ایران از جنگ جهانی دوم میزبان پناهندگان لهستانی و پس از آن در نیم قرن گذشته، میزبان پناهندگان عراقی و افغانستانی بوده و بین ۳ تا ۵ میلیون مهاجر در ایران زندگی کرده‌اند.
همزمان با کودتای کمونیستی و تجاوز اتحاد جماهیر شوروی به افغانستان از سال ۱۳۵۷، ایران میزبان میلیون‌ها پناهنده افغانستانی بوده است. این مهاجرت به ایران در طول دوران جنگ‌های داخلی و حاکمیت طالبان با شدت بیشتری ادامه یافت.
هرچند پس از سقوط حاکمیت طالبان و روی کار آمدن حکومت جدید در افغانستان، صدها هزار پناهجو و مهاجر از ایران به کشور خود برگشتند، اما با شدت گرفتن ناامنی‌ها و تداوم وضعیت نامناسب اقتصادی و بی‌کاری، روند مهاجرت از افغانستان به ایران، به خصوص به صورت غیرقانونی هنوز هم ادامه دارد.
حتی در سال‌هایی که جمهوری اسلامی ایران خود با مشکلات متعدد بخصوص جنگ تحمیلی از سوی عراق روبرو بود از مهاجرین افغانستان به خوبی استقبال و پذیرایی کرد.
حدود چهار درصد از جمعیت ایران را مهاجران افغان تشکیل می دهند و به عبارتی دیگر ۱۱ درصد جمعیت افغانستان در ایران حضور دارند که معادل بیش از سه میلیون مهاجر قانونی و غیر قانونی است که در ایران از همه امکانات بهداشتی، سلامت، آموزشی و اشتغال برخوردارند.
جمهوری اسلامی ایران در چهار دهه اخیر میزبان بزرگترین جامعه پناهندگان دنیا به خصوص شهروندان افغان بوده که از چند جهت قابل توجه و تامل است، نکته نخست آنکه مهاجران افغان در ایران نه تنها در کمپ‌ها بلکه در شهرهای کوچک و بزرگ در کنار مردم ایران زندگی می کنند.
دوم آنکه مهاجران بدون محدودیت در مشاغل مختلف کار کرده و حرفه‌های مختلف را فرا گرفته‌اند.
سوم آنکه فرزندان مهاجران همچون دانش آموزان ایرانی در مدارس با امکانات و تسهیلات کافی تحصیل کرده و تا مقاطع تحصیلات تکمیلی و دکتری پیش رفته‌اند.
براساس آمارهای رسمی اعلام شده بیش از سه میلیون مهاجر افغان در ایران زندگی می کنند که حدود یک و نیم میلیون نفرآنان غیر قانونی هستند و حدود ۸۰۰ هزار نفر نیز پناهجویان دارای کارت شناسایی و بیش از ۴۰۰ هزار نفر نیز دارای پاسپورت هستند.
با توجه به تسهیلات در نظر گرفته شده برای رفت‌وآمد، مهاجران افغان که در ایران متولد شده‌اند بدون نگرانی به افغانستان سفر می‌کنند.
نکته قابل توجه اینکه کشورهای اروپایی که داعیه دفاع از حقوق بشر دارند همواره سعی کرده‌اند از مساله مهاجران به نفع خود بهره‌برداری کنند و از دولت کابل امتیاز بگیرند اما جمهوری اسلامی ایران هیچ امتیازی از این بابت از دولت افغانستان نگرفته و همچنان از مهاجران افغان پذیرایی می‌کند.
سازمان ملل: رفتار ایران نمونه بوده‌است
سازمان ملل متحد همواره از سیاست پناهجوپذیری ایران قدردانی کرده و این کشور را یکی از سخاوتمندترین کشورها در رابطه با پناهجویان خوانده است.
«ایوو فریسن» نماینده کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در مراسم روز جهانی پناهنده با قدردانی از اقدامات ایران در حمایت از پناهندگان گفت: ایران و پاکستان به شکل تاریخی در چهار دهه گذشته بیشترین میزبانی پناهندگان را داشته‌اند.
به گفته وی، در میان بزرگترین کشورهای پناهنده‌پذیر جهان، جمهوری اسلامی ایران با پذیرش سخاوتمندانه نزدیک به یک میلیون پناهنده که عمدتا افغانستانی هستند، مقام ششم را در جهان داراست.
وی از این پذیرایی جمهوری اسلامی ایران در حالی که شرایط همچنان در افغانستان بی‌ثابت است، قدردانی کرد.
