پیدا و پنهان پیامدهای جمعیتی کرونا

به گزارش ایرنا، ویروس مرموز و پیچیده کرونا که روی همه ابعاد جامعه جهانی و به ویژه برخی کشورها تأثیر منفی خود را گذاشته، به اعتقاد کارشناسان پیامدهایی اجتماعی علاوه بر آن چه که امروز دیده می‌شود نیز خواهد داشت که ممکن است چند سال بعد مشاهده شود. یکی از این پیامدهای اجتماعی تأثیر کرونا بر جمعیت است.

برخی کارشناسان حوزه جمعیت و مسائل اجتماعی می‌گویند کرونا علاوه بر تأثیری که به واسطه افزایش تعداد مرگ در دنیا طی ماه‌های اخیر بر جمعیت می‌گذارد، به صورت غیرمستقیم نیز روی جمعیت جوامع، به ویژه جوامعی که درگیر چالش‌های اجتماعی و اقتصادی متعدد هستند تأثیر خواهد گذاشت . این موضوع را طی روزهای اخیر معاون ساماندهی امور جوانان وزارت ورزش و جوانان نیز اعلام کرده و از احتمال اثرگذاری کرونا بر شیب کاهشی ازدواج و همچنین کاهش فرزندآوری خبر داده است.

نزول فرزندآوری در اولویت‌های زوجین

به گفته محمدمهدی تندگویان، با این که آماری از کاهش ازدواج در دوران کرونا وجود ندارد، اما به تعویق افتادن زمان آغاز بسیاری از زندگی‌های مشترک طی ماه‌های اخیر ، عاملی در تأخیر فرزندآوری این زوج‌ها خواهد بود.

این مسئول تاثیر کرونا بر کاهش میل به فرزندآوری را نیز تأیید می‌کند و معتقد است که کرونا علاوه بر کاهش ازدواج، حتما بر تصمیم زوج‌ها به فرزندآوری نیز تأثیر منفی می‌گذارد. از نظر تندگویان حتی در صورتی که کرونا تمام شود، در ۶ ماه دوم امسال و ۶ ماه نخست سال آینده شاهد کاهش آمار موالید خواهیم بود.

این اظهارنظرها را می‌توان در لایه‌های مختلف جامعه نیز شنید و مصادیق آن را نیز از همین حالا مشاهده کرد. برخی از زوجین فعلا به دلیل ترس از حضور در مراکز درمانی تصمیم خود به فرزندآوری را به تعویق انداخته‌اند. م-سلیمانی بانوی ۲۸ ساله ساکن ساری که 2 سال از آغاز زندگی مشترک‌شان می‌گذرد می‌گوید: تا پیش از شیوع کرونا به فرزندآوری فکر می‌کردیم و تصمیم داشتیم. اما با توجه به این که این تصمیم به حضور مستمر در مطب و مراکز درمانی برای پایش و کنترل جنین نیاز دارد، فعلا تصمیمی برای فرزندآوری ندارم و همسرم نیز این موضوع را پذیرفته است.

در نگاه بسیازی از زوج‌های جوان شرایط اقتصادی موجود و در هم‌آمیختگی چالش‌های کرونایی با مسائل اقتصادی فرصت فکر کردن به فرزندآوری را نمی‌دهد.

علاوه بر این گروه ، تعدادی دیگر هم برای مدتی طولانی‌تر قید فرزندآوری را زده‌اند. از نگاه این گروه شرایط اقتصادی موجود و در هم‌آمیختگی چالش‌های کرونایی با مسائل اقتصادی فرصت فکر کردن به فرزندآوری را نمی‌دهد. ح-پرتوی ۳۴ ساله دارای یک فرزند سه ساله و ساکن یکی از شهرهای غربی مازندران به خبرنگار ایرنا می‌گوید: همسرم خانه‌دار است و من هم کارمند یک شرکت خصوصی هستم. تصمیم داشتیم که پس از سه سالگی پسرمان ، برای فرزند دوم اقدام کنیم. اما امروز کرونا از یک سو و فشار اقتصادی از سوی دیگر این اجازه را نمی‌دهد. به همین دلیل تصمیم گرفتیم فعلا تا مدت زمانی به این تصمیم فکر نکنیم.

