علی شریعتی مزینانی، که اغلب او را با نام دکتر علی شریعتی می‌شناسیم متولد دوم آذرماه ۱۳۱۲، نویسنده، جامعه‌شناس، فعال فرهنگی و از پژوهشگران نامی حوزه مبانی دینی در تاریخ معاصر کشورمان است. وی از مبارزان و فعالان مذهبی، سیاسی و از نظریه‌پردازان انقلاب اسلامی ایران نیز شناخته می‌شود.
دکتر شریعتی نگرشی نوین به تاریخ و جامعه‌شناسی اسلام عرضه کرد و در این میان بازگشت به تشیع حقیقی و انقلابی را نیرویی برای تحقق عدالت اجتماعی قلمداد می‌کرد. وی علاوه بر شهرت زیادش برای نفش، سهم و جایگاهش در انقلاب ایران به سبب اثرگذاری بر عموم مردم، به‌دلیل کارنامهٔ فعالیت‌هایش برای احیای مذهب و سنت در جامعه و بیدارگری دربارهٔ سلطنت رژیم پهلوی نیز میان اهل اندیشه و معنا نامی قابل احترام و شناخته شده است.
منش فرهنگی چهره شریعتی
در کنار ویژگی‌های نام‌برده به‌عنوان وجهه و شخصیت سیاسی دکتر شریعتی او در میان فعالان و کنشگران اجتماعی به‌عنوان یکی از چهره‌های ناب فرهنگی نیز شناخته می شود. در کنار رویکرد و طبع شاعرانه‌اش، کتاب‌ها و نوشته‌های او در حوزه علوم انسانی؛ اسلام‌شناسی و مبانی هنر از جمله آثاری است که حتی تا به امروز نیز به‌عنوان یکی از منابع متقن در حوزه علوم انسانی و فعالیت‌های دانش بنیان مرتبط به این حوزه حائز اهمیت است و به‌عنوان مرجع در کارهای پژوهشی و تحقیقاتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در میان کتاب‌های متعدد او می‌توان به آثار برجسته‌ای چون خودسازی انقلابی، ابوذر، بازگشت، فاطمه، فاطمه است، ما و اقبال، مجموعه دو جلدی تاریخ تمدن، هبوط در کویر، مجموعه سه جلدی اسلام شناسی، حسین وارث آدم، علی حقیقتی بر گونه اساطیر، میعاد با ابراهیم، هنر، مجموعه دو جلدی گفتگوهای تنهایی و ... اشاره کرد.
نمایش ابوذر؛ شناسنامه هویت تئاتر دینی
در این نوشتار بنا شدیم تا به مناسبت سالروز درگذشت دکتر شریعتی در ۲۹ خردادماه ۱۳۵۶ این‌بار بخشی دیگر از رویکردهای فرهنگی این چهره شناخته شده را مورد توجه قرار دهیم و آن حضور او در مقام یک فعال و کنش‌گر اجتماعی در عرصه رویکردها و مناسبات هنری به‌ویژه هنر تئاتر است.
در مواجهه با آثار تولیدشده در حوزه تئاتر انقلاب، نمایش ابوذر از جمله آثاری است که چه در اجرای سال ۱۳۴۹ در دانشگاه مشهد و چه در اجرای سال ۱۳۵۱ در حسینیه ارشاد به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین آثار تولیدشده در حوزه تئاتر دینی با هدف روشنگری مردم و ایستادن در برابر استبداد ستم‌شاهی شناخته می شود.
نمایشی که با قلم زنده‌یاد داوود دانشور برگرفته از کتاب «ابوذر سوسیالیست خدا پرست» نوشته جودة السحار ترجمه دکتر شریعتی به رشته تحریر درآمده و در اجرای دانشگاه فردوسی مشهد با کارگردانی داریوش ارجمند و بازی ایرج صغیری و در اجرای حسینیه ارشاد با کارگردانی و بازیگری ایرج صغیری به صحنه رفته است.
نمایش ابوذر به روایت اسناد ساواک
در تارنمای (وب‌سایت) دکتر شریعتی و به نقل از اسناد ساواک درباره اجرای این نمایش در حسینیه ارشاد آمده:
نمایشنامه «باردیگر ابوذر» با سخنرانی علی شریعتی آغاز شد. برگزاری تئاتر در حسینیه خشم نیروهای مذهبی تندرو را برانگیخته بود. عده‌ای که خود را «فداییان اسلام» معرفی کرده بودند در مخالفت با برگزاری این نمایش تهدید به بمب‌گذاری در حسینیه ارشاد کرده بودند. از این روی شریعتی با انگیزه دفع خطر افتتاح مراسم را بر عهده گرفت و در نسبت هنر و مذهب سخن گفت. در میان اجرای نمایش کف‌زدن ممتد حضار موجب قطع شدن اجرای نمایش شد. رادیو تلویزیون خواهان ضبط این نمایش بود اما با مخالفت دکترشریعتی روبه‌رو شد. اما تماشاچیان متاثر از نمایشنامه با اتمام اجرای آن به خیابان آمده و علیه دستگاه پهلوی شعار سر داده‌اند.
