ریسک یک حادثه یا بلا بیشتر نتیجه مستقیم فعالیت‌های بشری است

مصطفی محقق روز چهارشنبه در گفت‌ وگو با خبرنگار اجتماعی ایرنا در پاسخ به این سوال که نقش عوامل انسانی در ایجاد خطر حوادث و بلایا و کنترل و کاهش آن چیست و ریشه عوامل انسانی در ایجاد ایمنی و کاهش خطر حوادث و بلایا را در کجا باید جستجو کرد، این مطلب را عنوان کرد. 

وی گفت: ریشه عوامل انسانی در خطر حوادث و بلایا را قبل از هر چیز در رفتار و محیط زندگی پیرامونی هر فرد می توان یافت که یکی از شاخه های علوم کاربردی که در کشور کمتر مورد توجه واقع شده ارگونومی (Ergonomics) یا فاکتورهای انسانی است.  ارگونومی شاخه ای از علوم است که رابطه انسان و محیط کاری وی، تجهیزات و سیستم ها را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهد. این شاخه از علوم همچنین بیوتکنولوژی، مهندسی انسانی یا مهندسی عوامل انسانی نامیده می شود. ارگونومی در واقع رابطه میان انسان و محیط وی است. 

هماهنگ کننده ارشد مرکز سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه توضیح داد: هدف ارگونومی یا فاکتورهای انسانی کاهش خطاهای انسانی، افزایش بهره وری و تقویت ایمنی و امنیت در رابطه میان انسان و اهداف و علائق آن است.  
به گفته محقق، انجمن بین المللی ارگونومی، فاکتور های انسانی را چنین تعریف می کند «یک دیسیپلین علمی است که هدف آن درک تعاملات میان انسان ها و سیستم هاست و نظریه پردازی، اصول ، داده ها و روش ها را به کار می گیرد تا سلامت و رفاه انسان ها و کارکرد سیستم ها را ارتقاء بخشد». 

وی افزود: این شاخه از علوم ترکیبی میان رشته ای از علوم مختلف روانشناسی، جامعه شناسی، بیولوژی، مهندسی، پزشکی ، محیط زیست و امثال آن است.  

این مقام مسئول در سازمان ملل متحد اظهار داشت: بنابراین نخستین قدم در راه تامین ایمنی و سلامت افراد جامعه، بررسی رابطه و تعامل انسان با محیط پیرامونی نزدیک وی مانند محل زندگی، محل کار، سیستم ها و تجهیزات فعال و به کار گرفته شده اطراف وی است و بعد می توان به مخاطرات و حوادث بزرگتر طبیعی و انسان ساخت پیرامون وی پرداخت. به عبارت دیگر بدون توجه به مفهوم پایه ایمنی و سلامت انسان در زندگی روزمره و محیط نزدیک پیرامون آن، ایجاد و توسعه مفهوم گسترده ایمنی و کاهش خطر حوادث بزرگ و تاب آوری در برابر بلایا در جامعه امکان پذیر نیست.  

محقق اعلام کرد: متاسفانه مثال های فراوانی از این نقاط ضعف در جامعه از عدم رعایت مقررات یا کمبود تجهیزات ایمنی در محل کار، کوتاهی مسؤول خدمات اورژانس که بدلیل عدم استفاده از کلاه ایمنی در تصادف جان خود را از دست می دهد تا سازمان های مسوول مدیریت بحران و امداد و نجات که خود در ابنیه آسیب پذیر و مناطق برخطر واقع شده اند و تا سرمایه گذاری ناکافی در طراحی و ساخت سکونت گاهها و مراکز اداری و صنعتی و مانند آن به چشم می خورد. 

وی گفت: دامنه تعامل میان انسان و پیرامون وی که تعیین کننده درجه ایمنی است را به سه محیط عمده می توان محیط طبیعی که منشاء عوامل و مخاطرات زیست محیطی است، محیط مصنوع یا ساخت بشر که منشاء آسیب پذیری های گوناگون فیزیکی و غیر فیزیکی است و محیط اجتماعی که بستر رفتارها و کنش های دسته جمعی انسان ها و منشاء تاثیرات متقابل بر روی یکدیگر است، تسری داد. 
هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه (APDIM) در پاسخ به این سوال که راههای اصلاح و بهبود کارکرد عوامل انسانی در ایجاد ایمنی و تاب آوری و کاهش خطر بلایا چیست، گفت: برای دستیابی به ایمنی و تاب آوری مطلوب و کاهش خطر حوادث و بلایا ، باید قوانین ، راهبردها و برنامه های مدیریت بحران و کاهش خطر بلایا تعامل افراد جامعه با هر سه محیط را به اندازه کافی مورد توجه قرار دهد.  

