اسطوره‌های آهنیِ مش اسماعیل

در تاریخ مجسمه‌سازی ایران به نام های بزرگی برمی خوریم اما به یقین توکل اسماعیلی معروف به مش اسماعیل، نامی فراموش نشدنی در این عرصه است. هنرمندی خودآموخته که پرویز تناولی درباره‌اش گفته: «در دنیا هنرمندانی وجود دارند که بدون تحصیلات و تربیت آکادمیک و با استفاده از هوش و ذوق خود به‌سوی هنر می‌آیند و کارهای عامیانه انجام می‌دهند، کارهایی که خیلی زود جای خود را در میان مردم پیدا می‌کنند، مش اسماعیل، تنها نمونه از این‌ دست هنرمندان در مجسمه‌سازی ایران است.»

حالا چند روزی است که گالری طراحی هنر میزبان علاقمندانی است که برای بازدید از آثارِ به نمایش درنیامده این هنرمند به این گالری می‌آیند.

مش اسماعیل یکی از هنرمندان خودآموخته‌ای است که سال ۱۳۰۲ در قزوین به دنیا آمد و سال ۱۳۷۳ از دنیا رفت. وی از سال ۱۳۴۲ در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران مشغول به کار شد. از همان ابتدا در کارگاه مجسمه‌سازی بود و به دست، کار و روش مجسمه‌سازان نگاه کلی می‌کرد که یادآور دوران کودکی‌اش بود. وی در کارگاه مسگری پدرش از شکل دادن به اجسام و ابداع موجودات درک حضوری یافته بود.

در دانشکده هنرهای زیبا در خلوت خود ایده‌های خودآموخته را در جوار اذهان آکادمیک بی‌آنکه تشخص خود را از دست دهد، پیش برد. او مجسمه‌های آهنی‌ می‌ساخت که هر یک به‌ مثابه بخشی از جهان اساطیری خاصی بود. کار وی سبک و سیاق یافت و به مرور زمان در فضایی آرمانی شکل گرفت.

در ادامه گفتگو با عباس مجیدی؛ رئیس هیات مدیره انجمن مجسمه‌سازان، جهانگیر کازرونی، استاد دانشگاه و نقاش و محمدهادی فدوی نقاش و کارشناس هنری را درباره آثار نمایشگاه اسطوره های آهنی می‌خوانید.

مش اسماعیل از پیشگامان هنر مجسمه‌سازی در ایران 
عباس مجیدی، رئیس هیات مدیره انجمن مجسمه‌سازان در جریان بازدید از نمایشگاه اسطوره های آهنی که شامل ۶ مجسمه به نمایش در نیامده از مش اسماعیل است، بیان کرد: هر چند مش اسماعیل یک هنرمند تجربیکار محسوب می‌شود اما او این تجربه را از محیط دانشکده به دست آورده بود. وی از بدو بازگشایی دانشگاه پس از انقلاب و زمانی که دوباره فرآیند مجسمه سازی در دانشگاه شکل گرفت در ارتباط با دانشجویان و اساتید بود. 
مجیدی افزود: توانمندی، خلاقیت و پشتکار مش اسماعیل در آثار خلق شده توسط او کاملا مشهود است. اراده‌ای هنرمندانه برای آفرینش اثرِ هنری که در کمتر کسی یافت می‌شود، تمامی این خصوصیات جریانی را رقم زد که در تاریخ مجسمه‌سازی ایران مانا خواهد بود و بخشی از هنر مجسمه سازی ایران را شکل می‌دهد.

رئیس هیات مدیره انجمن مجسمه‌سازان از مش اسماعیل به عنوان یکی از پیشگامان هنر مجسمه‌سازی در ایران نام برد و درباره برگزاری این نمایشگاه اضافه کرد: اتفاق نیکویی است که آثار اساتیدی مانند او به همت دوستان مورد بازدید عمومی قرار گیرند و البته ناگفته نماند که بسیاری از آثار این هنرمند در جای جای شهر و دانشکده هنرهای زیبا قابل مشاهده است اما وقتی آثار نادیده این هنرمند در قالب مجموعه ای نمایشگاهی مورد بازدید قرار می گیرد ارتباط خوبی با مخاطبان برقرار کرده و زمینه ای برای آشنایی هر چه بیشتر هنرمندان با وجوه مختلف آثار او و هنر مدرن ایجاد می‌کند.

