برجام؛ طلیعه تعامل سازنده با جهان

اگرچه نخستین گام جدی در زمینه استفاده از علوم و فن‌آوری هسته‌ای در ایران از ۱۳۳۵ خورشیدی آغاز شد اما دست‌یابی ایران به فن‌آوری هسته‌ای به صورت رسمی از پاییز۱۳۸۱ خورشیدی اعلام شد تا با این خبر موجی از تبلیغات روانی علیه فعالیت‌های هسته‌ای به شورای حکام آژانس بین المللی اتمی برسد و همین تبلیغات باعث شود که محمد البرادعی مدیر کل وقت آژانس متاثر از القاهای آمریکا و اروپا، گزارشی تنظیم کند که در آن اصل «بازتاب واقعیت» لحاظ نشده بود و برآیند آن در خرداد ۱۳۸۲ خورشیدی خود را نشان داد و قطعنامه‌ای شدیداللحن بر ضد ایران، مبنی بر توقف همه فعالیت‌های هسته‌ای و امضای بی‌قید و شرط و فوری پروتکل الحاقی صادر شد. تا به این ترتیب نخستین درخواست رسمی جامعه جهانی برای «تعلیق» بخشی از فعالیت‌های هسته‌ای ایران رقم بخورد.

این وضعیت در فعالیت‌های هسته‌ای باعث شد تا در دوره‌هایی، مذاکره با ایران شروع شود که به بیانیه سعدآباد، توافق نامه بروکسل، نشست وین و ... منجر شد اما آنها اساسی‌ترین حقوق ایران را نادیده می‌گرفتند و ثابت کردند که به چیزی کمتر از تعلیق همیشگی فعالیت های هسته‌ای ایران راضی نمی‌شوند. به همین دلیل قطعنامه‌هایی علیه ایران را صادر کردند اما ایران به فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای خود ادامه داد و کشورهای غربی به سردمداری آمریکا دست به تحریم های غیرانسانی علیه ایران زدند تا اینکه با روی کارآمدن دولت حسن روحانی، ایران موظف به شفاف‌سازی در خصوص برنامه اتمی خود شد و محمدجواد ظریف در قامت وزیر امور خارجه این مسوولیت را برعهده گرفت تا نتیجه آن به برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام منتهی شود.

۲۳ تیر ۱۳۹۴خورشیدی؛ برنامه جامع اقدام مشترک(برجام)

دور دیگر مذاکرات برنامه هسته‌ای ایران و گروه ۵+۱ از ظهر شنبه هشتم فروردین ۱۳۹۴خورشیدی در هتل کوبورگ در شهر وین اتریش با حضور جان کری وزیر امور خارجه آمریکا و محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران و هیات‌های کارشناسی ۲ طرف آغاز شد. ضرب الاجل تعیین‌شده زمان این مذاکرات، روز ۱۰ فروردین تعیین شده بود که سه‌بار تمدید شد  که در نهایت ۱۳ فروردین توافق لوزان بین ۲ طرف صورت گرفت و مقرر شد که کشورهای حاضر، توافق صورت گرفته را بررسی کنند تا در تیر ماه نهایی شود؛ خبری که بهترین عیدی دولت یازدهم به مردم بود و طعم خوشی از ایام نوروز در حافظه مردم ثبت کرد.

سرانجام محمدجواد ظریف به همراه تیم مذاکره کننده ایرانی بعد از ۱۷ روزه مذاکره فشرده، سه‌شنبه ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴خورشیدی در وین پایتخت اتریش موفق به دستیابی به یک توافق جامع و نهایی با گروه ۱+۵ بر سر آینده برنامه هسته‌ای ایران شدند. فدریکا موگرینی مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و ظریف در یک نشست رسمی در مقابل رسانه‌ها در وین با خواندن بیانیه‌ای به زبان انگلیسی و فارسی اعلام کردند که توافق نهایی در برنامه هسته‌ای ایران به دست آمده است تا به این ترتیب برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام یا Joint Comprehensive Plan of Action  در راستای توافق جامع بر سر برنامه هسته‌ای ایران و به دنبال تفاهم هسته‌ای لوزان منعقد شود.

