کاهش خطر حوادث نیازمند آمادگی برای پاسخگویی موثر است

مصطفی محقق روز پنج شنبه در گفت‌ و گو با خبرنگار گروه دانشگاه و آموزش ایرنا در پاسخ به این سوال که انباشتگی ریسک مخاطرات چندگانه در ایران چگونه است، اظهار داشت: مفهوم مهم و زیربنایی انباشتگی ریسک ناظر به احتمال پیامدهای منفی و خسارت بار حوادث و مخاطرات متنوع و گوناگونی است که در طول زمان به آن توجه کافی نشده و ممکن است منجر به بحران و فاجعه شود.

وی افزود: ایمنی و تاب‌آوری در برابر حوادث محدود به مقاومت فیزیکی و سازه‌ای نیست بلکه چارچوب های محیط های سه گانه زندگی انسان شامل محیط طبیعی و دست ساخت بشر و محیط اجتماعی باید در نظر گرفته شود.

وی توضیح داد: انباشتگی ریسک معمولا ناشی از ۲ پدیده است. نخست کم توجهی به بروز تدریجی مخاطرات یکسان در بستر و محیط آسیب پذیر که در مدتی تبدیل به تهدید و بحران می شود و پدیده دوم در انباشتگی ریسک،  تاثیرات متقابل مخاطراتی است که به طور سنتنی و تاریخی تعامل و تاثیرات متقابل قابل توجهی نداشته اند.

هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه ادامه داد: در پدیده اول بی توجهی جدی به آثار اولیه تغییرات اقلیمی، تخریب منابع طبیعی مانند جنگل ها و منابع آبی و بروز آثار خشکسالی،  سیل و گرد و غبار که از ۲۰ سال پیش در کشور،  انرژی،  حمل و نقل، کشاورزی و امثال آن که در این فرایند به دلیل بی توجهی به مخاطرات و تغییرات محیطی از یک سو و فقدان راه حل های مؤثر برای کاهش و رفع آسیب پذیری ها و ضعف در زیرساخت های اقتصادی، صنعتی و اجتماعی،  ریسک یا احتمال خطر و بحران با تناوب های گوناگون افزایش یافته است و احیانا به مرحله حاد یا غیر قابل بازگشت یا پیشگیری می رسد و به جای پیشگیری باید هزینه چندین برابری برای مقابله و اقدامات اضطراری پرداخت کرد.

محقق یادآور شد: نمونه بارز و حاضر انباشتگی ریسک را  می توان در بحران کنونی آب در کشور مشاهده کرد. ایران از نظر جغرافیایی، زیست محیطی و تاریخی کشور نیمه خشک با کمبود آب محسوب می شود. تاریخ این کشور نشان می دهد موضوع کم آبی در ابعاد مختلف تمدن و توسعه مورد توجه جدی بوده و پیشینیان برای آن راهکارهای علمی، مدیریتی، اجتماعی و فرهنگی مناسب  اندیشیده اند.

وی خاطرنشان کرد: علایم جدی و جدید آثار تغییرات و ریسک های اقلیمی و آب و هوایی مانند خشکسالی،  کمبود آب، گرد و غبار و سیل از حدود دو دهه پیش به خوبی در کشور ظاهر شد ولی به اندازه کافی به آن توجه نشد و نقش آن در سیاست ها و برنامه های توسعه که رابطه تنگاتنگی با محیط زیست دارد، در نظر گرفته نشده است.

هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه همچنین گفت: ریسک های انباشته شده امروز محصول پیامدهای توسعه ناهمگون که به علت بخشی نگری، ریسک ها و آسیب پذیری ها را فراموش کرده است، به طور مثال ضروری است که توسعه بخش های صنعتی، کشاورزی، انرژی، راه و حمل و نقل، سلامت و بهداشت و کار در یک چارچوب مشترک با نگاه راهبردی به آینده و با توجه به تغییرات زیست محیطی و اقلیمی صورت گیرد.

محقق همچنین اظهار داشت: در پدیده دوم هم امروزه به دلیل تغییرات وسیع و عمیق در جوامع انسانی مانند گسترش سریع شهرها و حاشیه شینی شهری، تخریب منابع طبیعی و افزایش آلودگی های صنعتی و ظهور اپیدمی های جدید مانند کرونا، انباشتگی ریسک ها مضاعف شده است.

وی ادامه داد: به طور مثال گرد و غبار و آلودگی هوا از عوامل اصلی تهدید کننده سلامت بشر در سال های اخیر در سطح جهانی و در ایران بوده است. زمانی که ریسک های باقی مانده از این مخاطرات با مخاطرات جدید مانند بحران ویروس کرونا و کمبود آب سالم و آشامیدنی همراه می شود، ریسک های انباشته و متراکم به شدت افزایش یافته و سلامت افراد جامعه را به شدت مورد تهدید قرار می دهد.