مجیدی پیرامون وجه تمایز هنرمندان خودآموخته و آکادمیک توضیح داد: واقعیت این است که الزاما مسیر هنر با آموزش توامان نیست و بخش عمده آن تجربه زیست هنرمند است. یعنی با این فرض که هنرمند از تجربه زیست خود در خلق اثر استفاده می‌کند؛ به خصوص با رویکردهای جدید که اساسا مواد چندان مهم نیست و ایده با اهمیت‌تر است، دور از ذهن نیست که مش اسماعیل می‌تواند یکی از پیشگامان هنر مدرن محسوب شود. 
وی در ادامه تاکید کرد: مسیر آکادمیک جریان خودش را دارد. بی شک وقتی ما در این مسیر حرکت می‌کنیم تاریخ هنر را درک کرده و با آثار بسیاری از اساتید در دنیا آشنا می‌شویم اما در بسیاری از موارد اینها الزاما به مفهوم رسیدن به هنر نیست. گاهی برخی از کسانی که در این مسیر تحصیل کرده‌اند، راه خود را گم می‌کنند و در مسیری قرار می‌گیرند که تحمیل شرایط بیرونی است.

وی افزود: تفکری که ممکن است از یک منطقه خاص جغرافیایی آمده باشد و اتفاقا تاثیر مخرب هم داشته و مانع از بروز خلاقیت هنرمند متناسب با تجربه زیسته اش شود. بنابراین اینگونه جمع بندی می کنم که مش اسماعیل بدون شک یکی از هنرمندان موفق ماست و اساسا هیچ الزامی برای طی مسیری آکادمیک نیست هرچند می‌تواند موثر باشد.
وی در پایان ضمن اعلام خبری درباره برگزاری اکسپو اظهار داشت: قرار بود اکسپو را به صورت سالانه برگزار کنیم و همچنان هم این مساله را در برنامه داریم، سال گذشته نیز از گالری طراحی هنر در برگزاری این رویداد هنری استفاده شد و استقبال خوبی نیز صورت گرفت و آثار قابل توجهی به دست ما رسید.
وی افزود: ما در اکسپوی مجسمه ایران خیلی محدودیت ایجاد نمی‌کنیم و بنابراین تنوع آثار زیاد است. امسال هم با توجه به شرایط خاص کشور و شیوع ویروس کرونا در صورتی‌که امکان برگزاری چهارمین دوره اکسپو مجسمه ایران وجود داشته باشد در گالری طراحی هنر آن را برگزار خواهیم کرد.

 آثار مش اسماعیل قابلیت ارتباط با عموم مردم را دارد
محمد هادی فدوی نقاش و کارشناس هنری با حضور در نمایشگاه اسطوره‌های آهنی درباره آثار به نمایش درآمده در گالری طراحی هنر بیان داشت: بخشی از جذابیت آثار مش اسماعیل برای من به خودآموخته بودن این هنرمند برمی‌گردد. مش اسماعیل در مجاورت محیط آکادمیک قرار داشت اما با ذهنیت و ذوق هنری خود به خلق اثر می‌پرداخت و در بند معیارها و ارزش‌های آکادمیک نبود. 
فدوی افزود: من در نقاشی همین عادت را دارم و زیاد به قواعد توجه نمی‌کنم زیرا قوانین در مواردی دست و پا گیر هستند. می‌توان گفت مرحوم مش اسماعیل آغازکننده این مسیر در ایران است که علاقمندان بسیاری هم پیدا کرد. 
این کارشناس هنری در ادامه به یکی از ویژگی های آثار مش اسماعیل اشاره کرد و گفت: ارتباط اثر هنری با عموم مردم و خواص یکی از خصوصیات برجسته آثار این هنرمند است. به عنوان مثال اگر به پارک جمشیدیه که یکی از مجسمه‌های بز این هنرمند نصب است بروید با توجه و درک مردم نسبت به این اثر هنری روبرو می‌شوید بنابراین مخاطبانش فقط کارشناسان هنری نیستند او یکی از هنرمندان موفقی است که توانسته با عموم مردم هم ارتباط برقرار کند. یکی از معضلات فضای هنری ما این است که برخی از هنرمندان ما برج عاج نشین هستند یعنی توانایی برقراری ارتباط با عامه مردم را ندارند و توجه‌شان به کسب نظر مخاطب خاص است.

فدوی یکی از رسالتهای هنرمند را ارتباط با جامعه زمانه خود دانست و توضیح داد: هنرمند نباید مدعی باشد که در آینده کشف خواهد شد. ارتباط با همه طبقات جامعه به معنی به ابتذال کشیدن اثر هنری نیست بلکه باید هنرمند بتواند روشی پیدا کند که در ابتدا آثارش ایران‌شمول باشد در ادامه جهان‌شمول هم خواهند شد چون خاستگاه ملی دارند. 
وی در پایان یادآور شد: آثار مش اسماعیل از اقلیم و سرزمین خودش برآمده، جایی که زندگی کرده و به عنوان مثال بزها را اینگونه دیده، دیوها را در افسانه ها اینگونه شناخته و سپس این تصورات ذهنی را عینی کرده است. به عقیده من آثار این نمایشگاه کارهای باارزشی بود که ارزش مطالعه و معرفی بیشتری دارد.

