مولانا جلال الدین محمد بلخی، از نام‌آورترین شاعران و عارفان ایران زمین است. او آثار و کتاب های گرانقدری به نثر و نظم در بیان اندیشه‌های عرفانی و جهان‌شناسی خود تقریر کرده است. مولوی متعلق به دوره‌ای است که دین و فلسفه اسلامی در همه جهات به کمال رسیده و ابهام هایی در این خصوص مطرح شده بود و بدین دلیل متکلمین، فیلسوفان و عارفان اسلامی، پیش از وی کوشیده بودند تا به این مسایل، پاسخ بگویند. مولوی در پی این سیر تکاملی اندیشه فلسفی و تجربه دینی ظهور کرد و یگانه وارث چنین گنجینه فکری و روحانی بیکرانی شد. تحقیق درباره مولوی نه تنها از این جهت جالب است که او بزرگ‌ترین شاعر عرفانی اسلام است، بلکه از این نظر که از نگاه تیزبین وی، هیچ کدام از مسایل حیات فلسفی و دینی دور نماند. وی در پرتو تجربه شخصی درباره هرآنچه پیش از او آمده از نو می‌اندیشد. بدین‌سان تحقیق درباره مولوی، کنکاش در ارتباط با بهترین دستاوردهای حیات فلسفی و دینی در اسلام است. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به منظور بزرگداشت مقام فرهنگی و ادبی مولانا به گفت وگو با «محمدرضا سلیمی سِفتجانی» شاعر، محقق حوزه ادبی و نویسنده پرداخته است که در ادامه متن آن را می خوانیم:
*** ایرنا: درباره زندگی مولانا و شرایطی که به خلق اثر سترگ او مثنوی معنوی انجامید، توضیح دهید؟
** سلیمی: جلال الدین محمد بلخی فرزند بهاء‌الدین ولد است که خود از بزرگان صوفیه و عرفان بود. مولانا یکی از شگفت‌انگیزترین انسان‌هایی است که تاریخ ایران و اسلام به خود دیده است. همزمان با هجوم مغولان به بلخ، پدر او دیار خود را ترک می کند و در همین مسیر ملاقاتی با عطار نیشابوری حاصل می‌شود. عطار کتاب اسرارنامه را به جلال‌الدین محمد اهدا می کند و پدر را می گوید که: «زود باشد که این پسر آتش در دل سوختگان عالم زند.» البته عده ای این روایت را رد می کنند و غیرواقعی می دانند. خانواده مولانا پس از گذر از چندین سرزمین از جمله مکه به قونیه رفته و در همانجا ساکن می شوند. مولوی تا ۳۷ سالگی به عنوان عارف و عالم دینی شناخته می شد و مریدان و مردم از وجودش بهره می بردند تا اینکه در ۶۴۲ قمری با شمس تبریزی ملاقات کرد و شیفته و دلباخته او شد. پس از این بود که درس و وعظ را کنار گذاشت و شعر و ترانه و سماع را در پیش گرفت. در خلق مثنوی معنوی نقش حسام الدین چلبی که از عارفان و مریدان مولانا بوده در جمع آوری و مکتوب کردن اشعار مولانا شایان ذکر است. او سرودن مثنوی معنوی را در حدود ٦٥٧ قمری شروع کرد و به بنابر گفته مورخان در ٦٧٢ قمری تا چندروز مانده به وفاتش به پایان رسانید. از نظر زمان ارایه میان دفتر اول و دوم مدتی در نگارش این مثنوی تاخیر می افتد اما بعد از آن فاصله دفاتر دوم و سوم و چهارم و پنجم و ششم دو سال، دو سال است.