اما گروهی دیگر هم هستند که با وجود آغاز زندگی مشترک و زیر یک سقف رفتن طی ماه‌های اخیر و در دوران کرونا، فکر کردن به فرزندآوری را به بعدها موکول کرده‌اند. س-شهمیری بانوی ۳۱ ساله که اردیبهشت امسال زندگی مشترک را بدون برگزاری جشن عروسی آغاز کرد، به خبرنگار ایرنا می‌گوید: تا پیش از این که بتوانیم یک جشن عروسی مانند آن چه که تا پیش از کرونا برگزار می‌شد برگزار کنیم به فرزندآوری فکر نمی‌کنم. ضمن این که شرایط برای حضور در مراکز درمانی فراهم نیست و ترجیح می‌دهم فعلا به این موضوع فکر نکنم.

این روند در لایه‌های مختلف جامعه مشهود است که فرزندآوری به اولویت‌های پایین‌تر زندگی زوج‌ها رفته است. از طرفی علاوه بر به تعویق افتادن تصمیم به فرزندآوری، احتمال سقط جنین در دوران کرونا نیز مطرح است. حتی معاون ساماندهی امور جوانان وزارت ورزش و جوانان نیز این موضوع را تأیید می‌کند که با توجه به مشکلات اقتصادی احتمال افزایش سقط جنین در بارداری‌های ناخواسته وجود دارد.

اهمیت ابعاد جمعیتی غیرمستقیم کووید-۱۹

یک جمعیت‌شناس و دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران نیز تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم کرونا بر جمعیت را تأیید می‌کند و با بیان این که این یک موضوع جدی در دنیاست، به خبرنگار ایرنا می‌گوید: کاهش جمعیت یکی پیامدهایی است که کرونا به طور مستقیم و غیرمستقیم روی مسائل جمعیتی جهان و کشور دارد. از یک سو نوعی پیامد مکانیکی که به طور خودبه‌خودی بر اثر شیوع این ویروس رخ می‌دهد و دیگری هم پیامدهای غیر مستقیم یا ارگانیکی است.

دکتر یعقوب فروتن می‌افزاید: مؤلفه‌هایی مثل زاد و ولد، مرگ و میر، الگوهای ازدواج، طلاق یا مهاجرت برخی از مهم‌ترین ابعاد جمعیتی هستند که ویروس کرونا می‌تواند آن‌ها را تحت‌الشعاع قرار دهد. اما شدت و ضعف آن به شرایط کشورها و تمهیداتی که برای رفع مشکلات جمعیتی اندیشیده می شود ، بستگی دارد.

وی خاطرنشان می‌کند: یکی از پیامدهای بلاواسطه کرونا بر جمعیت، تاثیر بر تعداد مرگ است که تعداد مرگ را افزایش می‌دهد. از ابتدای شیوع کرونا بیش از ۹۴۰ هزار نفر در دنیا بر اثر ابتلا به این ویروس جان باختند. این پیامد مکانیکی کرونا بر جمعیت جهان است. فقط در آمریکا تا کنون بیش از ۲۰۰ هزار نفر جان باختند. طی هفت ماه در کشورمان بنا به آمارهای رسمی بیش از ۲۳ هزار نفر بر اثر ابتلا به کووید۱۹ جان خود را از دست دادند. این جزوی از پیامدهای قهری و بلاواسطه و مستقیم کروناست.

دکترای تخصصی جمعیت‌شناسی: سیاست‌های جمعیتی و ابعاد حمایتی برای افزایش ازدواج و کاهش طلاق یا بیشتر کردن تمایل به فرزندآوری در آینده نزدیک باید نسبت به دوران پیش از کرونا جدی‌تر گرفته شود.

