شارلی ابدو؛ آزادی بیان یا نقض حقوق عیان؟

به گزارش ایرنا، نشریه فرانسوی شارلی ابدو (Charlie Hebdo) برای دومین بار پس از ۲۰۱۵ میلادی انتشار کاریکاتورهای موهن راجع به پیامبر اسلام (ص) را تکرار کرده است. حرکتی که توجیه آن «آزادی بیان» بوده است حال آنکه بر مبنای اسناد حقوق بین الملل و با توجه به تعریف آزادی بیان و محدودیت های آن، به هیچ وجه توهین به اعتقادات دیگر ادیان و اقوام بر نمی آید. امری که بیانگر بی توجهی غرب به حقوق مندرج در اسناد بین المللی است که غالباً خود بر تصویب آن پافشاری داشته اند. ضمن آنکه برخورد غرب همواره در این زمینه دوگانه بوده است. برای مثال در یکی از این رفتارهای دوگانه به نوشته روزنامه تلگراف انگلیس در ۲۷ ژانویه ۲۰۰۹، موریس سینت اسنثت، کاریکاتوریست شارلی ابدو، به دلیل انتشار مطلب و نقل لطیفه ‌ای در مورد پسر نیکولا سارکوزی، نخست وزیر وقت فرانسه، برکنار شد؛ و جرم وی برانگیختن نفرت علیه یهودی ها اعلام شد. حال آنکه همه ادیان دارای احترام بوده و توهین به آن ها امری مذموم و ناپسند است.

اقدام شارلی ابدو واکنش های مقامات مختلف را بر انگیخته است:

رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله سیدعلی خامنه ای تاکید کردند: «بهانه‌ی آزادی بیان برای محکوم نکردن این جرم بزرگ که از سوی برخی سیاستمداران فرانسوی گفته شده کاملاً مردود و غلط و عوام‌فریبانه است».

پیش از این امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه در توجیه اقدام شارلی ابدو به حق آزادی بیان و کفرگویی اشاره کرده بود.

محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران روز چهارشنبه در صفحه توئیترش در واکشن به اقدام موهن نشریه شارلی ابدو به بهانه آزادی بیان، نوشت: آزادی بیان؟ یا ریاکاری نهادینه؟  تحریک به خشونت و نفرت علیه 1.8 میلیارد نفر مسلمان با افترای کلیشه‌ای و هتک حرمت به کتاب مقدس و پیامبر آنان تشویق می‌شود.

ظریف نوشت: اما در مقابل، حتی نزدیک شدن به روایت رسمی در مورد رویدادهای تاریخ معاصر – که البته رویدادهایی تنفرآور هم بوده‌اند– ممنوع است. دیگر کافی است!

سعید خطیب زاده سخنگوی دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز در واکنش به اقدام شارلی ابدو بیان کرد: اقدام موهن نشریه فرانسوی که به بهانه آزادی بیان تکرار شده، موجب جریحه دارشدن احساسات موحدان عالم، اقدامی تحریک آمیز و توهین به ارزش های اسلامی و عقاید مسلمان در جهان است.

اسد قیصر رئیس مجلس ملی پاکستان هم با نکوهش حرکت شنیع و ناپسند مجله شارلی‌ابدو در فرانسه برای توهین به ساحت مقدس پیامبر گرامی اسلام (ص) تاکید کرد: جهان باید در برابر اسلام هراسی بپاخیزد و ما نیز اقدام شارلی‌ابدو را در مجامع بین المللی پیگیری می‌کنیم.

مردم پاکستان نیز با تظاهرات گسترده در شهرهای مختلف این کشور، اعتراض، خشم و انزجار خود را نسبت به اقدام موهن نشریه فرانسوی علیه پیامبر رحمت و مغفرت و حامیان این اقدام ضدحقوق بشری ابراز داشتند.

ساکنان شهر یافا در فلسطین اشغالی نیز در اعتراض به چاپ مجدد کاریکاتور موهن به پیامبر اسلام (ص) در این نشریه مقابل منزل سفیر فرانسه تجمع کردند.

جنبش جهاد اسلامی فلسطین اقدام نشریه فرانسوی «شارلی ابدو» در انتشار دوباره کاریکاتورهای موهن علیه ساحت پیامبر اسلام (ص) را نشانه خصومت با حدود ۲ میلیارد مسلمان دانست و اعلام کرد که این حرکت مصداق تروریسم و نژادپرستی است

دبیر کل مجمع جهانی بیداری اسلامی در بیانیه‌ای اقدام مزورانه و توهین‌آمیز نشریه شارلی ابدو به ارزش‌های اسلامی را محکوم کرد و بیان داشت: مسلمانان جهان با هوشیاری، طراحان و سیاستگذاران توطئه ‌های ضداسلامی را در انجام چنین اقداماتی ناکام بگذارند.

