برنامه‌های ترویج کتابخوانی؛ رمز بهبود حال کتاب

گزارشات آماری در مورد کتاب های منتشرشده طی سالیان گذشته روندی امیدبخش را نشان می دهد به طوریکه رقم حدود ۹۰ هزار عنوانی در سال ۹۵ به بیش از ۱۱۱ هزار عنوان در رشته های مختلف در سال ۹۸ رسید. اما تنها رشد کمی کتاب به کتابخوان شدن جامعه منتهی نمی شود و در دوران رقابت سرگرمی های نوظهور باید پای سیاست گذاری های فرهنگی هوشمندانه تری در میان باشد تا مطالعه در سبد وقت گذرانی های مردم در مقابل دیگر گزینه ها مغلوب نباشد.
آنچه در شرایط کنونی می تواند این سیاستگذاری های فرهنگی را مثمرثمر قرار دهد مشارکت های عمومی و خودخواسته مردمی است که جلب آن نیازمند هوشمندی فراتر از راه حل های علمی و رسمی و کاملا نیازمند ایده پردازی است. مساله ای که در چندسال گذشته مورد توجه ویژه قرار گرفته و دستاوردهای قابل توجهی هم در پی داشته است.

در طـول ۶ سـال گذشـته، برنامه های ترویـج کتابخوانی در ایـران رونق تـازه ای یافتـه اسـت؛ تعـداد غیرقابـل تصـوری از افـراد و گروه هـای مـروج کتـاب برنامه هـای تـازه و نوآورانـه ای را آغـاز کرده انـد. ایـن گروه هـا شـبکه های همفکـری و همـکاری را بـرای چرخـش ایده و فعالیت تشـکیل داده انـد، از هـم می آموزند و روش های جدیـدی را برای ترویج کتابخوانی در هـر گوشـه از کشور بـه کار گرفته اند. طرح های فردی و اجتماعی که علاوه بر اهتمام نهادهای فرهنگی نوعی مشارکت و پویایی اجتماعی خلق کرده است. این موج از فعالیت باعث شـده اسـت نویسـندگان، ناشران، توزیع کنندگان، کتابفروشـان و کتابداران فعالتر شـوند و مشـارکت بیشتری در این شبکه بـرای ترویج کتابخوانی داشـته باشـند.

حتی رسـانه های اجتماعـی که اغلب به عنـوان یکـی از رقبـای کتـاب معرفـی می شـوند در عمـل به جریـان یافتن کتـاب و ترویـج خواندن در جامعه کمـک کرده اند. این برنامه ها باعث کشـف ظرفیت های اجتماعی و مردمی تازه ای شـده اسـت کـه می تواند مبنـا و پایـه محکمی برای فعالیت های فرهنگی آینده دولت باشـد.

طـرح انتخـاب و معرفـی پایتخت کتاب ایران، جشـنواره روسـتاها و عشـایر دوسـتدار کتـاب، تقدیـر از افـراد و گروه های برگزیـده در ترویج کتابخوانـی و جـام باشـگاه های کتابخوانـی کـودکان و نوجوانـان چهـار فعالیـت معاونـت امور فرهنگی و زارت فرهنگ و ارشـاد اسلامی اسـت که در خط مشـی فرهنگـی دولـت تدبیـر و امیـد و بـه منظـور گسـترش عدالت فرهنگی، ایجاد امید و شـور در جامعه، تمرکز زدایی و توسـعه فعالیت های فرهنگی از سـال ۱۳۹۳ به این سـو طراحی و اجرا شده است.

جشنواره تقدیر از مروجان کتابخوانی

جشـنواره تقدیـر از افـراد و گروه هـای برگزیـده در ترویـج کتابخوانـی یکـی از برنامه هـای مؤثر در ترویج کتابخوانی در ایران اسـت که از سـال ۱۳۹۳ تاکنـون پنج دوره از آن با مشـارکت و همراهی افـراد و گروه های داوطلـب و فعـال ترویج کتابخوانی و دفتر مطالعـات و برنامه ریزی فرهنگی و کتابخوانی در ایران برگزار شـده اسـت.

