احیاء و تعادل‌بخشی راه نجات سفره‌های زیرزمینی کویر

مشکلات مربوط به استحصال منابع آب به طور اعم و منابع آب زیرزمینی به طور اخص پدیده نوظهوری در کشور محسوب نمی‌شود.

نگاهی گذرا به روند توسعه بهره‌برداری از منابع آبی کشور و فشار ناشی از این اقدام برای تامین آب مورد نیاز بخش‌های مختلف محیط زیست، کشاورزی، آشامیدنی، بهداشت، فضای سبز، صنایع و خدمات فزونی بیانگر عوارض نامطلوب کاهش حجم مخازن آبخوان‌ها در دهه‌های اخیر است.

آب استحصالی از چاه‌ها بسیار بیشتر از ظرفیت آب تجدیدپذیر آبخوان‌ها بوده است و این امر به کاهش سطح آب زیرزمینی در بسیاری از دشت‌های کشور از جمله سمنان و بروز اثرات مخرب از جمله خشک شدن قنوات و چشمه‌ها، پمپاژ آب از اعماق زیاد توسط چاه‌های عمیق با هزینه برق بالا، شور شدن آب استحصالی، بایرشدن زمین‌های زراعی، فرونشست زمین و ایجاد درز در برخی مناطق استان سمنان منجر شده است.

متاسفانه دستاوردهای چنین پدیده نامطلوبی که همسان با توسعه اقتصادی – اجتماعی در سمنان به مانند دیگر استان‌های کشور است، به طور معمول نادیده انگاشته شد.

 نگاه یکسویه به توسعه کشاورزی و رعایت نکردن الگوی مصرف از جانب متولیان امر در این بخش یکی از عوامل اصلی بروز افت ادامه‌دار در سطح ایستایی در چاه‌ها و به دنبال آن افزایش مصرف انرژی به منظور استحصال آب محسوب می‌شود.

ارزش و اهمیت نقش تعیین کننده منابع آبی زیرزمینی در تامین آب مورد نیاز برای مصارف مختلف از جمله آشامیدنی، صنعت و کشاورزی بر همگان روشن است، بر این اساس در سال ۱۳۹۳ طرح ملی ” احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور“ در شورای عالی آب تصویب که در آن وزارت نیرو با همکاری سایر نهادهای ذی‌ربط به خصوص جهاد کشاورزی موظف به احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور و حفاظت هر چه بیشتر از آبخوان‌های کشور شد.

متوسط افت سطح آب‌های زیرزمینی در کشور سالانه ۵۰ سانتیمتر است در حالی که این رقم در استان سمنان ۱۶ سانتیمتر بیشتر است که نشانه عمیق تر بودن اثر خشکسالی در استان سمنان نسبت به متوسط کشوری است.

میزان طبیعی آب زیر زمینی استان سمنان ۹۹۰ میلیون متر مکعب اعلام اما حفر بی رویه چاه و برداشت فراوان آب سبب برهم خوردن تراز برداشت و واریز در منابع آبی زیر زمینی این استان شده است.

بنا به گفته بنفشه زهرایی دبیر کارگروه سازگاری با کم آبی وزارت نیرو، میزان اضافه برداشت در سمنان ۱.۷ برابر آب قابل برنامه‌ریزی منابع زیرزمینی این استان است.

برداشت آب در ۱۵ دشت استان سمنان به دلیل افت محسوس سطح آب‌های زیرزمینی و گسترش روزافزون کانون فرسایش بادی ممنوع شد و ۱۳ دشت از مجموع ۲۶ دشت موجود در استان در شرایط فرابحرانی قرار گرفت.

در سال‌های اخیر، اجرای طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی باهدف رفع بحران‌های ناشی از افت سفره‌های زیرزمینی از طریق جلوگیری از اضافه برداشت، جلوگیری از برداشت غیر مجاز و حفر چاه‌های غیر مجاز در تمام شهرستان‌های استان سمنان به طور جدی دنبال می‌شود و می‌تواند نقش بسزایی در توسعه پایدار این استان داشته باشد.

طی یکسال گذشته، میزان صرفه‌جویی در مصرف آب استان سمنان با اجرای طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب استان در بخش‌های مختلف این طرح شامل انسداد چاه‌های غیرمجاز، اصلاح پروانه‌های بهره‌برداری، کنتورهای هوشمند، تقلیل منصوبات چاه‌های دارای اضافه برداشت حدود ۲۷ میلیون و ۱۹۴ هزار متر مکعب بوده است.

بیشترین میزان صرفه‌جویی در مصرف آب استان سمنان از محل شارژ کنتورهای هوشمند بود؛ تاکنون، یک هزار و ۶۱۴ حلقه چاه در استان از یک هزار و ۸۰۲ حلقه چاه مشمول نصب کنترل هوشمند، مجهز به این سامانه شد که با مدیریت مصرف و شارژ این کنتورها،  صرفه‌جویی حدود ۲۰ میلیون و ۶۶ هزار متر مکعب را در یک سال گذشته به همراه داشت.

منابع آبی به غیر از حق محیط زیست، تنها مختص نسل فعلی نیست و ما باید نسل آینده را هم در نظر داشته باشیم، چرا که مواهب خدادادی نظیر آب متعلق به همگان است بنابراین مزایا و ضروریات اجرای طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی به عنوان اولویت وزارت نیرو برای حفظ این داشته‌های با ارزش، باید بطور مستمر برای مخاطبان به ویژه قشر کشاورز تبیین شود، زیرا اجرای کامل آن بدون مشارکت آنان میسر نیست.

واقع شدن استان سمنان در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک، صرفه‌جویی و مصرف بهینه آب در این استان را در بخش‌های سه‌گانه کشاورزی، صنعت و آشامیدنی محرز می‌سازد و همکاری و مشارکت جهاد کشاورزی، قوه قضائیه، فرمانداری، رسانه‌ها و دیگر ارگان‌های ذیربط برای تبیین ضرورت این مساله لازم است تا امید به نجات و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی در سال‌های آینده به ناامیدی مبدل نشود.