نمایندگان پیشین کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در ایران نیز گزارش‌های مشابهی درباره وضعیت پناهندگان در ایران ارائه کرده‌اند و «سیوانکا داناپالا» رییس پیشین نمایندگی کمیساریای عالی پناهندگان در تهران، رفتار ایران در زمینه پذیرش پناهجو و باز گذاشتن مرزها برای آنان را «نمونه» توصیف کرده بود.
داناپالا تأکید کرده بود: این حکایتی است که به اندازه کافی گفته نشده است. ما همچنین با دولت [ایران] کار کرده‌ایم تا پناهجویان را مشمول بیمه درمانی مورد حمایت دولت کند که می‌تواند نه تنها برای ایران بلکه در عرصه جهانی گشایشی نوآورانه باشد.
وی خاطرنشان کرد: جمهوری اسلامی ایران نمونه ای بی نظیر در ارائه خدمات به پناهندگان است و در مجامع بین المللی اقدامات ارزشمند دولت وملت ایران را در ارائه خدمات به پناهندگان افغان بازگو خواهم کرد.
«ایرینا کرنیاک» دیگر مقام کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در ایران نیز گفته بود: ایران تاریخ چشمگیری در زمینه میزبانی از پناهندگان دارد و این کشور همبستگی خود را با پناهندگان ثابت کرده است.
کرنیاک در مورد خدماتی که ایران به پناهندگان و مهاجرین ارائه می‌دهد، گفته بود: ایران به سلامت پناهندگان همانند شهروندان خود توجه کرده است. تعداد زیادی از کودکان پناهنده در حال آموزش‌اند و بر اساس فرمان رهبر انقلاب اسلامی، تمام کودکان پناهنده فارغ از وضعیت اقامتی‌شان، می‌توانند شامل مدارس شوند و این یک مثال نمونه است.
وی خاطرنشان کرده بود که با دولت ایران همکاری می‌کند تا زیرساخت‌های مدارس برای حضور پناهندگان و همچنین دانش‌آموزان ایرانی افزایش یابد و کودکان بیشتری داخل مدارس شوند.
این مقام پیشین سازمان ملل متحد در امور پناهندگان در ایران تصریح کرده بود: کاملا واقف هستیم که حمایت‌های مالی کمیساریای عالی از ایران در سطح حداقل است.
«اوگوچی دنیلز» هماهنگ کننده مقیم سازمان ملل متحد در ایران نیز همواره از اقدامات گسترده ایران در ارائه خدمات متنوع به جامعه پناهندگان قدردانی کرده و بر لزوم همکاری بیشتر سازمان‌های کمک کننده به پناهندگان با کشور ایران و کم کردن تأثیر تحریم‌ها بر قشر آسیپ‌پذیرتأکید کرده است.
وی اضافه کرد: کشور ایران در سالهای گذشته خدمات زیادی را به پناهندگان ارائه کرده که جای قدردانی دارد به همین خاطر ایران می تواند در حمایت از پناهندگان در جامعه جهانی بسیار موثر باشد.
تحریم ایران یا تحریم پناهجویان
ایران در شرایطی به حدود چهار تا پنج میلیون پناهجو در دهه‌های اخیر خدمات ارائه کرده که در نتیجه سکوت نهادهای حقوق بشری جهانی، هدف شدیدترین تحریم‌ها قرار داشته است.
تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی نه تنها بر زندگی و معیشت ایرانیان بلکه بر زندگی پناهجویان نیز تاثیر منفی گذاشته است و مهدی محمودی مدیرکل اموراتباع و مهاجرین خارجی و دبیر کمیسیون ساماندهی وزارت کشور اخیرا گفته بود: متاسفانه با سیاست‌های خصمانه دولت آمریکا و تحریم‌های ظالمانه‌ای که علیه ایران روا داشته‌اند، پناهندگان حاضر در کشور نیز از تأثیرات منفی این تصمیمات غیربشردوستانه در امان نبوده‌اند.
به گفته وی، اقدامات بشردوستانه و انسان دوستانه نباید شامل تحریم شود اما متاسفانه در حال حاضر شاهد این موضوع هستیم که اعتبارات و بودجه بسیار کمی برای کمک به پناهندگان توسط جامعه جهانی به کشور ما اختصاص پیدا می‌کند.
مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور تصریح کرده بود: تا به امروز حدود ۹۲ هزار از اتباع تحت پوشش بیمه سلامت قرار گرفته‌اند و برای بیش از ۵۰۰ هزار نفر شرایط تحصیلی در مقاطع مختلف تحصیلی و حتی در دانشگاه‌ها فراهم شده، این درحالیست که در همین بحث آموزش فقط درصد کمی کمک بین‌المللی را شاهد هستیم و بقیه هزینه ها به گردن دولت ایران است.
