رنگ‌آمیزی یک اثر تاریخی در اصفهان، اقدام تخریبی یا نوسازی

ادب، بهشت‌آیین و هراتی از مدارس قدیمی اصفهان هستند. گرچه دبیرستان‌های بهشت آیین و ادب سابقه بیشتری دارند اما با نوسازی و توسعه، دیگر اثری از بنای قدیمی آنها باقی نمانده و تنها مدرسه هراتی همچنان  پابرجاست و توانسته به ثبت ملی برسد. بنای این مدرسه مربوط به پهلوی دوم و دارای تزئینات کاشیکاری از یکی از استادکاران نامی هنر کاشی اصفهان، زنده یاد محمد علی مقضی است. با این وجود بنای این مدرسه و دیوارهای آن مدتی است به رنگ آبی استخری درآمده و نمای آن را مخدوش کرده است.

اگرچه شاید از نگاه برخی و حتی ناظران میراث فرهنگی که باید حساسیت بیشتری بر آثار میراث فرهنگی شاخص معاصر داشته باشند؛ رنگ آمیزی دیوارهای مدرسه هراتی امری عادی برای همه مدارس باشد اما این نکته را نباید نادیده گرفت که دبیرستان هراتی، بنای یک  مدرسه عادی مثل همه مدارس دیگر در شهر نیست و باید برای حفاظت آن به دلیل ثبت در فهرست میراث فرهنگی حساسیت بیشتری به خرج داد تا در عین حفظ اصالت بنا، از دخل و تصرف‌های احتمالی که در بیشتر مدارس امری معمول است، محفوظ بماند.

یکی از بزرگترین چالش‌های میراث فرهنگی، نبود آگاهی کافی در جامعه برای حفاظت و حراست از یادمان‌های تاریخی است و از این منظر بناهای زیادی در اثرعدم آگاهی درگیرودار وندالیسم، یادگاری نویسی و برخوردهای نامتناسب در معرض آسیب‌های جدی هستند. وزارت آموزش و پرورش در نظام آموزشی،جایگاه شایسته‌ای  برای معرفی و اهمیت حفاظت از داشته‌های میراث تاریخی قائل نشده است و در حالی که باید سرلوحه حفاظت آثار تاریخی از باستانی تا معاصر باشد، در نبود آگاهی و اهمیت برخورد با آثار میراث فرهنگی در برخی موارد کوتاهی کرده و این بناهای واجد ارزش تاریخی را از دم تیغ نوسازی، فضاسازی و توسعه گذرانده است.

به یقین باید گفت آموزش و پرورش نه تنها درباره آموزش اهمیت و پاسداشت میراث فرهنگی اقدامی نکرده است که در این زمینه برای دانش آموزان این مرز و بوم  الگوی خوبی نبوده است. مصداق این روند، تخریب و نوسازی مدارس قدیمی استان خوزستان و نمونه هایی از این دست در پایتخت و تبریز است.

دبیرستان هراتی اصفهان خوش اقبال‌تر از بهشت‌آیین و ادب از تیغ نوسازی در امان مانده است اما نبود نظارت کافی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان و همین‌طور نداشتن آگاهی کافی مدیران آموزش و پرورش و مدرسه در رابطه با رنگ‌آمیزی دیوارهای مدرسه که با تزئینات کاشیکاری همراه هستند، می‌تواند زنگ خطری برای دخل و تصرف های احتمالی آینده باشد.