۲۱ مهر ۱۳۹۴خورشیدی؛ تصویب برجام در مجلس

پس از توافق برجام یکی از مهمترین نهادهایی که می بایست نسبت به این مساله مهم عکس العمل نشان می داد و در جریان قرار می گرفت، مجلس شورای اسلامی بود. به همین دلیل هم وکلای مردم در بهارستان با استناد به اصول ۷۷ و ۱۲۵ تاکید داشتند از آنجایی که برنامه جامع اقدام مشترک توافقنامه بین المللی است باید به تصویب مجلس برسد.

به همین دلیل کمیسیون ویژه ای به ریاست علیرضا زاکانی و ۱۵ نفر عضو برای بررسی برجام تشکیل شد و کمیسیون از تیم مذاکره کننده جدید و قدیم دعوت و انتقادات و دفاعیات آنها را استماع کرد و برجام را از ابعاد حقوقی و اقتصادی مورد نظر قرار دادند.

 سرانجام مجلس تصمیم می گیرد تا تنها گزارش کمیسیون ویژه بررسی برجام قرائت کنند و در عوض طرحی با عنوان «اقدام متناسب و متقابل دولت در اجرای برجام» ارائه و تصویب شود. تصویب کلیات طرح برجام با مخالفت شدید رئیس کمیسیون ویژه برجام مواجه و قرار شد، جزئیات این طرح ۲ روز بعد در مجلس مورد بررسی قرار گیرد تا اینکه در ۲۱ مهر ۱۳۹۴ خورشیدی جزئیات طرح اقدام متناسب و متقابل دولت در اجرای برجام با ۱۶۱ رأی موافق، ۵۹ رأی مخالف و ۱۳ رأی ممتنع در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید.

۲۷ دی ۱۳۹۴خورشیدی؛ اجرایی شدن برجام

پس از اینکه برجام در مجلس ایران به تصویب رسید و آژانس بین المللی انرژی هسته ای نیز بازرسی هایی مبنی بر اینکه ایران تعداد سانتریفیوژ ها را کاهش داده و قلب راکتور اراک از سیستم خارج شده، یوکیا آمانو در گزارشی که ارائه داد، تاکید کرد، فعالیت هسته ای ایران صلح آمیز است و بر تعهدات خود پایبند است. به همین دلیل هم در ساعات نخست ۲۶ دی ۱۳۹۴ خورشیدی، باراک اوباما رئیس جمهوری آمریکا، جان کری را با مجوز لغو تحریم‌های ایران راهی وین کرد و درست چند ساعت بعد محمد جواد ظریف، علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران و دیگر اعضاء تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران نیز برای صدور بیانیه مشترک آغاز اجرای برجام راهی وین و مقر سازمان ملل در این شهر شدند. تا اینکه سرانجام در ۲۷ دی ۱۳۹۴ خورشیدی برابر با ۱۷ ژانویه ۲۰۱۶ میلادی بیانیه اجرایی شدن برجام و لغو همه تحریم های اتحادیه اروپا و آمریکا و همه قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران در مقر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین، توسط فدریکا موگرینی و محمد جواد ظریف قرائت شد تا به موجب آن برنامه جامع اقدام مشترک اجرایی شود که بلافاصله نیز همه تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران برچیده شد.

۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷خورشیدی؛ خروج یک طرفه آمریکا از برجام

هنگامی که دونالد ترامپ به ریاست جمهوری آمریکا رسید شروع به مخالفت با برجام کرد و وزارت امورخارجه آمریکا از مفهوم تازه ای به نام پایبندی به متن برجام و نه روح این سند، سخن گفت و او نیز میراث سلف خود یعنی اوباما را «بدترین توافق» ممکن خواند و پروسه خروج از برجام را کلید زد.  در همین خصوص در ژانویه ۲۰۱۸ میلادی به بهانه برنامه موشکی ایران، خواستار اصلاح برجام و قبول ۱۲ شرط پیشنهادی به ایران شد و تهدید کرد که تعلیق تحریم های ایران را تمدید نمی کند. در مارس همان سال آژانس بین المللی انرژی اتمی پایبندی ایران به تعهدات خود در قالب برجام را برای بار یازدهم تکرار کرد. آوریل همان سال حضور «مایک پمپئو» در وزارت امورخارجه به جای «رکس تیلرسون» هم نشان از هماهنگ شدن تیم ترامپ و هم  نشان از عزم ترامپ برای ترک برجام داشت تا اینکه سرانجام در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ خورشیدی برابر با ۸ می ۲۰۱۸ میلادی، آمریکا به صورت یک طرفه از برجام خارج شد تا هم وعده‌های خود به متحدان منطقه‌ای و البته مخالف ایران را عملی سازد و هم میراث باراک اوباما را از بین ببرد.