از نگاه جامعه‌شناسان، ابعاد مختلف ایجاد شده در جامعه و به ویژه جوامع دارای چالش‌های اجتماعی و اقتصادی می‌توانند متعدد باشند و هر کدام نیز در نهایت روی جمعیت تاثیر بگذارند. به گفته این جمعیت‌شناس کرونا بر الگوهای ازدواج و فرزندآوری تاثیر گذاشته است. خیلی از مراکز یا تالارها مسدود هستند یا محدودیت‌هایی برای آغاز رسمی زندگی مشترک ایجاد شده و به تعویق افتادن مراسم‌های ازدواج نیز یکی از پیامدهای کرونایی است که روی الگوهای فرزندآوری تأثیر می‌گذارد.

فروتن با تأکید بر این که سیاستگذاران و دولتمردان باید روی پیامدهای غیرمستقیم کرونا بر جمعیت تمرکز بیشتری داشته باشند، تصریح می‌کند: کشورها با تقویت سیستم بهداشتی، فرهنگسازی و تقویت زیرساخت‌ها می‌توانند ابعاد مستقیم و بلاواسطه تاثیر کرونا بر جمعیت مانند مرگ را کنترل کنند. اما آن چه که به مراتب مهم‌تر است و نقش حکومت و دولت را برجسته‌تر می‌کند ابعاد غیرمستقیم است. یعنی ابعاد ارگانیکی که ویروس کرونا روی مسائل جمعیتی خواهد داشت.

تشدید کرونایی چالش‌های اقتصادی

دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران خاطرنشان می‌کند: ابعاد ارگانیکی یعنی فضایی که ویروس کرونا برای جامعه ایجاد می‌کند؛ مانند ترس، استرس و مسائل روانشناختی که در روحیات انسان‌ها ایجاد می‌شود یا محدودیت‌های کسب و کار و پیرو آن چالش‌های اقتصادی که همگی در کنار هم فضای مبهم و ناروشنی را برای افراد و جامعه ایجاد می‌کند و در نهایت تصمیم‌گیری‌ برای ازدواج یا فرزندآوری در زوج‌های جوان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

دکترای تخصصی جمعیت‌شناسی می‌افزاید: علاوه بر کاهش ازدواج در شرایط اینچنینی، وقتی فضای اقتصادی و کسب و کار و درآمد روشن نباشد طبیعی است که میزان طلاق هم افزایش پیدا می‌کند. به بیانی بهتر زمینه برای افزایش طلاق مهیاتر است. این اتفاق‌ها در صورت کم‌توجهی می‌تواند تشدید شود و مسائلی است که می‌تواند جمعیت کشور را در آینده تحت‌الشعاع قرار دهد.

فروتن نقش دولت‌ها را در پیشگیری از بروز این چالش‌های جمعیتی ناشی از کرونا بسیار مهم می‌داند و می‌گوید: در کشورهای توسعه‌یافته‌ می‌ببینیم که میزان تاثیرپذیری‌شان از کرونا به مراتب کمتر بود. بنابراین سیاست‌های جمعیتی و ابعاد حمایتی برای افزایش ازدواج و کاهش طلاق یا بیشتر کردن تمایل به فرزندآوری در آینده نزدیک باید نسبت به دوران پیش از کرونا جدی‌تر گرفته شود. در این زمینه تأکید من روی فرصت‌های شغلی است.

احتمال افزایش مهاجرت

علاوه بر این پیامدهای کرونایی بر جمعیت، از نگاه جمعیت‌شناسان در جوامعی که آسیب بیشتری از شیوع کرونا می‌بینند، مهاجرت در دوران پساکرونا هم می‌تواند یکی از عوامل تأثیرگذار بر جمعیت باشد.