زلزله خراسان جنوبی و آشنایی با دکتر شریعتی
داریوش ارجمند در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره آشنایی خود با دکتر شریعتی گفت: همزمان با زلزله جنوب خراسان تصمیم گرفتم تا نمایشی را به صحنه ببرم و عواید آن را برای کمک به زلزله‌زدگان اختصاص دهم. این در شرایطی بود که بار بخش کمک‌های مردمی و دولتی را در آن روی دیگر سکه بر عهده دکتر شریعتی بود.
وی ادامه داد: بعد از تماس با زنده‌یاد محمد مطیع تصمیم گرفتیم تا نمایش داش آکل را به صحنه ببریم که خوشبختانه در کنار اقبال خوب مردم وجه قابل‌ملاحظه‌ای را نیز توانستیم به واسطه این اثر نمایشی جمع کرده و در اختیار زلزله‌زدگان قرار دهیم. این نخستین برخورد و آشنایی من در حوزه فعالیت نمایشی با دکتر شریعتی بود. همه اینها در شرایطی بود که پیش از آن به سبب حضور این چهره فرهنگی و سیاسی در دانشگاه فردوسی مشهد و به عشق او گرایش تاریخ را برای رشته دانشگاهی انتخاب کرده بودم تا بتوانم شاگرد چنین شخصیتی باشم.
وی با اشاره به آنکه همواره در طول دوران تحصیل در مقطع تاریخ به‌عنوان شاگرد اول دانشگاه شناخته می‌شدم گفت: علاقه من به عرصه تئاتر باعث شد تا پیش از حضور در دانشگاه و بعد در سال‌هایی که در دانشگاه درس تاریخ می‌خواند دست به تولید و بازی در تئاتر، در مقام کارگردان و بازیگر آثار متعدد نمایشی را تولید کنم تا آنکه یکی از دوستانم زنده‌یاد رضا دانشور نمایشی را با عنوان «بار دیگر ابوذر» براساس یکی از کتاب‌های دکتر شریعتی به رشته تحریر درآورد.
ارجمند یادآور شد: وقتی نمایشنامه را به آقای شریعتی نشان دادم گفت که این مقاله است یا نمایشنامه؟ من تاکید کردم که می‌توانم در قالب و ساحت اجرا این اثر را به شکلی نمایشی به مخاطب ارائه دهم. همین عامل باعث شد تا از یکی دیگر از دوستانم که آن زمان در دانشگاه درس ادبیات می‌خواند و سابقه اجراها و بازی او را دیده بودم دعوت کنم و این آغاز همکاری من با ایرج صغیری بازیگر نقش ابوذر در تولید این اثر نمایشی شد.
شریعتی بعد از دیدن اولین اجرای ابوذر چه گفت؟
این بازیگر پیشکسوت با ذکر خاطره‌ای از نخستین شب اجرای نمایش ابوذر در سالن رازی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: بعد از اجرا و اقبال بسیار زیادی که مخاطبان، بچه‌های دانشگاه و اعضای هیات علمی از این اثر داشتند دکتر شریعتی در پایان یکی از شب‌های اجرا به روی صحنه آمد و خطاب با حضار با صدای بلند گفت که بسیار خوشحالم و افتخارم این است که کاری که این دانشجویان در صحنه تئاتر کردند را سال‌هاست که دانشگاه الازهر نکرده و آن زدودن زنگار و غباررویی از چهره ابوذر به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین صحابه پیامبر(ص) بود.
وی ادامه داد: همچنین دکتر شریعتی درباره این اثر در کتاب «دو شهید» خود نیز اشاراتی داشته و در نشست‌های متعدد نیز درباره ابوذر صحبت کرده است و این آغاز آشنایی و دوستی عمیق من با یگانه استادم دکتر شریعتی بود.
چرا شریعتی را دوست دارم؟
بازیگر سریال امام علی(ع) با تاکید بر آنکه شریعتی استادی بود که من عاشقانه او را دوست داشته و دارم و هنوز از اندیشه‌های او بهره‌مند هستم گفت: به خاطر آنکه آن ایمان عمقی که به ما دانشجویان بخشید. درست به مثابه این ضرب‌المثل که به شیر اندرون و با جان به در رود! تاریخ تمدن و تاریخ اسلام را نزد وی در دانشگاه مشهد خواندیم. من و همسرم هر دو در کلاس درس او بودیم که بعد از اتمام تحصیلات با یکدیگر ازدواج کردیم. بسیار خوشحالم که در زندگی من چنین شخصی حضور داشته و در زمانی زیست می‌کردم که همزمان با دوران زندگی دکتر شریعتی بود.
