مبادلات انرژی ایران و ترکیه هدف «فشار حداکثری»

ترکیه از گذشته‌ها یکی از مشتریان نفت و گاز ایران بوده‌است اما در دوره تحریم هابه ویژه با عملیاتی‌شدن رویکرد فشار حداکثری از سوی دولت «دونالد ترامپ»، به تدریج ترکیه نیز جانب احتیاط را در عرصه تعاملات با ایران در پیش گرفت. کاخ سفید کشورهایی را که به تعامل تجاری با ایران ادامه می‌دهند با مجازات‌هایی همچون جریمه‌های سنگین مالی، کنار گذاشته شدن از چرخه دلار، قطع دسترسی به ارتباطات مالی بین المللی و کنارگذاشته شدن از بازار بزرگ ایالات متحده تهدید می‌کند.

افزایش فشار و تهدید ایالات متحده موجب شد تا ترکیه به ویژه در حوزه انرژی از افزایش مبادلات با ایران خودداری کند و حتی قراردادهای پرسود خطوط انتقال گاز ایران به اروپا را به صورت جدی دنبال نکند.

مبادلات انرژی ایران و ترکیه

به طور کلی روابط میان جمهوری اسلامی ایران و ترکیه دارای ظرفیت‌های فراوان اقتصادی و تجاری است. با همین دیدگاه بود که چند سال قبل سران دو کشور چشم‌انداز مبادله سالانه ۱۰۰ میلیارد دلاری را در نظر گرفتند. به اعتقاد کارشناسان مسائل اقتصادی در این سطح از تعامل محور انرژی دارای جایگاه ویژه‌ای برای هر دو طرف است و موضوع صادرات نفت، گاز و برق از ایران به کشور ترکیه می‌تواند مرکز توجه قرار گیرد.

تا سال ۲۰۱۱ و قبل تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه برنامه هسته‌ای ایران، تهران مهمترین تامین‌کننده نفت برای آنکارا بود و روزانه تا بیش از ۲۰۰ هزار بشکه نفت خام این کشور صادر می‌کرد. با آغاز تحریم‌ها علیه ایران به‌ویژه پس از خروج ترامپ از توافق هسته‌ای برجام (در نیمه نخست سال ۲۰۱۸)  این شرایط به شدت تغییر کرد. در حالی که بعد از برجام و تا قبل از سال ۲۰۱۸ در برخی دوره‌ها ایران روزانه تا ۱۸۰ هزار بشکه نفت به ترکیه صادر می‌کرد اما فشارهای کاخ سفید بر دولت «رجب طیب اردوغان» موجب شد تا این روند معکوس شود به شدت از خریدهای نفتی ترکیه از ایران کاسته و به صفر نزدیک شود.

علاوه بر این، پژوهش‌ها نشان می‌دهد ترکیه در زمینه تولید برق تقریبا در مرز خودکفائی قرار دارد و حتی در دوره های پرمصرف تابستان هم قادر است الکتریسیته مورد نیاز خود را تولید کند. بنابراین تهران در زمینه صادرات برق به این کشور از مزیت اقتصادی برخودار نیست.

با همه مزیت‌هایی که ترکیه در حوزه تولید و صادرات برق از آن برخوردار است اما این کشور در حوزه گاز تقریبا حرفی برای گفتن ندارد. از نگاه مقام‌های بخش انرژی ترکیه، در مقایسه استراتژیک زیرساخت‌های واردات برق و گازطبیعی از ایران، بدون تردید خط لوله گاز طبیعی اهمیت بیشتری را برای هر دو طرف دارد. به گزارش سازمان تنظیم بازار انرژی ترکیه در سال ۲۰۱۸ میزان تولید گاز نسبت به واردات این کشور کمتر از ۱ درصد است. از این رو وابستگی شدید ترکیه به واردات در گاز طبیعی کاملا مشهود است.