 دکترای تخصصی جمعیت‌شناسی در این باره می‌گوید: نکته مهمی که نباید در این زمینه مغفول بماند و در پیامدهای جمعیتی کرونا می‌تواند قرار بگیرد موضوع مهاجرت است که می‌تواند داخلی یا خارجی باشد. قطعا در شرایط کنونی بر تعداد مهاجران بالقوه افزوده شده است.

وی می‌افزاید: باید آگاه باشیم که این ویروس میزان مهاجران بالقوه یا Potential Migration را افزایش داده است. یعنی باید به عنوان مسئول و دولت این را بپذیریم که انگیزه بخشی از جامعه به ویژه تحصیل‌کردگان در این ایام کرونایی برای مهاجرت از کشور تشدید شد. این واقعیت‌های جمعیتی را نمی‌توان کتمان کرد.

کرونا و فرصت‌سوزی جمعیتی

دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران در عین حال به وضعیت مناسب و با کیفیت جمعیتی ایران در دوره کنونی هم اشاره می‌کند و معتقد است که ایران به دلیل جمعیت زیاد جوان امروز در بهار جمعیتی قرار دارد.

وی می‌گوید: به عنوان یک معلم جمعیت‌شناسی با ۲۵ سال سابقه می‌گویم که از زمان مادها تا امروز و حتی نسبت به شرایط جمعیتی پیش‌بینی شده در دو تا سه دهه آینده، پتانسیل جمعیتی کشور ما در هیچ زمانی بهتر از امروز نبود. امروز بخش زیادی از جمعیت ما جمعیت جوان است. اکنون نزدیک به نیمی از جمعیت کشور ما را جوانان تشکیل می‌دهند. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته مانند کانادا آرزوی این موقعیت جمعیتی را دارند. اما این امتیاز بزرگ کشور طی سال‌های اخیر به دلیل برخی اظهارنظرها مبنی بر سالخوردگی ایران در سه دهه آینده نادیده گرفته می‌شود.

فروتن از دست دادن فرصت کنونی جمعیتی ایران به بهانه سالخوردگی جمعیت در دو تا سه دهه آینده را نوعی فرصت‌سوزی می‌داند و معتقد است که شیوع کرونا در صورت کم‌توجهی به سیاست‌های حمایتی برای استفاده از این فرصت، می‌تواند بر میزان این فرصت‌سوزی بیفزاید.

این جمعیت‌شناس موقعیت ممتاز اجتماعی ایران را ساخت سنی جوان کشور بیان می‌کند و می‌گوید: باید برای بهره‌مندی از این فرصت در شرایطی که کرونا دغدغه‌های شغلی را تشدید می‌کند برنامه‌های ویژه‌ای تدارک دید. در کشوری مثل کشور ما که پیش از کرونا هم شاهد روند فزاینده طلاق بودیم و حالا کرونا این روند را تشدید می‌کند، آینده‌نگری و تدبیر مقامات دولتی برای تمهیدات به مراتب ضروری‌تر از گذشته خواهد بود.

هنوز آماری از سازمان ثبت احوال درباره تغییرات جمعیتی مستقیم ناشی از کرونا منتشر نشده و نمی‌توان به صورت دقیق عنوان کرد که کرونا چقدر بر میزان مرگ و میر نسبت به سال گذشته افزوده است. همچنین آمارهای مربوط به ازدواج و طلاق امسال نیز هنوز منتشر نشده تا بتوان نگاهی مقایسه‌ای به این پدیده جمعیتی در کشور طی ۶ ماه نخست امسال با نیمه نخست سال ۱۳۹۸ و سال‌های پیش از آن داشته باشیم. اما با توجه به آن چه که در جامعه برای فرزندآوری و مهاجرت شنیده و دیده می‌شود و همچنین به استناد مرگ‌های سه رقمی روزانه بر اثر کرونا می‌توان از حالا پیش‌بینی کرد که تأثیر کرونا بر جمعیت در درازمدت و حتی میان‌مدت محسوس خواهد بود.