دبیرستان هراتی درکرانه زاینده رود، رو به روی پل جویی،  به کوشش محمد شیخ زاده هراتی یزدی در سال ۱۳۳۳ بنیان نهاده شده است. یکی از ویژگی‌های بارز مدرسه هراتی تزئینات  کاشیکاری دیوارهای بنای مرکزی آن  توسط  محمد علی مقضی کاشیکار مشهور اصفهانی است؛ کسی که به زعم لطف الله هنرفر در کتاب آثار تاریخی اصفهان، یکی از ستون‌های معماری و تاریخی اصفهان بر دوش او استوار مانده است. زنده یاد مقضی مرمت کاشیکاری مسجد شیخ لطف الله، مسجد جامع عباسی، مسجد علیقلی آقا، سردر مدرسه چهارباغ ، همین طور کاشیکاری سردر بازار هنر و مسجدالرضا را در کارنامه دارد و کاشیکاری این هنرمند در مدرسه هراتی بر ارزش‌های این بنا افزوده است.

هر اقدامی در مدرسه هراتی باید با متخصصان میراث فرهنگی باشد

محمود ملاباشی، از دبیران ادبیات فارسی اصفهان، که بیشتر از بیست سال پیش مدیریت مدرسه هراتی را بر عهده داشته، با بیان تجربیاتش در اداره این دبیرستان که به گفته او دانش آموخته های برجسته ای  را پرورانده، معتقد است پیش از هر اقدامی در دبیرستان ثبت ملی شده هراتی، باید با متخصصان میراث فرهنگی مشورت شود: ممکن است از نظر برخی افراد رنگ‌آمیزی بر دیوارهای مدرسه امری عادی باشد امادر خصوص مدرسه هراتی برای هر اقدامی مشورت با  متخصصین امر لازم و ضروری است.

ملاباشی، معلمی است که  بازیگری در فیلم افسانه شهر لاجوردی در کنار ارحام صدر را برای معرفی آثار تاریخی شهر اصفهان و مقایسه آثار آن با شهر فلورانس ایتالیا  را هم در کارنامه هنری خود دارد. این فیلم گرچه پس از گذشت بیست و پنج سال به اکران عمومی در نیامده اما پیوند بین حرفه معلمی او و نقشش در فیلم افسانه شهر لاجوردی نشانه انگیزه او برای آگاهی بخشی و آموزش اهمیت میراث فرهنگی به دانش آموزاناست.

به گفته وی ۲ سال پیش تالار نمایش و سالن بسکتبال مدرسه هراتی تعمیر شده است؛ گرچه به نظر می رسد این تعمیرات آسیبی به بنا نرسانده است اما حالا اقدام شتابزده مدیریت مدرسه هراتی برای رنگ آمیزی و نقاشی این بنا در راستای دستورات اداره آموزش و پرورش برای ایجاد فضای شاد مدرسه برخی از دبیران سابق مدرسه هراتی و دوستداران میراث فرهنگ شهر اصفهان را نسبت به حفظ اصالت این بنا حساس کرده است.

ملاباشی که تجربه مدیریت این مدرسه را در کارنامه حرفه‌ای خود دارد در ادامه گفت و گو با ایرنا افزود: در زمان مدیریتم در مدرسه هراتی بنا داشتیم سقفی در حیات دوم مدرسه ایجاد کنیم تا دانش آموزان در زمان برگزاری امتحانات از باد و باران در امان باشند؛ به همین دلیل از یکی از کارشناسان معماری که نسبت به مسائل میراث فرهنگی اشراف داشت خواستم تا در این باره اقدام کنیم؛ اما او در بازدید از مدرسه به من توصیه کرد که  دست به ترکیب  این بنا نگذاریم چرا که هر دخل و تصرفی به غیر از تعمیرات جزیی ترکیب اصلی بنا را به هم می‌ریزد و باعث افت اصالت بنا می‌شود.

پیش از اینها اما کتیبه سر در دبیرستان هراتی در گرما گرم انقلاب تخریب شده است اما آن طور که ملاباشی به خبرنگار ایرنا گفت، این سردر در زمان مسئولیت او و نه به کیفیت گذشته مجدد ساخته شد.

وقتی متولیان میراث فرهنگی کوتاه می‌آیند

فهیمه زرگر کارشناس  ثبت آثار اداره‌کل  میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان در اینباره به ایرنا گفت: تابستان گذشته مکاتبه‌ای از سوی  دبیرستان هراتی شد و قصد داشتند سردر مدرسه  را تغییر بدهند اما ما د اینباره مخالفت کردیم.