وی با تاکید بر آنکه دکتر شریعتی بیش از آنکه چهره‌ای سیاسی باشد مردی فرهنگی بود خاطرنشان کرد: چراکه سیاست همواره دارای تاریخ و بازه زمانی است و درنهایت رویکردها و نگرش‌ها تمام می شود. به‌عنوان مثال به کشور ایالات متحده آمریکا نگاه کنید؛ دوره‌ای رئیس جمهور آن یک سیاه‌پوست بود و با تمام شعارها و تبلیغاتش دوره او تمام شد و حال دوران ریاست فردی با گرایش‌های شدید تبعیض نژادی رسیده و ما شاهدیم که رفتار او با سیاهان به چه شکل است.
ارجمند گفت: دکتر شریعتی وقتی بحث بازگشت به خویش و پالایش منابع فرهنگی را مطرح کرد این مسئله در آن زمان بسیار دارای اهمیت بود. او به ما یاد داد که چگونه ایمان داشته باشیم و چگونه ایمان خود را نگه داریم. چگونه غم بخوریم و چگونه با غصه‌هایمان کنار بیاییم، یا چگونه شادی کنیم و چرا باید شادی کنیم؟ او شادی بی‌دوام و غصه بی‌خودی را از ما دور کرد و تاکید داشت اگر غم، ناراحتی و غصه‌ای با شماست باید دارای ارزش باشد. من همچنان محو اندیشه‌های او هستم و هنوز کسی نتوانسته است جای او و تفکرش را در ذهن و روح من بگیرد.
جالی خالی دکتر شریعتی در بدنه فرهنگی و دانشگاهی
بازیگر نقش مالک اشتر در سریال ماندگار امام علی(ع) با تاکید بر آنکه امروز در بدنه فرهنگی و دانشگاهی کشورمان جای خالی شخصی مانند دکتر شریعتی را به شدت احساس می کنیم خاطرنشان کرد: در دانشگاه‌ها و بین جوانان این خلا بیش از پیش به چشم می‌خورد. چراکه او مسلمانی با انصاف بود. او علی‌وار بود. اسلام را می‌شناخت و شناخت صحیحی از دین داشت و مسئله مهم‌تر آنکه او به روز بود.
وی ادامه داد: دکتر شریعتی این ظرافت، دانش و بینش را داشت که بن‌مایه‌های دین اسلام را با مفاهیم علمی، دینی و فلسفی دوران مدرن تطبیق دهد و همه اینها را در درس تاریخ تمدن به دانشجویان خود می آموخت.
تطبیق اسلام ناب محمدی در نگرش دکتر شریعتی
ارجمند با تاکید بر آنکه دکتر شریعتی وفاداری و شرافت را به شکل توامان در عرصه تدریس و فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی خود داشت تصریح کرد: او هیچ زمان از این نگاه و نگرش و جایگاهش میان عموم مردم سوءاستفاده نکرد. تأکیدی که مقام معظم رهبری درباره علوم انسانی در دانشگاه‌ها دارد را ما پیشتر در نگاه، منش و شیوه تدریس و علم‌آموزی دکتر شریعتی شاهد بودیم.
وی ادامه داد: دکتر شریعتی تاکید داشت که باید منابع فرهنگی مورد پالایش قرار گیرد و مواردی که باعث سوءاستفاده از نگرش‌های فرهنگی می شود را باید به کناری گذاشت. به بیان ساده‌تر مساله‌ای که بنیان‌گذار انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) از آن به‌عنوان اسلام ناب محمدی یاد می‌کرد همان نگرش دکتر شریعتی در مبانی فرهنگی بود.
جو دانشگاه علیه دکتر شریعتی بود
ایرج صغیری در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا با بیان آنکه بعد از گرفتن دیپلم در بوشهر در چند دانشگاه قبول شدم اما به دلیل ارادت و علاقه پدرم به حضرت امام رضا(ع) به مشهد رفتم و گرایش ادبیات را انتخاب کردم گفت: به محض ورودم به دانشگاه بسیاری از هم‌کلاسی‌ها و دوستانم من را از آشنایی و مصاحبت با دکتر شریعتی برحذر می‌داشتند و تاکید داشتند که او آدم بی‌اعتقادی به مفاهیم و مسائل دینی است.