دستور تاریخی رهبری برای آموزش کودکان پناهجو
پس از فرمان تاریخی پنج سال پیش رهبر معظم انقلاب اسلامی در مورد تکریم مهاجران افغانستانی در ایران و فراهم کردن امکان تحصیل برای کودکان پناهجو، جمهوری اسلامی سهولت‌ها و خدمات گسترده و بی‌سابقه‌ای را برای این مهاجران و پناهندگان ارائه کرده است.
سید حسین عالمی بلخی وزیر مهاجران افغانستان در واکنش به این تصمیم ایران ضمن تشکر از دستور رهبر معظم انقلاب در خصوص تحصیل کودکان بدون هویت افغانستانی در ایران گفت: این دستور باعث شد که بیش از ۴۰۰ هزار دانش آموز افغانستانی بتوانند در ایران تحصیل کنند.
وی به تحریم‌های آمریکا علیه ایران اشاره کرد و گفت: تحریم‌های ظالمانه علیه ایران نه تنها جمهوری اسلامی را متاثر ساخته، بلکه این عمل باعث فشار و تاثیر بر پناهندگان و مهاجران افغانستانی نیز شده است.
عالمی بلخی اضافه کرد: در هیچ جای دنیا نمونه‌ای از دستور رهبری معظم ایران درخصوص تحصیل کودکان وجود ندارد و کشورهای مدعی حقوق بشر و پیشرفته هیچ نمونه‌ای از چنین اقدام بشردوستانه‌ای نداشتند و من از مردم ایران و مقام معظم رهبری تشکر می کنم.
علاوه بر برخورداری کودکان و نوجوان مهاجر افغان از امکانات تحصیلی همپای دانش آموزان ایرانی، تلاش شده تا هیچ نوع تبعیض و تفاوتی میان دانش آموزان ایرانی و افغان در ایران ایجاد نشود.
در پی این دستور، ظرفیت افراد باسواد در بین مهاجرین افغان به بیش از ۷۶ درصد رسیده است.
آموزش بدون تبعیض
در جمهوری اسلامی ایران بالغ بر ۱۶ هزار و ۵۰۰ دانشجوی افغان تحصیل می‌کنند که شامل دانشجویانی می شوند که در ایران اقامت دارند و یا در ایران متولد شده اند و یا برای ادامه تحصیل به ایران آمده اند و هشت هزار نفر نیزفارغ التحصیل شده اند. بسیاری از مقامات اداری اعم از سیاسی، فرهنگی و آموزشی دولت افغانستان در دانشگاه‌های ایران تحصیل کرده‌اند که موجب تقویت هر چه بیشتر پیوندهای عمیق فرهنگی، زبانی و تمدنی میان ایران و افغانستان می شود.
بنا به اعلام امارهای رسمی بالغ بر ۷۵۰ هزار نفر از پناهجویان افغان که بی‌سواد بودند در کلاس‌های نهضت سواد اموزی ایران خواندن و نوشتن فرا گرفته‌اند.
در بخش فنی‌وحرفه ای نیز بالغ بر ۱۶ هزار افغان آموزش‌های فنی و حرفه ای را در ایران فراگرفته اند که برخی آنان پس از بازگشت به افغانستان برای جامعه خود بسیار مفید بوده اند.
علی ربیعی سخنگوی دولت جمهوری اسلامی اخیرا درباره وضعیت تحصیل مهاجران در ایران گفت: ۴۷۷ هزار و ۹۵۳ نفر دانش آموزان افغانستانی در مدارس کشور تحصیل می‌کنند و بیش از ۵۰۵ هزار دانش آموز از سایر ملیت‌ها نیز در مدارس کشور در حال تحصیل هستند.
وی با بیان این که دولت مدارس دانش آموزان اتباع خارجی را از هموطنان ایرانی جدا نکرد، افزود: سیاست دایر کردن مدارس به صورت ترکیبی سیاست صحیح دولت است، و به دانش آموزان کمک می‌کند که با سایر همسالان خود از ملیت‌ها مختلف ارتباط فرهنگی برقرار کند. اکنون سالانه ۴۰۰ نخبه از دانش آموزان اتباع خارجی انتخاب می شوند و به مدارس ویژه ایران ورود پیدا می‌کنند.
سخنگوی دولت خدمت به دانش‌آموزان و دانشجویان اتباع خارجی را یک وظیفه اخلاقی و انسانی دانست و گفت: در بخش آموز فنی وحرفه ای ۱۶ هزار پناهجو سالانه آموزش می بینند و ۵۳۶ دانشجوی پناهجو در حوزه وزارت بهداشت و در رسته‌های مختلف پزشکی و بیش از ۲۲هزار و ۳۰۰ دانشجو در وزارت علوم در رشته‌های غیرپزشکی در حال تحصیل هستند.
