روایت مستند گم‌شده از زندگی یک مجسمه‌ساز

۶ مجسمه به نمایش در نیامده از آثار توکل اسماعیلی معروف به مش اسماعیل است در نمایشگاه اسطوره های آهنی به‌نمایش گذاشته شده است.

در این نمایشگاه که تا ۵ مرداد ادامه دارد ۶ اثر از مش اسماعیل در ابعادی متنوع، گاه بسیار بزرگ مثل فولاد زره و مادر فولاد زره و گاهی کوچک و ظریف مثل دعانویس، رستم و درویش و همچنین اثر بسیار آشنای این هنرمند مثل مجسمه  بز، قابل مشاهده است.

روایت محمدرضا اصلانی از مش اسماعیل
 محمدرضا اصلانی نویسنده، شاعر، کارگردان و مستندساز در جریان گشایش این نمایشگاه در خصوص مش اسماعیل و آثار به نمایش در آمده در این نمایشگاه گفت: این مجموعه متعلق به دکتر فلامکی است. مش اسماعیل در دهه ۴۰ به عنوان مستخدم در دانشکده هنر دانشگاه تهران استخدام شد. دست بر قضا در آتلیه مجسمه‌سازی مشغول به کار شد آن هم به این دلیل که دخترهای دانشجو کار کردن با آرماتور برای‌شان سخت بود و بنابراین مش اسماعیل در چیدن آرماتورها به آنها کمک می‌کرد. همین طور به دلیل سابقه حرفه خانوادگی که داشت در گرفتن دستگاه جوش وارد بود و می‌توانست نقش کمک‌کننده‌ای به دانشجوها داشته باشد، ضمن اینکه خوش اخلاق بود و ارتباط خوبی با دانشجوها برقرار می‌کرد؛ بچه‌ها هم به او علاقمند شده بودند و می‌گذاشتند مجسمه‌سازی را تجربه کند در ضمن مخل کار دانشجوها هم محسوب نمی‌شد.  
این مستندساز ادامه داد: در همین حین مش اسماعیل آرماتورچینی را فراگرفت و تبدیل به یک متخصص آرماتورسازی شد. اگر نگاه کنید مجسمه‌های بز او از آرماتورهای فلزی تشکیل شده که به مجسمه تبدیل شده‌اند. مش اسماعیل ابتدا توسط دکتر سیحون به عنوان رئیس دانشگاه کشف می شود، سپس دکتر کوثر و بعد هم دکتر فلامکی نقش پررنگی در شناخته شدن مش اسماعیل داشتند.  
اصلانی بیان داشت: افراد اوایل با لبخند با کارهای او مواجه می‌شدند و با طرح این سوال که اصلا دارد چه می‌کند؟ اما به تدریج کارهایش تبدیل به آثار هنری جدی شدند به نحوی که دکتر سیحون و دکتر کوثر تلاش می‌کردند آثارش را جمع‌آوری کنند. ضمن اینکه خودش هنوز واقف نبود که این کارها ارزش هنری دارند. می توان گفت مش اسماعیل به تدریج اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ متوجه ارزش کارهایش شد.  
 

همه چیز درباره مستند زندگی مش اسماعیل 
این سینماگر پیرامون آشناییش با مش اسماعیل و چگونگی ساخت مستندی درباره او گفت: آشنایی من با مش اسماعیل به اواخر دهه ۴۰ برمی‌گردد که با دیدن مجسمه‌هایش در منزل دوستان شکل گرفت. سپس سال‌های ۵۲-۵۱ سفارشی به من شد که درباره زندگی مش اسماعیل یک مستند بسازم. این اتفاق برای من هم جالب بود و هم وسوسه‌کننده چون شاید آثار تناولی و دیگر مجسمه‌سازان بنام و نامی اصالت داشتند اما روایتی نداشتند که برای من به عنوان یک مستندساز جذاب باشد.  

وی ادامه داد: مجسمه‌های مش اسماعیل در عین ساده بودنِ کاراکتر سازنده‌شان، اصلا ساده نبودند ضمن اینکه روح حاکم بر آثار او یک ذهنیت اسطوره‌ای داشت مثل اثر فالگیر بغدادی یا مجسمه‌های دیو که بیشتر با ذهنیت او و برآمده از افسانه‌های روستای محل زندگی‌اش هستند. شروع کار مش اسماعیل هم با ساختن همین بزها بود و با آنها معروف شد.
نویسنده و کارگردان سریال سمک عیار در توضیحی بیشتر درباره این اثر مستند افزود: تحقیق و پژوهش این مستند را مرحوم ایرج انباری که هم‌دانشکده‌ای من بود بر عهده گرفت. با زندگی درونی مش اسماعیل با رفتن به روستای محل زندگی‌اش  آشنا شدم و بدون اینکه فیلم از حالت مستند خارج شود، بازسازی کوچکی از دوران کودکی او داشتم. کودکی که به همه چیز نگاه می‌کند.  
اصلانی درباره سرنوشت مستند زندگی مش اسماعیل اضافه کرد: مراحل تولید و ساخت فیلم به دلیل کمبود بودجه طولانی شد تا اینکه سال ۵۷ در فرهنگسرای نیاوران چند بار به نمایش درآمد. پس از آن نگاتیو فیلم را به لابراتوار خصوصی فیلم‌ساز دادم و پوزتیوها که دو حلقه بودند در فرهنگسرای نیاوران ماندند. قرار شد آقای رئیس لابراتوار فیلم‌ساز یک کپی از نگاتیو کار به من بدهند که دوباره فرصت پیگیری پیدا نکردم تا اینکه لابراتوار بسته شد و آرشیو نگاتیوها به فیلم‌خانه ملی منتقل شد اما فیلم من در فهرست آثار نبود و خبری از سرنوشت این فیلم ندارم.
گفتنی است آثار مش اسماعیل علاوه بر ایران در نمایشگاه‌های ایتالیا، بلژیک، آلمان، انگلستان و ترکیه به نمایش درآمده است.  
مجسمه درخت مقدس در پارک ملت، رستم و دیو سفید در استادیوم آزادی و بز در پارک جمشیدیه و دانشکده هنرهای زیبای تهران از آثار آشنا و در معرض دید عموم است. توکل اسماعیلی در سال ۱۳۷۳ در سن ۷۱ سالگی در گذشت.

در آیین گشایش این نمایشگاه که روز جمعه برگزار شد، هنرمندانی همچون محمدرضا اصلانی (کارگردان)، عباس مجیدی (رئیس انجمن مجسمه‌سازان ایران)، حمید اسماعیلی (فرزند مش اسماعیل و هنرمند)، محمد هادی فدوی (نقاش)، جهانگیر کازرونی (کارشناس هنری) و فریدون امیدی (نقاش)  حضور داشتند.
علاقه‌مندان برای بازدید از این نمایشگاه می‌توانند تا ۵ مرداد از ساعت ۱۰ تا ۲۰ به نشانی ولی‌عصر نرسیده به زعفرانیه پلاک ۲۸۸۰، گالری «طراحی هنر» مراجعه کنند. این گالری روزهای چهارشنبه تعطیل است.