این مقام مسوول در سازمان ملل متحد افزود: راه حل موثر و بلند مدت با ریسک های انباشته در درجه اول شامل پیش بینی روند و ارزیابی ریسک بر اساس شناخت انواع مخاطرات محیطی و آسیب پذیری های گوناگون فیزیکی، اجتماعی،  اقتصادی و زیست محیطی است. همچنین الگوها و برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی باید از قالب های سنتی بخشی خارج شود و درچارچوب مشترک و با نگاه راهبردی مبتنی بر اثربخشی و تحول برای تحقق سلامت، کرامت،  ایمنی و رفاه افراد جامعه تدوین و اجرا شود.

محقق یادآور شد: از سوی دیگر مدیریت بحران و ریسک کشور باید به صورت جامع و یکپارچه به دنبال راه های موثر پیشگیری و کاهش ریسک در کنار تقویت آمادگی برای پاسخگویی مؤثر از طریق شناسایی ریشه ها و عوامل ایجاد ریسک در کشور باشد.

هر یک دلار هزینه و سرمایه گذاری در پیشگیری و کاهش خطر حوادث موجب ۶.۵ دلار صرفه جویی به همراه دارد

وی همچنین در پاسخ به این سوال که ارزیابی و پایش خطر در زمان واقعی چگونه انجام می شود، گفت: ارزیابی به معنای محاسبه و برآورد و پایش خطر حوادث و بلایا باید فرایندی دایمی و فراگیر باشد زیرا تولید و ایجاد ریسک به طور پیوسته و دایمی صورت می گیرد. در واقع در کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته سرعت تولید و ایجاد ریسک بسیار بیشتر از سرعت اقدامات  کاهش ریسک است و به همین دلیل برنامه ها و اقدامات مدیریت بحران و کاهش خطر حوادث و بلایا چندان مؤثر نیست.

این کارشناس تصریح کرد: منشاء و علت اصلی تولید و ایجاد ریسک برنامه های نامناسب توسعه اقتصادی و اجتماعی بدون در نظرگرفتن عوامل انسانی و پایداری زیست محیطی است که موجب افزایش آسیب پذیری های مختلف در جامعه می شود که در نتیجه این آسیب پذیری ها وقوع مخاطرات طبیعی منجر به حوادث و بلایای فاجعه بار می شود.  

محقق تاکید کرد: برای ارزیابی کامل و همه جانبه خطر حوادث و بلایا باید ریشه ها  و عوامل زیربنایی  خطر را شناسایی و اندازه گیری کرد.

وی عوامل و ریشه های خطر یا ریسک حوادث و بلایا را  مخاطرات طبیعی مانند وقوع زلزله و بارش های سنگین که ذاتا بلا یا فاجعه نیستند و صرفا پدیده های طبیعی اند و دوم آسیب پذیری های چهارگانه در جوامع انسانی دانست که دارای چهار نوع فیزیکی (مانند ساخت و ساز های ضعیف)، اجتماعی (مانند مهاجرت به شهرها و گسترش حاشیه نشینی های پرخطر)، اقتصادی (مانند فقر و فقدان سرمایه گزاری کافی برای ایمن سازی و بیمه حوادث) و زیست محیطی (مانند مدیریت ضعیف منابع طبیعی، تخریب جنگل ها، مدیریت ناکارآمد آب و انرژی و نظایر آن) است.

هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه ادامه داد: این عوامل و ریشه های خطر یا ریسک موجب می شوند که وقوع یک مخاطره کاملا طبیعی مانند زلزله و بارش های سنگین تبدیل به فاجعه یا بحران خسارت بار شود. در این زمینه، درجه توسعه یافتگی کشورها با درجه آسیب پذیری های چهارگانه ذکر شده نسبت معکوس دارد. یعنی هرچقدر درجه توسعه یافتگی کشورها بالاتر باشد میزان آسیب پذیری ها کمتر و در نتیجه تبدیل مخاطرات طبیعی به فاجعه و بحران های مخرب کمتر است.

محقق یادآور شد: نمونه مناسب این موضوع کشور ژاپن است که باوجود وقوع زلزله های بزرگ در آن کشور به دلیل پایین بودن آسیب پذیری های گوناگون تلفات و خسارات حوادث به صورت عمومی کمتر از ایران است که دارای زلزله های کوچک تر ولی آسیب پذیری های بالاتر است.

وی خاطرنشان کرد: گاهی پیامدهای حوادث به دلیل ناشناخته بودن قدرت و دامنه نهایی مخاطرات طبیعی از حد آمادگی و توانایی کشورها برای جلوگیری و مقابله با آن عبور می کند و بحران های بزرگی مانند توفان کاترینا در آمریکا در سال ۲۰۰۵، زلزله و سونامی فوکوشیما در ژاپن در سال ۲۰۱۱ و امروزه سیل های آلمان، بلژیک و هلند را ایجاد می کند.