بهداشت بدون تبعیض
ربیعی افزود: در مناطقی که مهاجران افغانستانی و عراق ساکن هستند در تهران، هفت مرکز بهداشتی ساخته شده است؛ در کرونا نیز هیچ تبعیضی میان ایرانی‌ها و مهاجران قائل نشدیم و هر فردی از اتباع و مهاجران به این مراکز مراجعه کرد مانند هموطنان ایرانی خدمات بهداشتی دریافت کرد زیرا ایران وطن دوم آنها است و حتی در برخی موارد به وطن اول آنها تبدیل شده است.
در حوزه پزشکی هم بالغ بر ۱۱۷ هزار پناهجوی دارای بیماری‌های خاص از خدمات رایگان بیمه‌ای در ایران بهره‌مند هستند.
به عنوان مثال درمان بیماری سوراخ قلب که بیماری شایع در میان کودکان افغانستان است و در این کشور امکان درمان آن وجود ندارد در جمهوری اسلامی ایران به صورت رایگان انجام می‌شود.
این در حالیست که مراحل درمانی این نارسایی قلبی، در هند یا پاکستان وحتی کشورهای اروپایی با هزینه بسیار زیادی انجام می شود. یکی دیگر از خدمات برجسته جمهوری اسلامی ایران به معلولان پناهنده افغان است که در سایر کشورها چنین خدماتی وجود ندارد.
علاوه بر این کسانی که از خدمات بیمه تامین اجتماعی استفاده می‌کنند در مراکز تحت پوشش این بیمه به صورت رایگان درمان می شوند.
مقام‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی جمهوری اسلامی ایران می‌گویند که به حدود یک میلیون مهاجر ثبت‌شده افغانستانی و همچنین ۲.۵ تا ۳ میلیون مهاجر غیرقانونی افغانستانی در ایران، خدمات بهداشتی و درمانی مشابه و یکسانی را همانند مردم این کشور ارائه کرده‌اند.
محمدمهدی گویا رییس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران در مراسم گرامیداشت روز جهانی پناهنده در تهران گفت: از میان حدود یک میلیون مهاجر ثبت‌شده افغانستانی در ایران، حدود ۳۵ هزار نفر در مهمان‌شهرها، ۱۲۰ هزار نفر در حاشیه شهرها و ۸۵۰ هزار نفر دیگر به صورت عادی در کنار مردم ایران زندگی می‌کنند و وزارت بهداشت به آنها خدمات پایه سلامت را ارائه می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: خدمات آنها در مهمان‌شهرها شامل خدمات واکسیناسیون، مراقبت از مادران و کودکان و... است، اما آنها برای مهاجرین ثبت‌شده در حاشیه شهرها، پایگاه‌های اختصاصی بهداشتی را احداث کرده که از ابتدای دولت یازدهم در ایران، این خدمات گسترش یافته است.
گویا ادامه داد: جمعیت ۸۵۰ هزاری مهاجرین ثبت‌شده که همراه با مردم ایران به صورت عادی زندگی می‌کنند نیز همانند بقیه مردم ایران و به صورت یکسان و رایگان به خدمات بهداشتی دسترسی دارند.
وی تأکید کرد: علاوه بر این، در جاهایی که جمعیت افغانی بیشتری داریم، تلاش کردیم خدمات بیشتری ارائه کنیم.
رییس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران گفت که بر اساس آمار، روزانه ۶ هزار ویزیت برای مهاجرین صورت گرفته است.
وی در مورد خدمات بهداشتی و درمانی برای مادران باردار افغانستانی در ایران نیز گفت: ۱۸۰ هزار خانم در بین مهاجرین ثبت‌شده در سن باروری قرار دارند که ۱۸ درصد کل مهاجرین مقیم ایران را تشکیل می‌دهند. ۹۴ درصد مادران مهاجر زیر پوشش مراقبت‌های بارداری قرار گرفته‌اند و تمام خدمات ما برای مادران باردار مهاجر، همانند مادران باردار ایرانی است.
گویا در مورد خدمات به کودکان مهاجر افزود: ۵۰ هزار کودک زیر یک سال مهاجر افغانستانی نیز زیر پوشش ما هستند و تمام خدمات چون واکسیناسیون، همانند کودکان ایرانی برای‌شان ارائه می‌شود. نزدیک به ۱۰۰ درصد این کودکان تحت پوشش خدمات واکسیناسیون قرار گرفته‌اند. همچنین ۱۰ هزار کودک مهاجر افغانستانی دارای بیماری اسهال و ۵۰ هزار کودک دارای بیماری‌های عفونت حاد تنفسی، تشخیص و درمان شده‌اند.