شروع مجدد تحریم‌ها و کاهش تعهدات هسته‌ای ایران

با خروج آمریکا از برجام بار دیگر تحریم های ناعادلانه علیه ایران شروع شد؛ تحریم هایی که با مبادلات دلار، ریال، خرید و فروش و صدور و بیمه محموله های طلا و فلزات گرانبها و صنعتی، خرید و فروش اسناد و اوراق بهادار و تحریم صنایع خودروسازی کالاهای ایرانی شروع شد و در بامداد ۱۴ آبان ۱۳۹۷ خورشیدی بار دیگر کشتیرانی و نفتکش، صنایع هوایی، بانک ها و نهادهای مالی، منسوجات و تولیدات معدنی، محصولات پتروشیمی، صنایع آهن و فولاد و سیمان، بانک مرکزی، شبکه بانکی سوئیفت، موسسات بازرگانی و صنعتی، صندوق توسعه ملی ایران، شرکت‌های عمرانی، سازمان های فضایی و در نهایت نفت و میعانات گازی در فهرست تحریم ها قرار گرفت. همچنین در فروردین ۱۳۹۸خورشیدی آمریکا، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در فهرست سازمان های تروریستی قرار داد و معافیت های نفتی معدود مشتریان نفت ایران را با هدف به صفر رساندن صادرات نفت ایران تمدید نکرد اما با خروج ترامپ از برجام و دور جدیدی از فشارها علیه ایران در نهایت ایران نیز تعهدات هسته ای خود را کاهش داد و گام هایی برای این کاهش تعهدات برداشت.

۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸خورشیدی؛ بیانیه شورای عالی امنیت ملی

از ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ تا ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ خورشیدی گفت‌وگوها و مذاکرات میان دیگر اعضای باقی‌مانده در برجام و ایران به‌منظور تأمین منافع کشورمان در سطوح مختلف صورت گرفت که بعد از اینکه به نتایج مطلوب منجر نشد، شورای عالی امنیت ملی ۱۸ اردیبهشت و در نخستین سالگرد خروج آمریکا از برجام، در این‌باره بیانیه‌ای صادر کرد که خطاب به کشورهای عضو برجام، با اشاره به اینکه ایران در طول یک سال گذشته و پس از خروج غیرقانونی آمریکا از توافق برجام و نقض مصوبات شورای امنیت سازمان ملل متحد، نهایت خویشتن‌داری را از خود نشان داده و به درخواست دیگر اعضای برجام فرصت قابل توجهی در اختیار آنها قرار داده است. بنابراین تاکید شد: ایران در راستای صیانت از امنیت و منافع ملی مردم ایران و در اعمال حقوق خود مندرج در بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام از امروز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ برخی اقدامات خود در توافق برجام را متوقف می‌کند.

۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸خورشیدی؛ گام اول کاهش تعهدات ایران

حسن روحانی رئیس جمهوری ایران دقایقی بعد از انتشار بیانیه شورای علی امنیت ملی در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸خورشیدی در نشست هیات دولت جزئیات نخستین گام کاهش تعهدات برجامی را اعلام کرد. روحانی با بیان اینکه امروز به سران پنج کشور اعلام کردیم که از ۲ اقدامی که تاکنون انجام می‌دادیم، صرف‌نظر خواهیم کرد و  این ۲ اقدام به یک بیان ساده شامل ۲ فروش بوده است، گفت: هر زمان مواد غنی‌شده ما به ۳۰۰ کیلوگرم می‌رسید، اضافه بر آن را به کشوری می‌فروختیم و در قبال آن کیک زرد می‌گرفتیم. از امروز این فروش متوقف می‌شود و فروش دوم، فروش آب سنگین بود که هر وقت آب سنگین ما از ۱۳۰ تن تجاوز می‌کرد، آن مقدار اضافی را به کشوری می‌فروختیم، امروز این فروش را هم متوقف می‌کنیم. این اعلام  برای ۶۰ روز است؛ به طرف مقابل یعنی ۵ کشور اعلام کردیم اگر آنها ظرف ۶۰ روز پای میز مذاکره آمدند و با آنها صحبت کردیم و به نتیجه رسیدیم و به منافع اصلی‌مان مخصوصاً نفت و بانک به عنوان ۲ مورد از منافع مهم دست یافتیم به نقطه اول و به شرایط ۱۷ اردیبهشت ۹۸ برمی‌گردیم. ولی اگر در پایان ۶۰ روز  به نتیجه نرسیدیم ۲ اقدام دیگر را آغاز خواهیم کرد و آن ۲ اقدام این است؛ توافق در برجام بر این مبنا بوده که غنی‌سازی خود را در سطح ۳.۶۷ نگه داریم و از این اقدام خودداری می‌کنیم؛ یعنی دیگر سطحی برای ما مطرح نیست.