وی ادامه داد: نکته مهم دیگر توانایی کشورها در بازتوانی و بازسازی پس از وقوع حوادث است که در این مرحله نیز کشورهای توسعه یافته به دلیل زیرساخت های قوی توانایی بیشتری برای جذب ریسک و برگرداندان شرایط به حالت عادی دارند.  

هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه (APDIM) یادآور شد: سومین عامل و ریشه خطر حوادث و بلایا در معرض مخاطره قرار گرفتن است. به طور مثال ممکن است ساختمانی به تنهایی به صورت مقاوم و مطابق با استاندارد ساخته شود ولی همین رودخانه در حاشیه رودخانه دارای خطر طغیان آب ساخته شود ودر برابر سیل مقاومت نکند. بنابراین موضوع ایمنی و تاب آوری در برابر حوادث محدود به مقاومت فیزیکی و سازه ای نیست بلکه چارچوب های محیط های سه گانه زندگی انسان شامل محیط طبیعی، محیط مصنوع یا ساخت بشر و محیط اجتماعی باید در نظر گرفته شود.

محقق با بیان اینکه بنابر این ارزیابی به معنای محاسبه و برآورد وپایش خطر حوادث و بلایا مبتنی بر ارزیابی و پایش مستمر عوامل سه گانه ایجاد خطر یا ریسک حوادث شامل اول مخاطرات طبیعی، دوم آسیب پذیری های چهارگانه فیزیکی،  اجتماعی،  اقتصادی و زیست محیطی و سوم در معرض مخاطره قرار گرفتن است، توضیح داد: چنین ارزیابی و پایش خطر حوادث امکان پیشگیری و کاهش خطر را از طریق کاهش عامل دوم یعنی آسیب پذیری و عامل سوم یعنی در معرض مخاطره قرار گرفتن فراهم می سازد و کشور را کمک می کند تا با سرمایه گذاری در پیشگیری علاوه بر حفظ جان افراد و دارایی های کشور، هزینه های مقابله وپاسخگویی اضطرای بعد از وقوع حوادث و بلایا را بشدت کاهش دهد.

وی تصریح کرد: بر اساس یک محاسبه جهانی، هر یک دلار هزینه و سرمایه گذاری در پیشگیری و کاهش خطر حوادث موجب صرفه جویی معادل ۶.۵ دلار در هزینه های پاسخگویی و پرداخت خسارات بعد از وقوع حوادث می شود. به کارگیری چنین رویکردهای نوین در مدیریت خطر حوادث و بلایا مستلزم ورود جدی همه بخش ها و سازمان ها و با تلفیق  مفاهیم و استانداردهای کاهش خطر بلایا در برنامه توسعه ملی کشور و توسعه های بخشی و نیز تقویت اصل پاسخگو بودن در برابر مقررات ایمنی و سلامت افراد جامعه و حفاظت از سرمایه های طبیعی، اجتماعی و اقتصادی کشور امکان پذیر است.

به گزارش ایرنا، انباشتگی ریسک مخاطرات چندگانه این گونه تعریف می شود که مخاطرات در طی چند سال انباشته می شوند و معمولا هر مخاطره ای در مناطق خشک و نیمه خشک در ترکیب با سایر مخاطره ها تشدید می شود. برای مثال، معمولا خشکسالی ها با کاهش پوشش گیاهی و خشک تر شدن خاک رابطه دارند. پوشش گیاهی تنک(کم تراکم) به  همراه خاک خشک و شکننده و رسوبات، شرایط مساعدی را برای فعالیت طوفان های گرد و غبار به وجود می آورد.

 ایران در حالی ۶ درصد تلفات بلایای طبیعی جهان را به خود اختصاص داده است که فقط یک درصد جعیت جهان را دارد و بر اساس مطالعات جهانی، خطر خسارات و زیان های اقتصادی ناشی از حوادث و بلایا در ایران سالانه به طور متوسط پنج میلیارد دلار است و با توجه به امکان وقوع ۵۳ مخاطره جزو ۱۰ کشور حادثه خیز جهان و چهارمین در آسیا است.

٥٣ مخاطره یا حادثه طبق سند راهبرد ملی مدیریت بحران ایران شناسایی شده اند که ۱۴ مخاطره اولویت‌دار از آنها، آتش سوزی (جنگل ها و مراتع - صنعتی و ساختمانی)، آفات نباتی و بیماری های دام، طیور و آبزیان،  آلودگی هوا،  ازدحام جمعیت، بیابان‌زایی، بیماری‌های فراگیر انسانی، حرکات دامنه ای، حوادث حمل ونقل جاده ای، خشکسالی، زلزله، سیل، فرونشست زمین، گردوغبار و طوفان گردوخاک و موج سرما هدف‌گذاری شده اند که بسته به نیاز و با مخاطرات نوظهور احتمالی، قابلیت به‌روزرسانی دارد.