در حوزه گازی طی دو دهه اخیر تهران روابط راهبردی را با آنکارا برقرار ساخت به گونه‌ای که ایران با تامین نزدیک به یک پنجم نیاز گازی ترکیه مهمترین شریک تجاری این کشور در این بخش به شمار می‌رفت. به نوشته «موسسه مطالعات بین المللی انرژی» مهمترین زیرساخت واردات گاز ترکیه از ایران خط لوله شرق(خط لوله تبریز-دوغوبایزید) است. این خط لوله ظرفیت صادرات سالانه ۱۴ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی را دارد. این خط لوله یکی از شش خط لوله فعال واردات گاز ترکیه است. مجموع ظرفیت  خطوط لوله واردات گاز به ترکیه حدود ۸۸ میلیارد مترمکعب در سال است که ۱۶ % از این ظرفیت مربوط به خط لوله ایران است.

در شرایط کنونی، ایران قرارداد فعال به حجم ۱۰ میلیارد مترمکعب در سال صادرات گاز با ترکیه دارد که تا سال ۲۰۲۶ میلادی اعتبار دارد. این خط لوله در راستای قرارداد منعقده در تاریخ۱۷ مرداد ۱۳۷۵ ( ۸ اوت ۱۹۹۶ ) بین شرکت ملی گاز ایران و شـرکت بوتاش ترکیه احداث و از سال ۲۰۰۱ عملیاتی شد. 

جمهوری اسلامی ایران البته در حوزه صادرات LNG به ترکیه تقریبا اقدام خاص را انجام نداده‌است؛ به ویژه آنکه در چندسال اخیر بر میزان صادرات این کالا از ایالات متحده به ترکیه افزوده‌است. واشنگتن از سال ۲۰۱۵ صادرات گاز مایع  (ال.ان.جی) را به ترکیه آغاز کرد و این تجارت هر ساله روند افزایشی را تجریه می‌کند. براساس آمار اداره اطلاعات انرژی آمریکا، در سال ۲۰۱۹ ایالات متحده بیش از ۳۰ هزار میلیون فوت مکعب گاز مایع را به ترکیه صادر کرد.

با این حال کشورمان در کنار روسیه و آذربایجان در میان مهمترین کشورهای صادرکنندگان گاز طبیعی به ترکیه از طریق خط لوله قرار دارد. بر اساس قرار داد ۲۵ ساله صادرات گاز ایران به ترکیه که در سال ۱۳۷۵ به امضا رسید، کشورمان روزانه نزدیک به ۲۵ میلیون و سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب به لوله های انتقال انرژی به مقصد ترکیه گاز تزریق می‌کند.

فشار حداکثری ترامپ بر شرکای ایران

در حالی که ترکیه مهمترین شریک تجاری ایران در بخش انرژی مخصوصا واردات گاز از ایران به شمار می‌رفت اما فشارهای ترامپ در کنار برخی مسائل در داخل موجب شد تا به تدریج روسیه و آذربایجان سهم خود را در بازار این کشور گسترش دهند و از توان بازیگری کشورمان کم کنند. خطری که اکنون صنعت گاز ایران را تهدید می‌کند آن است که وجود گزینه‌های جایگزین گاز ایران و کمتر شدن سهم کشورمان از بازار ترکیه، موجب شود که آنکارا برای دوره پس از سال ۲۰۲۶ آنکارا قرارداد گازی با تهران را تمدید نکند. در این صورت ایران باید به فکر بازارهای دیگری برای صادرات گاز خود باشد.

در سال‌های اخیر فشار دولت آمریکا بر کشورهای متعامل با ایران به شدت افزایش یافته است. بستن مسیرهای دور زدن تحریم ها، دور کردن جمهوری اسلامی ایران از گردونه تبادلات مالی-بانکی جهان و سخت کردن فشارها بر شرکای ایران موجب نگرانی شدید دیگر کشورها شده است. اندیشکده «شورای روابط خارجی آمریکا» در گزارشی عنوان داشت فشار حداکثری دولت ترامپ به اندازه‌ای است که حتی برخی دوستان و شرکای ایران همچون ترکیه، چین و دیگر کشورها هم مجبور به رعایت تحریم‌های یکجانبه ایالات متحده شده‌اند و به همین دلیل این کشورها اکنون نسبت به خرید  نفت و گاز از ایران هم هراس دارند.