شـرکت کنندگان در ایـن جشـنواره را افـراد و گروه هـای داوطلـب به صورت داوطلبانه با محوریـت ترویج کتابخوانی تشـکیل می دهند که غالبـا و بدون ارتباط با دسـتگاه های دولتی در شـهرها و روسـتاهای مختلف برای ترویـج کتابخوانـی فعالیت می کننـد. این افراد و گروه هـا، هزینه فعالیت ها را با جلـب حمایت های مردمـی و نیز حمایت های جانبی و پشتیبانی دولت تأمیـن می کنند.

این جشـنواره به پیشـنهاد و مدیریت دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی و با هدف شناسـایی، معرفی و تشـویق ترویج کتابخوانی و با حضور بیش از ۹۰ شـرکت کننده فرد و گروه در نخستین دوره برگزار شد.

دومیـن دوره اما بـا حضـور پرشـورتر و رقابـت جـدی شـرکت کنندگان پـس از آسیب شناسـی جشـنواره نخسـت و بـا توجـه بـه تجربیـات به دسـت آمده بـا حضـور بیـش از ۴۵۰ فـرد و گـروه شـرکت کننده اجرایی و تصمیم گرفته شـد سـومین دوره آن با تغییرات اساسـی در اجرا و توسط شبکه ای از گروه هـای غیردولتـی فعـال در حـوزه ترویـج کتابخوانی برگزار شـود.

از دوره چهارم و با شـکل گیری شـبکه گروه های ترویج کتابخوانی، امور مربـوط بـه سیاسـتگذاری و اجرای این جشـنواره به این نهاد واگذار شـده است.

 ایـن شـبکه متشـکل از گروه هـای داوطلـب و مردمـی کتابخوانی اسـت. گروه هـا ضمن برخورداری از اسـتقلال کاری، تجربه هـای خـود را منتقـل و بـا تجربـه گروه هـای دیگـر آشـنا می شـوند، دربـاره مسـائل مشـترک تصمیم گیـری می کننـد، دربـاره ایده هـای نـو همفکری دارنـد و امکان تأثیرگذاری در سیاسـتگذاری های عمومـی در ایـن حـوزه را پیـدا می کنند.

ایـن شـبکه متشـکل از ۲۰ گـروه مردمی اسـت و شـورای هماهنگی آن با برگزاری انتخابات تعیین می شـود. نماینـده ایـن شـبکه در سـتاد هماهنگی شـهرها و روسـتاهای دوسـتدار کتـاب عضویـت دارد. ایـن شـبکه در برگـزاری رویدادهـای ترویـج کتابخوانـی از جملـه جـام باشـگاه های کتابخوانـی کـودک و نوجـوان همـکاری دارد و از دوره گذشـته برگزاری جشـنواره تقدیر از مروجان کتابخوانی به این نهاد واگذار شـده است.

انتخاب و معرفی پایتخت کتـاب ایران

پایتخت کتاب، عنوانی فرهنگی است که از سال ۲۰۰۱ توسط یونسکو پایه‌گذاری شد و به شهرهای مختلفی در دنیا تعلق گرفت، پایتخت کتاب شهری است که با طرح‌های ویژه خود، شهروندان را به همکاری در زمینه کتاب و کتاب‌خوانی دعوت می‌کند و کارهای مربوط به طرح‌ها با همکاری دولت‌ها اما توسط علاقه‌مندان انجام می‌شود.

عنوان پایتخت کتاب برای یک شهر، مسئولیتی است که در قبال ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی پذیرفته می‌شود و شهری که برگزیده می‌شود، یک سال برای انجام مأموریت خود فرصت دارد.

انتخاب پایتخت کتاب ایران نیز از سال ۱۳۹۳ آغاز شده است، با اعلام فراخوان شبکه ترویج کتاب‌خوانی که زیر نظر معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جای دارد و با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی، هر سال شهرهایی که داوطلب دریافت این عنوان هستند، برنامه‌های خود را ارائه می‌دهند و داوران با انتخاب بهترین طرح‌های ارائه‌شده، پایتخت کتاب را برمی‌گزینند.