مکاتبه مدرسه هراتی با میراث فرهنگی درباره تغییر سردر دبیرستان همزمان با رنگ آمیزی دیوارهای مدرسه بوده است  اما اینکه چگونه این اقدام با مشورت میراث فرهنگی انجام نشده سوالی است که زرگر به آن اینگونه پاسخ داد: یگان حفاظت ما باید از مدرسه بازدید کنند تا ببینیم که آیا آسیبی به ماهیت اصلی بنا وارد شده است یا خیر؟!

وی معتقد است این بنا به دوران پهلوی دوم متعلق است و رنگ آمیزی بنا نمی تواند به شالوده بنا آسیبی برساند. از نگاه او رنگ آمیزی هرساله  مدارس امری معمول است و در اینباره نیاز به مشورت به میراث فرهنگی نیست!

زرگر در پاسخ به اینکه آیا ثبت ملی مدرسه هراتی نباید الزامی برای مشورت و نظارت میراث فرهنگی در اقداماتی از این دست باشد گفت نیازی به استعلام از میراث فرهنگی وجود ندارد: اگر شما در خانه تاریخی ای زندگی کنید و نهایت بخواهید آن خانه را کاهگل یا رنگ کنید نیازی به استعلام از میراث فرهنگی نیست و به طور طبیعی برای این مدرسه ماجرا همین است.

نمی دانستیم باید مشورت کنیم!

محمدعلی پوربافرانی مدیر دبیرستان هراتی نیز ماجرای رنگ آمیزی آبی دیوارهای حیات و بنای اصلی مدرسه را اینگونه شرح داد:  در تابستان گذشته با توجه به اینکه  اداره آموزش و پرورش اعلام کرد  فضاسازی حیات مدرسه ها  شاد و مناسب دانش آموزان نیست به تبعیت از اقدام دبیرستان ادب، صارمیه و تیزهوشان از نقاش و خطاطی که برای این مدارس کار کرده بود دعوت کردیم تا در مدرسه هراتی به شکل سنتی رنگ آمیزی کند؛ اما هیچ چیز آن طور که ما می خواستیم پیش نرفت.

وی بیان کرد که کار رنگ‌آمیزی بنا را بدون مشورت با میراث فرهنگی پیش برده و پیش از مدیریت او بر مدرسه هراتی رنگ دیوارها کرم بوده است و آنها صرفا برای آنکه روحیه و فضای شادتری برای دانش آموزان ایجاد کرده باشند اقدام به این کار کرده‌اند.

دهن‌کجی به اسلیمی‌های مدرسه هراتی

بنای دبیرستان هراتی با تزئینات کاشیکاری منقش به اسلیمی‌ها جلوه فاخری دارد که حالا آنچه در رنگ آمیزی و نقاشی بر دیوارها، ایوان‌ها و بالکن‌های دبیرستان هراتی روی داده، المان‌ها و تزئینات معماری ایرانی این مدرسه را تحت شعاع قرار داده است. در حالی که طره‌ها و اسلیمی‌ها در قاب کاشیکاری‌ها و پیشانی بنا با ابهتی صدچندان در کنار هم خوش نشسته‌اند، نقاشی گلدان‌ها یکی در میان در پس زمینه این نما و به بهانه شاد کردن روحیه دانش‌آموزان توجیح بی اساسی است که باید مسئولان آموزش و پرورش برای جبران آن اقدام کنند.

شاهین سپنتا، کنشگر میراث فرهنگی معتقد است برای شادتر کردن محیط دبیرستان می‌توان از پرچم‌های رنگی، موسیقی متناسب با روحیه دانش آموزان، بازی‌ها، ورزش‌ها و اردوهای  گروهی استفاده کرد و نقاشی کردن روی دیوار نه تنها تاثیر چندانی در شاد کردن روحیه دانش‌آموزان نخواهد داشت بلکه به نوعی باعث بدآموزی به آنها در خصوص نحوه برخورد با میراث فرهنگی خواهد بود.