اقدام موهن شارلی ابدو در حالی بوده است که آنتونیو گوترش پیش تر به مناسبت روز بین المللی بزرگداشت قربانیان خشونت‌های دینی و اعتقادی در ۲۲ اوت به نقل از سایت سازمان ملل متحد با صدور پیامی سراسری بیان کرده بود که «حق آزادی دین و عقیده قاطعانه در حقوق بین الملل بشر جای گرفته و یکی از ارکان جامعه ای فراگیر، مرفه و صلح آمیز است. با این وجود در سراسر جهان، ما همچنان شاهد تبعیض ریشه دار علیه اقلیت های مذهبی، حمله به افراد مذهبی و اماکن و جنایات و قساوت هایی علیه اقلیت های مذهبی هستیم که تنها دلیل آن اعتقادشان است.

[...] وی همچنین افزود: همزمان با بزرگداشت قربانیان، باید بیشتر تلاش کنیم تا علل اصلی عدم تحمل و تبعیض را با ترویج همه پذیری و احترام به تنوع برطرف کنیم. ما همچنین باید اطمینان حاصل کنیم که عاملان این جنایات مورد بازخواست قرار می گیرند. [...] در این زمان استثنایی، ضروری است که ما به عنوان یک خانواده انسانی برای شکست COVID-۱۹ و پایان دادن به نفرت و تبعیض با هم کار کنیم».

آزادی بیان در پرتو اسناد بین المللی:  

اعلامیه­ حقوق بشر و شهروندی فرانسه، ۱۷۸۹

یکی از مهمترین اسنادی که طلیعه­دار آزادی بیان و گردش آزاد اطلاعات است، ماده­ (۱۱) اعلامیه­ حقوق بشر و شهروندی ۱۷۸۹ فرانسه است که بیان می­ دارد: «ارتباط آزاد افکار وعقاید یکی از با ارزش­ترین حقوق انسان است. بنابراین هر شهروندی می­تواند آزادانه صحبت کند، مطالبی بنویسد و یا به چاپ برساند، البته در صورتی که مسئولیت خود را برای هرگونه سوء استفاده از این آزادی بر اساس قانون پذیرا باشد». 

اعلامیه جهانی حقوق بشر، ۱۹۴۸

 ماده (۱۹) : «هر کس حق آزادی عقیده و بیان دارد و حق مزبور شامل آن است که از داشتن عقاید خود بیم و اضطرابی نداشته باشد و در کسب اطلاعات و افکار و در اخذ و انتشار آن به تمام وسایل ممکن و بدون ملاحظات مرزی، آزاد باشد.»

میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، ۱۹۶۶

ماده (۱۹) : «۱- هیچکس را نمی توان به مناسبت عقایدش مورد مزاحمت و اخافه قرارداد.

 ۲ـ هرکس حق آزادی بیان دارد. این حق شامل آزادی تفحص و تحصیل و اشاعه اطلاعات و افکار از هر قبیل بدون توجه به سرحدات خواه شفاهاً یا به صورت نوشته یا چاپ یا به صورت هنری یا به هر وسیله دیگر به انتخاب خود می باشد»

۳- اعمال حقوق مذکور در بند ۲ این ماده مستلزم حقوق و مسئولیت‌های خاصی است و لذا ممکن است تابع محدودیتهای معینی بشود که در قانون‌تصریح شده و برای امور ذیل ضرورت داشته باشد:

‌الف - احترام به حقوق یا حیثیت دیگران.

ب - حفظ امنیت ملی یا نظم عمومی یا سلامت یا اخلاق عمومی».

کنوانسیون بین المللی رفع هر نوع تبعیض نژادی، ۱۹۶۵

ماده (۵): دولت های عضو متعهد می شوند [...] حق هر فرد در برخورداری  از حقوق زیر بدون تمایز از لحاظ نژاد یا رنگ یا ملیت یا قومیت تضمین نمایند: ...  [...] د- [...] آزادی عقیده و بیان.

کنوانسیون حقوق کودک، ۱۹۸۹

بند (۲) ماده (۲): کشورهای طرف کنوانسیون تمام اقدامات لازم را جهت تضمین حمایت از کودک در مقابل تمام اشکال تبعیض، مجازات بر اساس موقعیت، فعالیت ها، ابراز عقیده و یا عقاید والدین، [...] به عمل خواهند آورد.

بند (۱) ماده (۱۲): کشورهای طرف کنوانسیون تضمین خواهند کرد کودکی که قادر به شکل دادن به عقاید  خود می باشد بتواند این عقاید را آزادانه درباره تمام موضوعاتی که مربوط به وی می شود ابراز کند، به نظرهای کودک مطابق با سن و بلوغ وی بها داده می شود.

بند (۱) ماده (۱۳): کودک دارای حق آزادی بیان می باشد این حق شامل آزادی جستجو، دریافت و رساندن اطلاعات و عقاید از هر نوع، بدون توجه به مرزها، کتبی یا شفاهی یا چاپ شده، به شکل آثار هنری یا از طریق هر رسانه دیگری به انتخاب کودک می باشد.

