امنیت یکی از نیازهای مهم و اولیه انسان است. حتی انبیای الهی نیز با توجه به رسالت خود همواره تلاش می‌کردند، عدالت و امنیت را در جامعه برقرار کنند. امیرمومنان (ع) یکی از اهداف رفیع تشکیل حکومت اسلامی را تامین و برقراری امنیت در جامعه می‌دانست. پلیس (البته به معنای عام) نهادی است که نقش اساسی و مهمی را در برقراری و حفظ و نگهداری امنیت ایفا می‌کند و بر همین اساس راه‌هایی را باید در پیش بگیرد که بتواند به این هدف مهم دست یابد. در جامعه امروز بیش از گذشته نیاز به وجود امنیت احساس می‌شود و با این شرایط معلوم است که نقش پلیس تا چه حد حیاتی و اثرگذار است.
تاریخچه تشکیلات پلیس در ایران
"قبل از تأسیس نظمیه ناصرالدین شاهی، امور انتظامی تهران برعهده قراول‌ها بود که زیر نظر کلانتر تهران خدمت می‌کردند. اندیشه تأسیس نظام نوین ایجاد نظم و امنیت در شهرها و مناطق مختلف کشور یا همان سازمان پلیس در ایران، نخستین بار در دوره ناصرالدین شاه قاجار به وجود آمد. شاه در سفر دوم خود به فرنگ، نظم و ترتیب پلیس وین را پسندید و «کنت دومونت فور» ایتالیائی را - که در وین خدمت می کرد – برای ایجاد تشکیلات پلیس در ایران به خدمت گرفت. نخستین تابلوی شهربانی تهران در ۱۶ ذیقعده ۱۲۹۵ قمری، پس از ورود کنت، بر سردر عمارتی واقع در خیابان الماسیه (باب همایون) نصب شد. بر روی تابلو، عبارت "ادارۀ جلیلۀ پلیس دارالخلافه و احتسابیه" نقش بسته بود که نشان می‌دهد در ابتدای تأسیس، وظیفه شهربانی و شهرداری تهران در یک واحد تمرکز داشته است. مـدتی بعد این اداره به وزارت نظمیه تبدیل شد. در زمان علاءالدوله، تعدادی مستشار نظامی برای ژاندارمری به خدمت گرفته شدند. این گروه با سرپرستی وستداهل مستشار سوئدی، اصلاحاتی در نظمیه به وجود آورد. مستشاران سوئدی به آموزش اهمیت زیادی می دادند و آموزشگاه هایی برای آژان ها و صاحب منصبان (افسران) در تهران و قزوین به وجود آوردند. همچنین در این دوره، ژاندارمری و پلیس تأمینات (آگاهی) نیز به سبک نوین و به همت مستشاران سوئدی در تهران ایجاد شد. پس از ورود رضاخان به عرصه سیاسی کشور، نظمیه به وزارت جنگ منتقل شد. از دیگر تغییرهای صورت گرفته در این دوره، تغییر رسمی نام نظمیه به شهربانی و تغییر نام های درجه‌ها و سازمان ها و ادارات تابعه نظمیه در دوره ریاست سرپاس مختاری است. پلیس ایران در دوره پهلوی دوم نیز از دو قسمت مهم پلیس شهری (شهربانی) و ژاندارمری (مرزی و روستایی) تشکیل شده بود. (۱)
نیروی انتظامی پس از انقلاب اسلامی
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ کمیته انقلاب اسلامی تشکیل شد و در کنار شهربانی و ژاندارمری فعالیت می‌کرد اما چون فعالیت این سه به شکلی موازی بود، در نهایت مسوولان تصمیم گرفتند آنها را با هم ادغام کنند و حاصل این ادغام نهادی جدید با عنوان نیروی انتظامی بود که اکنون با نام اختصاری «ناجا» (نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران) معرف پلیس ایران است. بر اساس قانون جدید، پلیس ایران، جزئی از ستاد نیروهای مسلح و وابسته به وزارت کشور و در تبعیت از رهبری معظم نظام قرار دارد. در حال حاضر پلیس ایران شامل سه بخش تقریباً مستقل فرماندهی، حفاظت و اطلاعات و سازمان عقیدتی - سیاسی است. حوزه فرماندهی، حفاظت و اطلاعات تقریباً در ساختار سیستم پلیس تمامی کشورهای جهان مشترک است اما وجود سازمان عقیدتی سیاسی از ویژگی‌های سیستم پلیس ایران به شمار می‌آید و موظف است تا ارزش‌های انقلاب اسلامی را به لحاظ اعتقادی و سیاسی حفظ کند.