وی ادامه داد: اما تنها بعد از یکی دو جلسه برگزاری کلاس‌ها متوجه سطح دانش، نگاه و عمق اندیشه‌های دینی و اسلامی دکتر شریعتی شدم. همین مساله باعث نزدیکی و ارادت من به او شد. درست است که من ادبیات می‌خواندم اما بیشتر از آنکه میان بچه‌های رشته ادبیات باشم با دانشجویان تئاتر نشست و برخاست می‌کردم و در آثار متعددی در مقام بازیگر و کارگردان حضور داشتم.
آغاز شکل گیری دوستی سه تفنگذار
این بازیگر پیشکسوت بوشهری با ذکر خاطره‌ای یادآور شد: روزی که یکی از نمایش‌های برشت را به صحنه داشتیم، دکتر شریعتی برای دیدن این اثر به سالن رازی دانشگاه فردوسی آمد. بعد از پایان اثر من را در آغوش گرفت و به شدت از انتخاب این متن، اجرا و بازی من تقدیر و تعریف کرد.
وی ادامه داد: در همین ایام بود که یکی از دوستان نزدیک من در دانشگاه ادبیات (زنده‌یاد دانشور) با اشاره به آنکه براساس کتاب ابوذر دکتر شریعتی نمایشنامه‌ای را به رشته تحریر درآورده و برای اجرای آن نیازمند کارگردان است از من یاری گرفت و من داریوش ارجمند را به او معرفی کردم. این آغاز شکل‌گیری همکاری من؛ دانشور و ارجمند که آن زمان به‌عنوان سه تفنگ‌دار در دانشگاه شناخته می‌شدیم بود.
دیگر اگر هم بمیرم آرزویی ندارم!
صغیری خاطرنشان کرد: بعد از صحبت‌های ارجمند با دکتر شریعتی درباره حضور من به‌عنوان بازیگر در نمایش ابوذر ابتدا دکتر شریعتی مخالف بودند چراکه آن زمان به دلیل آنکه ورزش می‌کردم هیکل درشتی داشتم و دکتر شریعتی تاکید داشت که بازیگر نقش ابوذر باید فردی لاغر اندام باشد. اما با تأکیدات آقای ارجمند و صحبت‌های من با دکتر شریعتی بنا شد ما نمایش را آماده کنیم و اگر بعد از دیدن این نمایش توسط دکتر شریعتی بازهم او راضی نبود من به‌عنوان بازیگر از این اثر جدا شوم.
تنها همان اجرای اول کافی بود تا نه‌تنها سیل مخاطبان از تمام اقشار شهر مشهد به سالن نمایش رازی گسیل شوند که دکتر شریعتی نیز بعد از اجرا مرا در آغوش گرفت و گفت «دیگر اگر هم بمیرم آرزویی ندارم!». امروز هم وقتی خاطرات آن روز را مرور می‌کنم به این نکته پی می‌برم که در کنار تمامی آموخته‌هایم در دانشگاه، بزرگ‌ترین خاطره زندگی من حضور و اجرا در این اثر نمایشی و آن جمله دکتر شریعتی بود.
شریعتی؛ اعجوبه‌ای بی تکرار
بازیگر نقش ابوذر در اثر نمایشی به همین نام گفت: بعد از اجرای ابوذر در سال ۱۳۴۹ و بعد از درخشش در جشنواره دانشجویی شیراز از دانشگاه‌های مختلف برای اجرای این اثر دعوت داشتیم اما دکتر شریعتی با اینکار مخالفت کرد و گفت می‌خواهم ابوذر را در حسینیه ارشاد به صحنه ببریم. این‌بار من در مقام کارگردان و بازیگر حضور داشتم اما مخالفت‌ها و ممانعت‌های ساواک با اجرای این اثر در حسینیه ارشاد مانع از اجرای آن شد. اما یاد و خاطره آن نه‌تنها تا به امروز که تا همیشه در تاریخ فرهنگ و هنر کشورمان به یادگار خواهد ماند.
صغیری با اشاره به آنکه دکتر شریعتی از دید من اعجوبه‌ای بود که تکرار نخواهد شد خاطرنشان کرد: چه در آن زمان در دوران جوانی و دانشجویی و چه امروز نه اهل سیاست بودم و نه از آن خوشم می آید! علاقه من به دکتر شریعتی به خاطر صداقت، دانش و تسلط او بر دو حوزه دین و هنر در کنار رویکرد و منش اجتماعی و سیاسی او بود.
وی تصریح کرد: تردیدی وجود ندارد که دکتر شریعتی در حوزه تئاتر نه‌تنها اطلاعات گسترده‌ای داشت که در جریان شکل‌گیری نمایش‌های دینی و انقلابی به‌عنوان یکی از چهره‌های مهم، مؤثر و کارساز شناخته می‌شد. به زبان ساده‌تر من عاشق دانش، بینش و نگاه او به دو حوزه دین و هنر بودم.
از: امین خرمی
نظر شما