طبق تحلیل فوق، کشورهای خارجی ضمن مخالفت با رویکرد فشار حداکثری کاخ سفید علیه ایران تلاش می‌کنند تا از طریق دیپلماسی راه را برای کاهش فشار ‌بر تهران فراهم کنند. این امر ایران را قادر می‌سازد تا درآمدهایی را از طریق فروش نفت و گاز و تولیدات پتروشیمی کسب و به بازارهای مالی بین المللی و سرمایه‌گذاری خارجی دسترسی یافته و بتواند میلیاردها دلار از منابع مالی خود را که در بانک‌های خارجی مسدود شده، استفاده کند.

به نوشته این اتاق فکر آمریکایی،  در دوسال اخیر فشار بر ایران افزایش یافته به ویژه از ماه مه سال ۲۰۱۹ صادرات نفت و گاز ایران به شدت تحت فشار قرار گرفت و معامله کشورها ‌با ایران به شدت مورد نظارت واشنگتن قرار گرفت و محدود شد. این شرایط با کاهش قیمت نفت  گاز در جهان تشدید شد.

از جمله کشورهایی که می‌توانست برای ایران مسیر انتقال منابع ارزی را ایجاد سازد ترکیه بود که این کشور هم تحت فشار ترامپ مجبور به رفتار محتاطانه در همکاری با ایران شده‌است. روزنامه «گاردین» در زمینه فشارهای ترامپ بر اردوغان با اشاره به بخش هایی از کتاب خاطرات «جان بولتون» آورده است رئیس جمهوری آمریکا در مورد بانک‌های ترکیه‌ای و نحوه فعالیت آن‌ها  در دور زدن تحریم‌های ایران بر تحقیقات پافشاری می‌کرد. باوجود علاقه ترامپ به رهبرانی همچون رجب طیب اردوغان اما وی به «استیو منوچین» وزیر خزانه‌داری، و  وزارت دادگستری دستور داد تا به موضوع رسیدگی کنند.

در یک نمونه از اقدامات سختگیرانه، دولت آمریکا ‌علیه «هالک بانک» که یکی از بزرگترین بانک‌های دولتی ترکیه است اتهاماتی را در خصوص دور زدن تحریم‌های ایران به میزان ۲۰ میلیارد دلار مطرح کرد. فشارهای کاخ سفید به اندازه‌ای شدید بود که حتی پای اردوغان به موضوع باز شد زیرا اسامی برخی مقام های ارشد دولت ترکیه و نزدیکان رئیس جمهوری هم مطرح شده بود. براساس گفته های مقامات آمریکا، انتقال این مبالغ بابت فروش نفت و گاز ایران و با مداخله این بانک و برخی موسسه‌های اماراتی صورت گرفت.

اردوغان بارها ‌تاکید کرد همه اتهامات علیه بانک فوق به دلایل سیاسی و با هدف تضعیف دولت آنکارا صورت می‌گیرد اما فشارهای کاخ سفید بر آنکارا موجب شد تا ترکیه در زمینه تعاملات خود با ایران، با احتیاط بیشتری رفتار کند. بولتون در کتاب خود فاش کرد که دیدار و گفت وگوی اردوغان با ترامپ و سپس تلاش های رئیس جمهوری آمریکا موجب شد تا پرونده هالک بانک در وزارت دادگستری ‌پیگیری نشود.

برخی تحلیلگران بر این باورند اقدام فوق در قبال همکاری بیشتر آنکارا با واشنگتن در مورد ایران و اجرای سختگیرانه‌تر تحریم‌ها از سوی این کشور ‌صورت گرفت.