در این طرح مجموعه برنامه هـای ترویجـی یـک شـهر بـرای سـال آینده که بـه امضای شـهردار و رئیس اداره فرهنگ و ارشـاد اسلامی آن شـهر رسـیده باشد، مورد سنجش و داوری قـرار می گیـرد. اهواز، نیشابور، بوشهر، کاشان، یزد و شیراز شهرهایی هستند که در طول این سالها از آغاز اجرای طرح به عنوان پایتخت کتاب انتخاب شده اند و در هرکدام از این شهرها و حتی شهرهای نامزد پایتختی دستاوردها و پیامدهای فرهنگی موثری در بر داشته است.

نشست‌های کتاب‌خوانی، رونمایی کتاب، تشکیل باشگاه‌های کتاب‌خوانی، راه‌اندازی کافه کتاب، راه‌اندازی کتابخانه کودک در مدارس مناطق کم برخوردار در قالب طرح شکوفه‌های کتاب و صدها طرح دیگر در شهرهای پایتخت از جمله این پیامدهاست.

شبکه شهرهای دوستدار کتاب

شـبکه شهرهای دوستدار کتاب نهادی است ارتباطی و هماهنگ کننده بـرای تبادل تجربیات و فعالیت های مشـترک بین شـهرهایی کـه تاکنون در رقابـت پایتخت کتاب ایران نامزد شـده اند. ایـن نهاد بـا حضـور مدیران فرهنگی و شـهرداران این شـهرها تشـکیل و در انتخاباتـی بـا حضـور آنان اعضای شـورای هماهنگی آن انتخاب شـدند. در ایـن نهـاد هم اکنـون بیش از ۲۰ شـهر نامزد پایتخت کتاب و شـهرهای پایتخـت کتـاب عضویـت دارند و هرسـال به آن افزوده می شود.

دبیرخانـه این شـبکه در شـهر پایتخت کتاب اسـت و جلسـات شـورای هماهنگـی اش به صـورت ماهانـه در شـهرهای مختلـف برگـزار میشـود.

جشـنواره روسـتاها و عشـایر دوسـتدار کتـاب

برنامه‌ای است که هر سال با محوریت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و با همکاری مجموعه‌ای از دستگاه‌های دولتی و غیردولتی اجرا می‌شود. بر این اساس هر سال ۱۰ روستا یا آبادی عشایری به عنوان روستاها و عشایر دوستدار کتاب معرفی می‌شوند.

برای شرکت در این جشنواره، روستاها باید ضمن معرفی ویژگی‌های خاص فرهنگی و اجتماعی روستا، مجموعه فعالیت‌ها، طرح‌ها و برنامه‌های اجرایی خود را برای تقویت زیرساخت‌های کتاب‌خوانی و ترویج عمومی کتاب در روستا معرفی کنند.

هدف این جشنواره حمایت از اقدام‌های انجام‌شده در روستاها و پشتیبانی از پیشنهادهای ابتکاری در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی در روستاها و معرفی فعالیت‌های فرهنگی و ترویجی مرتبط با کتاب‌خوانی است که با مشارکت مردم و دستگاه‌های فعال در روستا انجام شده یا اجرای آن برای سال آینده پیش‌بینی شده است. تلاش برای تأمین بودجه‌های لازم برای گسترش فعالیت‌های مربوط به کتاب و کتاب‌خوانی در روستاها و توجه دادن مردم و نهادهای روستایی به اهمیت کتاب و فرهنگی‌تر شدن فضای روستاها و نیز پر کردن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان روستایی با کتاب از دیگر اهداف این جشنواره است.

از همین رو با همکاری تعدادی از دستگاه‌های دولتی و غیردولتی در هر استان، دبیرخانه‌ای تشکیل می شود تا هدایت‌کننده جشنواره در استان باشد. هر روستا بر اساس فراخوان جشنواره، مدارک و مستندات خود که مبنی بر فعالیت‌های مرتبط با کتاب و کتاب‌خوانی آن روستاست را با امضای دهیار و رئیس شورای اسلامی روستا، همراه با فرم‌های تکمیل شده به دبیرخانه استانی جشنواره مستقر در ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‌ها یا دبیرخانه مرکزی در تهران ارسال می‌کند.

دهیاران، شورای اسلامی روستا، بخشداران، کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد، مدارس و سایر نهادهای فرهنگی و تشکل‌های مردمی نقش مهمی در معرفی روستاهای دوستدار کتاب دارند.