وی گفت: نگاهی به عمده ترین حوادث و بلایای اخیر بخوبی نقش فاکتورهای انسانی و بیگناهی طبیعت در شکل گیری و بروز حوادث و بلایا را نشان می دهد. البته درک این مفهوم مستلزم تفکیک ظریف میان یک پدیده عادی طبیعی مانند بارش است که آن را مخاطره می نامیم و بروز تلفات و خسارات در اثر وقوع یک پدیده عادی طبیعی مانند بارش در یک جامعه آسیب پذیر و ضعیف است که آن را حادثه مخرب یا بلا می نامیم. در هرحال عاملی که یک پدیده طبیعی مانند بارش یا زلزله را تبدیل به حادثه یا بلای فاجعه بار تبدیل می کند آسیب پذیری های گوناگون فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی است که محصول مدل های ناصحیح زندگی ، توسعه نامتوازن اجتماعی و اقتصادی و مدیریت ناکارآمد استفاده از منابع طبیعی است.  

محقق توضیح داد: در بررسی کوتاهی که اپدیم در جریان وقوع سیل های سال گذشته به عمل آورد معلوم گردید که از پنج دسته عوامل اصلی ایجاد سیل فقط ٢٠ درصد آن عوامل آب و هوایی بوده و ٨٠ درصد دیگر عوامل مربوط به کارکردهای دیگر حوزه ها مانند مدیریت منابع طبیعی و انرژی، توسعه زیرساخت های حمل و نقل و ترابری، توسعه شهری و روستایی و کشاورزی بوده است. به عبارت دیگر اشتباهات انسانی و نه طبیعت موجب شده یک پدیده طبیعی مانند بارش که رحمت الهی است به بلایی خسارتبار مانند سیل های مخرب تبدیل شود.  

وی ادامه داد: در سطح جهانی، مثال های فراوانی را برای تاثیرگذاری عمیق عوامل انسانی در ایجاد و یا کاهش ریسک بلایا و موفقیت و عدم موفقیت مدیریت بحران در مقابله با حوادث و بلایا می توان یافت. بر اساس گزارش دفتر سازمان ملل متحد برای کاهش خطر بلایا، عدم اقدام بموقع جان بسیاری از انسان ها را در مرحله پاسخگویی به بحران ویروس کرونا گرفته است. عدم اجرای قوانین و مقررات ساخت و ساز تلفات انسانی بیشتری در زمان زلزله به جای می گزارد. تخریب جنگل های درختان تالاب ها و مناطق ساحلی توفان ها را مرگبار تر می سازد.  هیچ چیز طبیعی در افزایش انتشار گازهای گلخانه ای یا دو برابر شدن حوادث شدید آب و هوایی در ٢٠ سال گذشته وجود ندارد. 

 فقر و نابرابری انسان های بیشتری را در معرض مخاطرات طبیعی قرار می دهد 

محقق اظهار داشت: برای درک بهتر اهمیت و نقش عوامل انسانی در ایجاد یا کاهش ریسک حوادث و بلایا، می توان جایگاه عوامل انسانی را در اولویت های چهارگانه اقدام در سند جهانی سندای برای کاهش خطر بلایا مصوب ٢٠١٥ مورد بررسی قرار داد. 
وی گفت: اولویت نخست اقدام در این سند «درک بهتر و عمیق تر ریشه ها و عوامل ریسک بلایا» است که طبعا مقوله ای انسانی و اجتماعی است.  اولویت دوم اقدام «ارتقاء حکمرانی برای کاهش خطر بلایا» است. حکمرانی خوب در کاهش خطر بلایا جان بسیاری از افراد را نجات داده و آوارگی انسان ها و زیان های اقتصادی را کاهش می دهد.  این امر مستلزم داشتن استراتژی ملی برای کاهش خطر بلایا است. اولویت سوم اقدام در این سند «تقویت سرمایه گذاری برای کاهش خطر بلایا» است که با ایجاد تعادل برای تامین نیازهای مادی و غیر مادی افراد جامعه در ارتباط است. اولویت چهارم «تقویت آمادگی برای پاسخگویی مؤثر به بلایا و بازسازی بهتر از قبل» است که شامل ارتقاء آمادگی انسانی-اجتماعی و سازمانی-عملیاتی در برابر حوادث و بلایا می گردد. 

محقق تاکید کرد: برای ارتقاء و بهینه سازی نقش عوامل انسانی در پیشگیری و کاهش خطر بلایا قرار دادن احترام و تقویت کرامت، سلامت و ایمنی افراد جامعه به عنوان مهمترین وظیفه و بالاترین اولویت دستگاهها و نهادهای عمومی و دولتی بشکل عینی و قابل ارزیابی، توجه کافی به ابعاد انسانی - اجتماعی در سیاست گذاری و برنامه ریزی توسعه اقتصادی و اجتماعی و تدوین روش ها و شاخص های مناسب آن، توجه کافی به نقش عوامل رفتاری و اجتماعی در تدوین و اجرای برنامه های مدیریت بحران و در نظر گرفتن انسان ها به عنوان «عوامل تغییر» در کاهش خطر بلایا،پرکردن شکاف میان روش های حوزه های علوم محض و کاربردی مانند مهندس و پزشکی و علوم انسانی و اجتماعی با هدف ایجاد جامعیت و اثربخشی در برنامه های کاهش خطر بلایا و مدیریت بحران، توجه کافی ارتقاء انواع گوناگون تاب آوری از جمله تاب آوری های فردی، کارکردی و سیستمی و ایجاد و تقویت رابطه مهم و بنیادین علوم-سیاستگذاری-اقدام مهم و حائز اهمیت است.