***ایرنا: سابقه مولوی پژوهی در جهان، چگونه است و چه آثار شاخصی در این خصوص در اختیار است؟
**سلیمی: اجازه می خواهم این پرسش را با گفته‌های علی اصغر محمدخانی، دبیر شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی پاسخ بدهم: «بدون تردید مولوی یکی از محبوب ترین شاعران جهان اسلام است که گستره نفوذ فکری او از بوسنی تا بنگال را دربرگرفته است. امروزه پس از گذشت ۸۰۰ سال از تولد مولانا و انتشار صدها کتاب و مقاله درباره او به زبان های مختلف دنیا، محبوبیت نوینی در غرب برای مولانا ایجاد شده است. مولانا شخصیتی است که تاکنون شروح و تفاسیر فراوانی بر مثنوی او در شبه قاره تألیف شده است.» آغاز آشنایی غرب با مولانا به حدود ۲۰۰ سال می رسد. افرادی همچون سرویلیام جونز واژه شناس با ترجمه هایی که در سال های دهه ۷۰ میلادی از فارسی به انگلیسی صورت داد، تحسین و توجه خوانندگان را در سراسر اروپا نسبت به زیبایی شعر فارسی برانگیخت و این امر سبب شد تا زبان فارسی در صف مقدم مطالعات شرق شناسی بریتانیا قرار بگیرد.
پس از او ادوارد براون، دیباچه منثور دفتر اول مثنوی را ترجمه کرد. از دیگر افرادی که در زمینه مولانا، پژوهش کرده است، ملاحسین واعظ کاشفی است که مثنوی را به قریب ۵۰۰ موضوع تقسیم کرده و اشعار مربوط به هر موضوعی را در ادامه آن قرار داده است. غیر از این شارحان، افراد دیگری هم بوده اند که در اواخر دوره امپراتوری عثمانی زندگی می کردند. از مولوی پژوهان برجسته آلمان می توان به هلموت ریتــر، فریتس مایر، گوستاو ریتــر و پروفسور آن ماری شیمل اشاره کرد. در کشور ما نیز می توان به مولوی پژوه استاد بدیع‌الزمان فروزانفر اشاره کرد که زندگی علمی خویش را وقف مولوی کرد.
*** ایرنا: از مولانا به عنوان یک عارف برجسته و شاعر صوفی مسلک نام می برند. آیا می توان گفت که مولانا قبل از هر چیز یک عارف یا فقیه است یا متکلم یا شاعر است ؟
** سلیمی: همانطور که در پرسش نخست اشاره کردم، مولوی تا ۳۷ سالگی به عنوان عالم و فقیه مطرحی شناخته شده بود و بعد از دیدار با شمس تبریزی بود که شوریده شد و روی به شعر آورد. در حقیقت ما با ۲ مولانا روبرو هستیم. قبل از دیدار با شمس تبریزی یک فقیه و خطیب است اما پس از دیدار با شمس و انقلاب روحی با استناد به مقدمه عربی مثنوی به یک عارف بسیار برجسته اسلامی تبدل شده است. چنانچه خود در مقدمه مثنوی می گوید: «هذا کتاب المثنوی و هو اصول اصول اصول الدین فی کشف اسرار الوصول و الیقین و هو فقه الله الاکبر.» این تحول معرفتی در برخی از بزرگان دیگر در شرق و غرب نیز مشاهده شده است.
*** ایرنا: دلیل شهرت مولانا در کشورهای دیگر همچون اروپای غربی و آمریکای شمالی و اشتیاق آنها به اشعار مولانا در چه نکته ای نهفته است؟
** سلیمی: مولانا چنگ به جاودانگی زده است و با تمثیل و زبان شعر، مفاهیم والای انسانی را به جهان عرضه کرده است. چراغی به دست گرفته و انسان را جستجو می کند. شاید از همین منظر است که شعرش در جان هر انسانی می نشیند و البته ترجمه ها که پیشتر اشاره شد در شناخت مولانا و تفکرش به جهان نقش مهمی داشته است.
*** ایرنا: در خصوص بزرگان فرهنگ و ادب ایران‌زمین به خصوص پاسداشت و بزرگداشت شمس و مولانا چه پیشنهادی برای محققان جوان کشور دارید؟
** سلیمی: متاسفانه برخی از جوانان و حتی مسوولان ما درباره بزرگان ادب و هنر و دانش کشور در بی خبری و کم خبری به سر می برند و تا شناختی از عظمت این شخصیت‌ها حاصل نشود، بزرگ هم شمرده نخواهند شد. تلاش در شناخت این بزرگان از طریق رسانه ملی، فعالیت در حوزه های رسانه های دیجیتال و پیوند زدن فناوری‌های بصری با ادبیات کهن، به ویژه درباره این شخصیت بزرگ می‌تواند کارگشا و سازنده باشد.
نظر شما