وی گفت: بیماری‌های عفونت‌های حاد تنفسی، عفونت‌های آمیزشی، عفونت‌های پوستی و بیماری‌های اسهال و مالاریا، شایع‌ترین بیماری‌ها نزد مهاجرین افغانستانی در ایران است.
رییس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران خاطرنشان کرد: در بخش بیمه، از سال ۱۳۹۴ و با حمایت جدی وزارت داخله و کمیساریای عالی سازمان ملل در امورپناهندگان، ارائه خدمات بیمه به مهاجرین و پناهندگان سازمان‌دهی شده است.
پویا افزود: خدمات بیمه شامل دو بخش خدمات رایگان و خدمات عمومی است. بخش اول این خدمات برای بیماران خاص و صعب‌العلاج است که پوشش خدمات بیمه برای آنها کاملا رایگان بوده است. کمیشنری عالی سازمان ملل در امورپناهندگان در تأمین حق بیمه افراد آسیب‌پذیر مشارکت جدی دارد و حدود ۱۰۰ هزار نفر تحت پوشش بیمه رایگان قرار گرفته‌اند.
وی در مورد خدمات بیمه پایه ادامه داد: بخش دوم، خدمات بیمه پایه برای کل جمعیت مهاجر است و تمام پناهندگان می‌توانند از بستری که ایجاد شده، استفاده کنند.
آزادی پناهجویان برای کار در ایران
در شرایطی که اکثر کشورها قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای کار پناهجویان به ویژه آنها به صورت غیرقانونی وارد کشور میزبان شده‌اند اعمال می‌کنند اما جمهوری اسلامی ایران تلاش کرده برای هر خانواده پناهجو حداقل یک کارت یا پروانه کار صادر کند و پناهجویان به راحتی و بدون مشکل خاصی در این کشور در حال اشتغال هستند.
مشکل زنان سرپرست خانوار نیز در ایران همواره مورد توجه بوده و به آن رسیدگی شده و خیریه‌های زیادی کمک به این خانواده‌ها را مورد توجه قرار داده‌اند.
در مورد ورزش نیز بالغ بر ۵۰ هزار نفر از پناهجویان افغان که پنج هزار نفر از آنان زن هستند در ایران به فعالیت‌های ورزشی مشغولند و از سال ۲۰۰۱ تاکنون، ایران ۵۰ ورزشکار حرفه ای را در ده رشته ورزشی به افغانستان فرستاده که در تیم‌های ملی افغانستان بازی می کنند.
خدمات در دوران کرونا
حسن روحانی رییس جمهوری ایران زمان کوتاهی بعد از شیوع کرونا با پیشنهاد علیرضا آشناگر استاندار سمنان مبنی بر رایگان شدن پروسه درمانی مهاجران و اتباع مبتلا به کرونا موافقت کرد.
کیانوش جهانپور سخنگوی پیشین وزارت بهداشت نیز از تحت مراقبت بودن بیش از ۲ میلیون و ۵۰۰ تبعه خارجی خبر داده و گفته بود: اتباعی که که از قبل به صورت قانونی در کشور هستند مانند هموطنان خودمان از خدمات بهداشتی و درمانی برای درمان کرونا برخوردار می شوند و حتی اگر بیمه داشته باشند از خدمات بیمه‌ای نیز استفاده می‌کنند.
دادن تابعیت به فرزندان پناهجویان
تابعیت نداشتن به ویژه برای فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با پناهجویان برای آنان مشکلاتی را ایجاد کرده بود که دولت تدبیروامید در این راستا قدم برداشت و علی ربیعی دستیار ارتباطات اجتماعی رییس جمهوری در اینباره گفت: در برخی موارد، نبود قانون برخی مسائل را ایجاد کرده بود که با تصویب و اجرای قانون تابعیت فرزندان این مشکلات به سرعت رفع می‌شود.
علی لاریجانی، خرداد امسال در نامه‌ای به حسن روحانی رییس جمهوری، قانون تابعیت فرزندان زنان ایرانی و مردان خارجی را برای اجرا ابلاغ کرد.
به موجب ماده واحده این قانون، فرزندان حاصل از ازدواج شرعی زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی که قبل یا بعد از تصویب این قانون متولد شده یا می شوند قبل از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام شمسی به درخواست مادر ایرانی در صورت نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به تابعیت ایران در می آیند.
نظر شما