کنوانسیون بین المللی حمایت از حقوق کارگران مهاجر و اعضای خانواده آن ها، ۱۹۹۰

بند (۲) ماده (۱۳): کارگران مهاجر و اعضای خانواده آن ها حق آزادی بیان دارند؛ این حق شامل آزادی جستجو، دریافت و اشاعه اطلاعات و نظرها از هر نوع بدون توجه به مرزها، به صورت شفاهی، نوشته یا چاپ، یا به صورت هنری و از طریق هر وسیله ارتباطی به انتخاب خود آن ها است.

کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و آزادی های بنیادین، ۱۹۵۰

ماده (۱۰): «۱-  هرکس از حق آزادی بیان برخوردار است. این حق باید شامل آزادی داشتن عقاید و دریافت و بیان اطلاعات و ایده‌ها بدون دخالت مقامات دولتی و بدون در نظر گرفتن مرزبندی‌های جغرافیایی باشد. این ماده، مانع تقاضای دولت‌ها برای دریافت مجوز به منظور انتشار اخبار یا فعالیت‌های بنگاه‌های تلویزیونی و سینمایی نخواهد بود.

٢- اعمال این آزادی‌ها، از آنجا که با خود وظایف و مسئولیت‌هایی را به همراه دارند، ممکن است نیازمند تشریفات، شرایط، محدودیت‌ها یا مجازات‌هایی باشند که توسط قانون مقرر شده و در یک جامعه‌ی مردم‌سالار به‌منظور حفظ منافع امنیت ملی، تمامیت ارضی یا ایمنی عمومی جهت ممانعت از ایجاد هرج و مرج یا ارتکاب جرایم، حفاظت از سلامتی و اخلاقیات مردم، حمایت از آبرو یا حقوق سایرین، جلوگیری از افشای اطلاعات محرمانه یا حفظ اقتدار و بی‌طرفی دستگاه قضاوت لازم و ضروری هستند.»

کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر، ۱۹۶۹

بند (۱) ماده (۱۳): هرکس حق آزادی فکر و بیان دارد. این حق شامل آزادی جستجو، دریافت و اشاعه هرگونه اطلاعات و ایده ها، بدون توجه به مرزها و به صورت شفاهی، کتبی یا چاپی و از طریق هنری یا هرگونه وسیله ارتباطی دیگر می باشد

بند (۱) ماده (۱۴): هر کس از اظهارات یا نظرهای غیر دقیق یا زننده منتشرشده عمومی توسط یک رسانه قانونی، آسیب ببیند حق دارد با استفاده از همان رسانه و با شرایطی که قانون تعیین می کند به پاسخ گویی پرداخته یا آن ها را تصحیح کند.

آزادی بیان؛ افسارگسیخته یا تابع چارچوب و الزامات حقوقی؟  

آنچه از تعاریف آزادی بیان در اسناد بین المللی فوق بر می آید، به هیچ وجه توجیهی برای توهین یا تمسخر سایر عقاید نیست. آزادی بیان تا جایی کاربرد دارد که با سایر حقوق تزاحم پیدا نکند. جریحه دار کردن احساسات و عقیده بیش از یک میلیارد مسلمان در جهان به بهانه آزادی بیان نه تنها با هیچ منطق و استدلالی قابل پذیرش نیست، بلکه مغایر با همین اسناد، کنوانسیون ها و معاهداتی است که آزادی بیان را به عنوان یک حق بشری معرفی کرده اند. برای مثال بند (۳) ماده (۱۹) میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، ۱۹۶۶، صراحتاً آزادی بیان را مستلزم حقوق و مسئولیت‌های خاصی معرفی نموده است و آن را تابع محدودیتهای معینی قرار داده که از جمله آن ها احترام به حقوق یا حیثیت سایرین و  مواردی چون حفظ امنیت ملی یا نظم عمومی یا سلامت یا اخلاق عمومی ذکر کرده است. و یا بند (۱) ماده (۱۴) کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر، ۱۹۶۹ حق افرادی که اظهارات یا نظرهای غیر دقیق یا زننده منتشرشده عمومی توسط یک رسانه قانونی، آسیب دیده اند را در پیگیری و پاسخگویی محفوظ دانسته است. دیوان اروپایی حقوق بشر نیز در پرونده های متعددی توهین به ادیان از جمله اسلام را مشمول تعریف آزادی بیان ندانسته است.

برخوردهای سلیقه ای و دوگانه کشورهای غربی نسبت به حقوق بشر و یا آزادی بیان امر جدیدی نیست و در سال های گذشته نیز همواره نسبت به اصول و موازین حقوق بین الملل سیاست های تبعیض آمیز و تفاسیر یکجانبه وجود داشته است. به هر روی نباید جامعه بین المللی اجازه دهد چنین اقداماتی که ناقض حقوق بین الملل بوده و احساسات جمع زیادی از پیروان یک مذهب را جریحه دار می کند، تکرار شود.