ﭘﻴﺮوزی ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎنی اول باعث ﺳﻘﻮط اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎنی و ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻗﻠﻤـﺮو آن به ﻋﺮاق، ﺳﻮرﻳﻪ، ﻣﺼﺮ، ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻟﺒﻨﺎن شد. در چنین شرایطی انگلیسی ﻫـﺎ ﺗـﻼش وسیعی ﺑـﺮای ﻗﺒـﻀﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﻮد، آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ. ﻫﻢزﻣﺎن ﺑـﺎ اﻧﺠـﺎم ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻃـﻮﻻنی در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲﻫﺎی ﺑﻴﻦ المللی ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ، درﺑﺎره ﻧﺤﻮه اداره سرزمین های اﺷﻐﺎلی، انگلیسیﻫﺎ در ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﺤﻜﻴﻢ اﺳﺘﻴﻼی ﺧﻮد و اداره آﻧﺠﺎ ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧﺪ.
در اوایل ۱۲۹۹ خورشیدی ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺳﻦ رﻣﻮ، ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ اﻧﮕﻠیس ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ، آﻏﺎز و ﻧﺎم آﻧﺠـﺎ رﺳـﻤﺎً ﻋﺮاق ﺷﺪ. از اﻳﻦرو در ﻋﺮاق ﻧﻬﻀﺘﻲ ﻣﺮدمی ﺑﻪ رﻫﺒﺮی ﻣﺮاﺟﻊ ﺷـﻴﻌﻪ ﻋﻠﻴـﻪ ﻗـﻮای اﺷﻐﺎﻟﮕﺮ اﻧﮕﻠﻴﺲ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺣﻜﻢ ﺟﻬـﺎد ﺻـﺎدر ﻛﺮده و ﺧﻮد ﻧﻴﺰ در ﺟﺒﻬﻪ ﺟﻨﮓ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺘﻨد. در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن، ﺻﺪور ﻓﺘﻮا از طرف آﻳـت اللهﺷﻴﺮازی و دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻤﺎ، ﻧﻘﻄﻪ عطفی در ﺷﺮوع ﻣﺒﺎرزات روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷـﻴﻌﻪ ﺑـﺎ اﻧﮕﻠﻴـﺴﻲﻫـﺎ در ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ داشت. ﺑﺮ اﺳﺎس این ﻓﺘﻮا، ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺟﺰ ﻣـﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣـﻖ ﻧﺪاﺷـﺖ ﺑـﺮ ﻣـﺴﻠﻤﺎن حکومت کنند. به همین دلیل هم دولت انگلیس و دست نشاندگان آنها در عراق سختگیری هایی نسبت به علما اعمال می کردند که مهمترین آن تبعید علما بود.
تبعید علمای عراق توسط انگلیس
عراق در ۲۰ آبان ۱۲۹۹ خورشیدی با قیمومت جامعه ملل تحت کنترل انگلیس درآمد و آنها «فیصل یکم» را به‌عنوان حاکم عراق انتخاب کردند. سید ابوالحسن اصفهانی و علما دیگر نقش مقابله‌گرانه با قیمومیت را ادامه دادند و بیعت با ملک فیصل اوّل را رد کردند. ملک فیصل به منظور قانونی جلوه دادن حاکمیت خود اعلام برگزاری انتخابات کرد اما علما چون می‌دانستند، وی دست نشانده انگلیس است با انتخابات فرمایشی مخالفت و آن را تحریم کردند که به تبعید برخی از علما منجر شد. دولت عراق عکس‌العمل نشان داد و آیت‌الله مهدی خالصی را که انتخابات را تحریم کرده بود، تبعید کرد. در اعتراض به تبعید وی، میرزای نائینی، آیت‌الله ابوالحسن اصفهانی و میرزا علی شهرستانی راهی ایران شدند.
انعکاس تبعید علما در میان مردم ایران
در ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪن اﻳﻦ اﺧﺒﺎر ﺑﻪ ﺗﻬﺮان، ﻫﻴﺠﺎنی در اﻗﺸﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم اﻳﺠﺎد ﺷﺪ. اﺧﺒﺎر از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻠﮕﺮاف ﺑﻪ دیگر ﻋﻠﻤﺎی اﻳﺮان اﻃﻼع داده و ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺸﻮر ﺻـﺤﻨﻪ ﺗﻈـﺎﻫﺮات ﺿـﺪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺷﺪ. اﻗﺸﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم ﺑﺮای اﺳﺘﻘﺒﺎل از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه رﻓﺘﻨﺪ. در ﺗﻬـﺮان و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﻬﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﺎزارﻫﺎ ﺗﻌﻄﻴﻞ و ﺗﻈﺎﻫﺮاتی ﺑﺮ ﺿﺪ اﻧﮕﻠﻴﺲ و در ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻋﻠﻤﺎی ﻧﺠـﻒ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ. ﻛﺎﻻﻫﺎی اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﺤﺮﻳﻢ و در اﻃﻼﻋﻴﻪ ﻫﺎیی ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ از طرف ﻋﻠﻤـﺎی اﻳﺮان ﻧﺸﺮ ﻳﺎﻓﺖ. از دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﺷﻤﻦ ﺷﻤﺎره ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪ.
ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ اﻳﺮان، ﻣﻮج ﮔﺴﺘﺮده ای از اﻋﺘﺮاﺿﺎت را درمیان روﺣﺎﻧﻴﻮن به وجود آورد. در اﻳـﻦ ﻣﻴـﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎتی ﺑﺮخی از روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺣﺎﺿﺮ در ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﺑـﻪوﻳـﮋه آﻳـﺖ الله زاده ﺧﺮاﺳـﺎنی و ﻧﻴـﺰ ﻋﻠﻤﺎی تهران نقش و تاثیر مهمی در گسترش موج اعتراض ها در سراسر ایران داشت.
بنابراین روﻳﺪادﻫﺎی ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ در اﻳﺮان، اﻧﻌﻜـﺎس ﺷـﺪﻳﺪی ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد و ﺳـﺒﺐ اﻗﺪاﻣﺎتی ﻋﻠﻴﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻫﺎ در ﺑﻐﺪاد شد. از آن ﺟﻤﻠﻪ می ﺗﻮان ﺑـﻪ ﺻـﺪور ﺑﻴﺎﻧﻴـﻪای از طرف ﺟﺎﻣﻌﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﺗﻬﺮان، در اواﺳﻂ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ۱۳۰۱ خورشیدی اﺷﺎره ﻛﺮد. در بخشی از اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴـﻪ، از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﺮانی ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ «درﺻﺪد اﻋﺘﺮاض ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻌﺪﻳﺎت اﺳﺘﻘﻼل و ﺷﻜﻨﺎﻧﻪ اﺟﺤﺎﻓﺎت ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖ ﺟﺎﺑﺮ و ﺟﺎﺋﺮ ﺑﺮآﻣﺪه و ﺑه وﺳﻴﻠﻪ اﺣﺘﺠﺎﺟﺎت ﻗﺎﻃﻌﻪ ﺷـﺪﻳﺪاﻟﻠﻬﺠﻪ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻣﺸﻲ و ﺗﻀﻴﻴﻘﺎت ﺧﺎﻧﻤﺎن وﻳﺮان ﻛﻦ را ﺑـﺮای ﻣﺤـﻮ ﺣﻴـﺎت ﻳـﻚ ﻣﻠـﺖ ﺿـﻌﻴﻔﻪ ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﻮده اند، ﭘﺮوﺗﺴﺖ ﻧﻤﻮده و ﺛﺎﻧﻴﺎً محض حفظ حوزه اسلام و شرافت دﻳﺎﻧـﺖ ﻛﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻢ و ﻓﺮﻳﻀﻪ اول ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﻲ اﺳﺖ ﺑﺮای ﻣﻌﺎوﻧﺖ و اﻣﺪاد ﺑﺮ اﻋﻮان اﺳﻼمی به هر نحوی که باشد حاضر شده».
اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ و ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻋﻠﻤﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان، ﺧﺘﻢ نمی ﺷﺪ، ﺑﻠﻜﻪ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن‌ها ﻧﻴـز ﺑﺎزﺗﺎب وسیعی پیدا کرد. ﻋﻠﻤﺎی ﺷﻴﺮاز ﺑﺎ ارﺳﺎل ﺗﻠﮕﺮافی ﺑﻪ رﺋﻴﺲاﻟﻮزرأ، وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ و وزﻳـﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻧﮕﺮانی ﺧﻮد را از وﺿﻌﻴﺖ آﻳﺖ اللهﺧﺎﻟﺼﻲ اﻋـﻼم کردند.
همچنین بخشی از ﻋﻠﻤﺎی اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ وﻳﮋه ﻋﻠﻤﺎی ﺷﺎفعی ﻛﺮدﺳﺘﺎن، ﺿﻤﻦ اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻴﺎﻧﻴﻪﻫﺎ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎیی ﺑﺎ روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺷﻴﻌﻪ اﺑﺮاز ﻫﻤﺪردی و از ﻋﻤﻠﻴﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴﻲها اﺑـﺮاز ﺗﻨﻔﺮ کردند.
در مجموع بنابه گزارشی در اواخر تیرماه «در بعضی ولایات هیجان شدیدی بروز نموده و درصدد بعضی اقدامات بوده اند ولی برحسب تلگرافات هیات دولت از بعضی اقدامات جلوگیری شده و وعده دولت را منتظرند» تا اینکه سرانجام علما وارد قم شدند و شیخ عبدالکریم حائری یزدی از آنها استقبال کرد.