ذهنیت مش اسماعیل یک جهان متعالی و متمایز بود
جهانگیر کازرونی استاد دانشگاه، نقاش و کارشناس هنری هم‌دوره مش اسماعیل است که با او و آثارش غریبه نیست. وی در جریان بازدید از نمایشگاه اسطوره‌های آهنی گفت: زمانی که در دانشگاه تدریس می‌کردم به آتلیه مجسمه‌سازی رفت و آمد داشتم جایی که مش اسماعیل کار می‌کرد و به استخدام دانشگاه درآمده بود. اودر کنار کار در دانشگاه از امکانات آتلیه استفاده می‌کرد و مجسمه‌هایی می‌ساخت. گاهی هنگام خوردن یک چای کنار او، مجسمه‌هایی که ساخته بود را به من نشان می داد من نیز برخی از آثارش را می خریدم. 
این استاد دانشگاه ادامه داد: بسیاری از کارهایی که امروز از او وجود دارند نیز همین‌گونه تهیه شده اند و طبیعتا با قیمت بسیار پایین. به این ترتیب شاید ماهی یک بار به او سر می‌زدم. این معاشرت ها علاوه بر اینکه باعث می شد از خلوص ذهنی و خلاقیت ناشناخته اش استفاده کنم سبب‌ساز خرید آثارش نیز بود. به یقین می گویم که در آن آتلیه که دانشجویان زیادی در آن کار می‌کردند هیچ کدام موقعیت هنری‌ مش اسماعیلی که برای‌شان چای درست می‌کرد، را پیدا نکردند. 

نویسنده کتاب نقاشی پشت شیشه بیان داشت: در همین نمایشگاه هم خلاقیت را در آثار او می‌بینیم. بااینکه در آن زمان سوژه‌ها به سمت نوعی مدرنیزم وارداتی می‌رفت اما مش اسماعیل ذهنیت‌ روزمره و معمولی‌ای داشت که در جهان ذهنی خودش قرار می‌گرفت و بنابراین بکر بود. 
کازرونی توضیح داد: شاید او در ابتدا به قصد آفرینش اثر هنری دست به مجسمه‌سازی نمی‌زد و تنها ذوقی شخصی را دنبال می کرد اما پس از اینکه مطرح شد کارهایی را سفارش می‌گرفت. مثلا به وی سفارش یک مجسمه برای پایانه حجاج در فرودگاه مهرآباد دادند. طرحی که از او انتخاب کردند به رمی جمرات و شیطانی که مردم به آن سنگ می‌زنند مربوط می‌شد. گویا به دلیل نیاز مالی و درمانی که در پی داشتند این مجسمه در آن محل قرار نگرفت و ایشان را به خریداری معرفی کردم و بعدها این کار را در مجموعه آن دوست دیدم. 
وی اضافه کرد: حدود ۱۰ اثر از مش اسماعیل دارم و در فرهنگستان هنر، بانک پاسارگاد و برخی گالری ها برخی آثار این هنرمند را دیده ام. در حراج تهران یکی از آثارش عرضه شد و به قیمت بسیار خوبی هم فروش رفت و بعد از آن هم یکی دو کار دیگر نیز به همین ترتیب فروخته شد. 
این کارشناس هنری در پایان تصریح کرد: آثاری مثل فالگیر بغدادی، رستم و دیو سفید، یک رزمنده در جنگ و ... نشان دهنده ذهنیت متعالی، متفاوت و متمایز این هنرمند است و امیدوارم آثار او به بهترین نحو نمایش داده شده و شناخت خوبی از این هنرمند صورت بگیرد.
گفتنی است در نمایشگاه اسطوره‌های آهنی ۶ اثر از مش اسماعیل با عناوین فولاد زره،مادر فولاد زره، دعانویس، رستم، درویش و همچنین اثر بسیار آشنای این هنرمند مثل مجسمه بز، قابل مشاهده است.
علاقه‌مندان برای بازدید از این نمایشگاه می‌توانند تا ۵ مرداد از ساعت ۱۰ تا ۲۰ به نشانی ولی‌عصر نرسیده به زعفرانیه پلاک ۲۸۸۰، گالری «طراحی هنر» مراجعه کنند. این گالری روزهای چهارشنبه تعطیل است.