نمای آجری همراه با کاشیکاری فاخر بخش مهمی از تزیینات معماری دبیرستان هراتی است. عضو انجمن دوستداران اصفهان آنچه اتفاق افتاده است یعنی رنگ کردن سنگ‌ها و آجرها با رنگ آبی و نقاشی گل و بوته درست زیر نقوش اسلیمی کاشی‌ها را نوعی دهان‌کجی به ارزش‌های تکرار نشدنی معماری این مدرسه دانست.

وی در ادامه به ایرنا گفت: هیچ مدیر یا مسئول در آموزش و پرورش یا سازمان میراث فرهنگی حق ندارد با سهل‌انگاری و به بهانه‌هایی چون شادتر شدن محیط مدرسه ارزش‌های معماری مدارس تاریخی همچون مدرسه هراتی را در حد یک مهدکودک پایین بیاورد.

سپنتا افزود: دبیرستان هراتی یکی از سرمایه‌های نمادین اصفهان است که در دوره معاصر بسیاری از چهره های فرهنگی و علمی را در خود پرورش داده؛ به سخن دیگر دبیرستان هراتی در دوران معاصر یکی از اصلی‌ترین کانون‌های آموزش و پرورش در اصفهان بوده است. افزون بر این جنبه معنوی، ساختار معماری این دبیرستان نسبت به مدارس هم زمان خود بسیار شاخص‌تر و دارای ویژگی‌های برجسته‌تر است به همین دلیل این دبیرستان در فهرست میراث فرهنگی ملی ثبت شده است.

این کنشگر میراث فرهنگی اقدام صورت گرفته در خصوص رنگ آمیزی آجرهای نمای بیرونی ساختمان اصلی دبیرستان هراتی را مصداق بارز مخدوش نمودن هویت یک اثر میراث فرهنگی دانست و گفت : یکی از بزرگترین رسالت های مراکز آموزشی آموختن اهمیت حفظ میراث فرهنگی و طبیعی کشور است. این فراگیری را  دانش آموزان باید از محیط مدرسه آغاز کنند.

دانش‌آموخته دبیرستان هراتی در ادامه گفت و گو با ایرنا  یادآور شد: در گذشته دبیران مسئولیت‌شناسی در دبیرستان هراتی تدریس می‌کردند که کلاس درس آنها به نوعی بهترین مکان برای آموزش اهمیت میراث فرهنگی و طبیعی بود. یکی از آن دبیران، زنده یاد حسن اخوت، دبیر ادبیات فارسی بود که گاهی کلاس درس خود را در کنار حوض مسی کاخ عالی قاپو برگزار می‌کرد تا آتش عشق به میراث فرهنگی را در نهاد دانش‌آموزان فروزان کند.

با توجه به شناخت اهمیت ارزش های معماری دبیرستان هراتی و ضرورت حفظ آن، سپنتا  شایسته دانست که در اسرع وقت و پیش از شروع سال تحصیلی جدید مدیران آموزش و پرورش با نظارت اداره میراث فرهنگی و کارشناسان نسبت به زدودن رنگ از چهره این دبیرستان تاریخی و بازگرداندن هویت اصلی آن اقدام نمایند.

دبیرستان پسرانه هراتی یکی از دبیرستان‌های قدیمی شهر اصفهان است که در فهرست آثار ملی قرار دارد. این مدرسه ارزشمند در وسعتی بالغ بر  هشت هزار و ۷۵۰  مترمربع  در دهه سی خورشیدی مشرف به زاینده‌رود و در خیابان کمال اسماعیل، از سوی محمد شیخ زاده هراتی یزدی بنیان شده است.

استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.