۱۶ تیر ۱۳۹۸ خورشیدی؛ گام دوم کاهش تعهدات ایران

در ۱۶ تیر ۱۳۹۸ خورشیدی و بعد از گذشت مهلت ۶۰ روزه و عدم حصول منافع مدنظر ایران، دومین گام کاهش تعهدات برجامی در نشستی با حضور علی ربیعی سخنگوی دولت،  عباس عراقچی معاون سیاسی وزارت امورخارجه و بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی اعلام شد. ربیعی در این روز گفت: امروز از میزان ۳.۶۷ غنی‌سازی اورانیوم عبور خواهیم کرد و میزان غلظت بر اساس نیاز ما خواهد بود و امروز این موضوع به طور رسمی اتفاق خواهد افتاد.

۱۳شهریور ۱۳۹۸خورشیدی؛ گام سوم کاهش تعهدات ایران

سومین مرحله کاهش تعهدات برجامی هم بعد از گذشت دوماه از گام قبلی و بعد از عدم تامین نظر ایران در گفت‌وگوها توسط حسن روحانی و پس از جلسه با سران قوا در۱۳شهریور ۱۳۹۸خورشیدی اعلام شد. روحانی گفت: در گام سوم سازمان انرژی اتمی موظف است در زمینه تحقیق و توسعه هر آنچه نیاز فنی کشور است، بلافاصله شروع کند و تمام تعهداتی که در زمینه تحقیق و توسعه در برجام مد نظر بوده  را کنار بگذارد و شاهد گسترش در حوزه تحقیق و توسعه در زمینه انواع سانتریفیوژهای جدید و هر آنچه که برای غنی‌سازی نیاز داریم را سازمان انرژی انجام دهد و شاهد سرعت عمل در این زمینه باشیم.

۱۴ آبان ۱۳۹۸خورشیدی؛ گام چهارم کاهش تعهدات ایران

پس از ۲ ماه از گام سوم ایران که ۱+۴ نتوانستند به تعهدات خود عمل کنند، حسن روحانی در ۱۴ آبان ۱۳۹۸خورشیدی در مراسم افتتاح کارخانه نوآوری آزادی درباره چهارمین گام کاهش تعهدات برجامی گفت: گام چهارم ما مانند سه گام دیگر قابل بازگشت است و هر وقت آنها به تعهدات کامل خود عمل کردند ما هم به تعهدات کامل خود برمی‌گردیم.

۱۵ دی ۱۳۹۸ خورشیدی؛ گام پنجم کاهش تعهدات ایران

بعد از گذشت هشت ماه از آغاز نخستین گام کاهش تعهدات، دولت جمهوری اسلامی ایران ۱۵ دی ۱۳۹۸ خورشیدی در بیانیه‌ای پنجمین و آخرین گام کاهش تعهدات برجامی کشورمان را اعلام کرد.

۲۷ مهر ۱۳۹۹ خورشیدی و آینده برجام

برپایه بند ۵ ضمیمه B قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد، ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ میلادی برابر با ۲۷ مهر ۱۳۹۹ خورشیدی تحریم‌های ایران در حوزه خرید و فروش هرگونه تانک جنگی، خودروهای رزمی زرهی، سامانه‌های توپخانه‌ای سنگین، هواپیماهای رزمی، بالگردهای تهاجمی، ناوهای جنگی، موشک‌ها، سامانه‌های موشکی یا تجهیزات مرتبط منقضی می‌شود اما امریکایی‌ها از زمان خروج از برجام، در اندیشه جلوگیری از انقضای این تحریم‌ها بوده‌اند. برای تحقق این هدف، ۲ گزینه روی میز بوده است: نخست، فعال کردن مکانیسم ماشه بر اساس بندهای ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ و دوم، تصویب یک قطعنامه جدید برای تحریم تسلیحاتی ایران.