مشارکت عمومی شکل گرفته در راستای این طرح و امید به فراگیری ایده های نوآورانه در عرصه کتابخوانی در این مناطق که بسیاری از آنها دورافتاده اند را از افزایش تدریجی تعداد روستاها و مناطق عشایری شرکت کننده در جشنواره در طول شش دوره برگزاری می توان نتیجه گرفت.

به طوری که در سال اول اجرای این طرح ۶۲۰ روستا از ۲۴ استان، سال دوم ۸۰۰ روستا از ۲۷ استان، سال سوم ۹۵۲ روستا از ۳۰ استان، دوره چهارم ۱۳۰۰ ، دوره پنجم ۱۴۰۶ و دوره ششم ۱۴۱۹ روستا از تمامی استان های کشور در این جشنواره شرکت کردند.

جـام باشـگاه های کـودکان و نوجوانـان

سـال ۱۳۹۴ مقدمـات این طرح شـروع شـد، در ۱۵ شـهری که جزو فهرسـت نامزدهای پایتخت کتـاب آن سال بودنـد و همـکاری میـان نهادهـای دولتـی و غیردولتـی و مدنـی در آن شـهرها وضعیـت خوبـی داشـت، با مشارکت و معرفی این نهادها گروهـی ۳۰ نفـره از برجسـته ترین نویسندگان کودک و نوجوان در کارگاهی شرکت کردند تا دربـاره مفهوم باشـگاه های کتابخوانی کودک و نوجـوان همفکری کنند و به اشـتراک معنایی برسـند و نیز درباره شیوه برگزاری کارگاه های ترویج کتابخوانـی در شـهرهای مختلـف بحـث و از دل این بحث ها سـرفصل های کارگاه ها اسـتخراج شـود. در این کارگاه ها نویسندگان مختلف تجربه های چندسـال ترویـج کتابخوانـی در روسـتاها و شـهرهای مختلـف را بـا هم در میان گذاشـتند.

سـال ۱۳۹۵ نویسـندگان و مروجـان کتابخوانـی که در کارگاه ها شـرکت کرده بودند، به شهرستانها رفتند و کارگاه برگزار کردند. نخستین اجرای آزمایشی این طرح در پاییز و زمستان سال ۱۳۹۵ با موفقیت پشت سر گذاشته شد.

در مرحله اول اجرایی، جام باشگاه‌های کتاب‌خوانی کودک و نوجوان در ۱۶ شهر اصفهان، اهواز، تبریز، بوشهر، خورموج، دزفول، رامهرمز، رشت، سبزوار، شهرری، شهرکرد، شیراز، کاشان، گنبدکاووس، نیشابور و یزد برگزار شد. در این ۱۶ شهر دوهزار و ۱۸۰ باشگاه کتاب‌خوانی تشکیل شد که در مجموع بیش ۲۴ هزار عضو دارند. 

در مرحله دوم، تمهیدات اجرایی برای برگزاری جام باشگاه‌ها در میان ۸۰ شهر آماده شد. همچنین در این مرحله، از برخی روستاهای فعال در زمینه ترویج کتاب‌خوانی هم دعوت به مشارکت شد. در این مرحله هم چهارهزار و ۴۵۲ باشگاه‌ در شهرها و ۱۰۲ باشگاه در روستاها تشکیل شد.

تعداد کل اعضای جام باشگاه‌ها در این دوره به بیش از ۵۰ هزار کودک و نوجوان رسید، سـومین دوره جـام باشـگاه های کتابخوانـی در یک‌هزار و ۷۴۶ شهر و روسـتا برگزار شـده اسـت و تاکنون ۱۴ هزار و ۷۵۲ باشـگاه تشـکیل و راه اندازی شـده که در حال فعالیت هستند.

نقش کتاب و کتابخوانی در توسعه و پیشرفت جوامع امری اثبات شده در تمام فرهنگ هاست تا جایی که کارشناسان، رشد و بالندگی را با تعداد کتابخانه ها، تولیدات کتاب، تیراژ کتاب و میزان سرانه مطالعه ملت ها مقایسه می کنند. پس نابجا نیست اگر ترویج این امر مهم را از ضروری ترین و اجتناب ناپذیرترین مقوله های مورد توجه دولت ها بدانیم.