عکس العمل روزنامه
در آن زمان روزنامه ها نیز نسبت به تبعید علما عکس العمل نشان دادند در همین خصوص روزنامه «ایران» گزارش داد که اتحادیه تـجار بـه هـیات دولت «پیـشنهاد تـحریم امـتعه انگلیس در ایران» را ارایه کرده است. علاوه بر این، مقالاتی نیز در اعتراض به تبعید علما در جراید چاپ شد. از آن جمله در روزنامه «کار» مقاله «فجایع انگلیسی‌ها، تبعید علمای بین النـهرین» چاپ شد.
چاپ مقالات علیه تبعید علما به ایران در شماره‌های بعدی روزنامه کار ادامه یافت. این روزنامه در سرمقاله «جنایت بالای جنایت» می نویسد: در شهرهای مقدس کربلا و نجف یک نفر هم از روحانیون باقی نمانده است. ایـرانی‌ها را بـه ایران و روحانیون اعراب را هم به حجاز تبعید کرده‌اند که بهتر بتوانند مقاصد شوم خودشان را با بستن قرارداد با اهالی بین النهرین انجام بدهند. انگلیسی ها علمای اسلام ما را از امکان مقدسه و از مـراکز اسـلام تبعید مـی‌نمایند برای آنکه به آنجاها میسیونرها و مبلغین نصرانیت را فرستاده و اساس اسلامیت را از خود مرکز آن خراب نمایند.
همچنین در بخشی از سـرمقاله ۱۶ تیر «شفق سرخ» با عنوان «تبعید روحانیون» آمده است: من مـی‌خواهم از دول مـتمدنه اروپا بـپرسم که این سیاست انگلیس در قاموس تمدن آنها چه نام دارد؟ آیا آزادی و حقوق ملل در نظر آنها چقدر محترم است؟ آیا مـجمع بـین المللی یعنی عدالت‌خانهء انسانیت، تجویز می‌کند که انگلستان حاکمیت خود را با خون و آتـش بـر مـلل دنیا تحمیل کند؟ آیا رؤسا و قائدین فکری ملل حق ندارند عقاید و افکار خود را بگویند و الاّ محکوم به تـبعید می‌شوند؟ آیا ملل دنیا حق ندارند، آزادی و استقلال خود را دوست داشته باشند؟
اقدامات دولت ایران
همزمان با ورود علما احساسات شدید ضد انگلیسی در ایران شدت گرفت و روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺗﺒﻌﻴﺪی ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎک اﻳﺮان، ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮایی دوﻟﺖ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨد. اﺣﻤﺪﺷﺎه و ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ، وزﻳﺮ اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ وﻗﺖ، ﺗﻠﮕﺮافﻫـﺎی ﺧﻮﺷـﺎﻣﺪ ﺑﺮای ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ. از ﻃﺮف دوﻟـﺖ ﺣﻜﻴﻢاﻟﺪوﻟﻪ وزﻳﺮ ﻣﻌﺎرف و ﺷﺎﻫﺰاده ﻋﻀﺪاﻟﺴﻠﻄﺎن از طرف اﺣﻤﺪﺷﺎه، ﺑﺮای اﺳﺘﻘﺒﺎل از ﻋﻠﻤﺎ رواﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ.
همچنین دولت ایران مذاکراتی با ملک فیصل انجام دادند و دولت انگلیس اعلام کرد که فقط شیخ مهدی خالصی را تبعید کرده و دیگر علما در اعتراض به تبعید خالصی به ایران مسافرت کرده اند.
بازگشت علما به عراق
پس از ﻣﺬاﻛﺮاتی ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و دوﻟﺖ ﻋـﺮاق، اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪ، ﻣﻠـﻚ ﻓﻴـﺼﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎنی ﺑﺮای ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﻋﻠﻤﺎ رواﻧﻪ اﻳﺮان ﻛﺮد. از آن جا که تبعید علما به زیان انگلیس و عراق تمام شد، ایادی انگلیس به تلاش برخاستند و برای پایان دادن به مساله تبعید علما به گفت وگوهایی پرداخته و علمای تبعیدی را به نجف بازگرداندند. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻠﻤﺎی ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻣﻴﺮزا ﻣﻬﺪی ﺧﺮاﺳﺎنی ﭘﺴﺮآﺧﻮﻧﺪ ﺧﺮاﺳﺎنی و ﺷﻴﺦ ﺟﻮاد ﺟـﻮاﻫﺮی از ﻓﺮزﻧـﺪان ﺻـﺎﺣﺐ ﺟﻮاﻫﺮ را ﺑﻪ ﻋﺮاق ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﺿﻤﻦ ﭘﻴﺎمی ﺑﻪ ﻣﻠﻚ ﻓﻴـﺼﻞ از وی ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﺑﺎزﮔﺸﺖ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﺮاق ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزند.
نظر شما