نامگذاری یک روز به نام نیروی انتظامی
"۱۳ مهرماه در حالی با نام روز نیروی انتظامی نامگذاری شده که وظیفه این نهاد استقرار نظم و امنیت و تأمین آسایشی عمومی و فردی و نگهبانی و پاسداری از دستاوردهای انقلاب اسلامی در چهارچوب قانون در قلمرو کشور جمهوری اسلامی ایران است. مأموریت و وظایف نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران عبارت است از: استقرار نظم و امنیت و تأمین آسایش عمومی و فردی، مقابله و مبارزه قاطع و مستمر با هر گونه خرابکاری، تروریسم، شورش و عوامل و حرکت‌هایی که مخل امنیت کشور باشد، با همکاری وزارت اطلاعات، تأمین امنیت برای برگزاری اجتماعات، تشکل‌ها، راهپیمایی‌ها و فعالیت‌های قانونی و مجاز و ممانعت و جلوگیری از هرگونه تشکل و راهپیمایی و اجتماع غیرمجاز و مقابله با اغتشاش، بی‌نظمی و فعالیت‌های غیرمجاز، اقدام لازم در زمینه کسب اخبار و اطلاعات در محدوده وظایف محوله و همکاری با دیگر سازمان‌ها و یگان‌های اطلاعاتی کشور در حدود وظایف آنها."
به جز این، نیروی انتظامی وظایف گسترده دیگری هم دارد که از آن جمله می توان مبارزه با مواد مخدر، مبارزه با قاچاق، مبارزه با منکرات و فساد، پیشگیری از وقوع جرم، کشف جرایم، بازرسی و تحقیق، حفظ آثار و دلایل جرم، دستگیری متهمان و مجرمان و جلوگیری از فرار و اختفاء آنها، اجرا و ابلاغ احکام قضایی، انجام امور مربوط به تشخیص هویت و کشف علمی جرایم، مراقبت و کنترل از مرزهای جمهوری اسلامی ایران، اجرای قوانین و مقررات مربوط به گذرنامه (به جز گذرنامه سیاسی و خدمت) و ورود و ... اشاره کرد.(۲)
پلیس ۱۱۰ ، سامانه ۱۹۷، پلیس پیشگیری
یکی از بخش‌های زیرمجموعه نیروی انتظامی، مرکز پلیس ۱۱۰ است که در سال ۱۳۷۹ به منظور تحقق شعار پلیس پاسخ‌گو و با هدف تحکیم امنیت عمومی و تلاش برای پایداری آن، تاسیس شد. رسالت اصلی پلیس ۱۱۰ آن است که با سرعت عمل خود نیازهای فوری و اورژانسی مردم را جوابگو باشد. فعالیت این پلیس همچنین باعث کاهش حضور مردم در کلانتری‌ها شده است. این بخش حتی خدمات مشاوره‌ای و پاسخ‌گویی به پرسش‌های پلیسی مردم را نیز از وظایف خود می‌داند.
تلفن گویا، آسان‌ترین راه ارتباطی مردم با دفتر نظارت همگانی در خبررسانی است. در همین راستا نیروی انتظامی با راه‌اندازی سامانه ۱۹۷ کوشید تا در جهت اعتمادسازی عمومی حرکت کند و نشان دهد که آماده دریافت دیدگاه‌های مردم در قالب انتقاد، پیشنهاد، شکایت و قدردانی از عملکرد کارکنان واحدهای گوناگون نیروهای انتظامی است. پیشگیری از جرایم و تخلفات کارکنان ناجا در سطح جامعه، دستیابی به افکار عمومی برای کنترل بازخوردهای اجتماعی مأموریت‌های ناجا از جمله هدف‌هایی محسوب می شود که برای این بخش ذکر شده است.
پلیس پیشگیری بزرگترین فرماندهی در ناجا است که در ۱۳۸۴ خورشیدی با هماهنگی ستاد کل نیروهای مسلح و فرماندهی وقت ناجا با ادغام ۲ رده (معاونت انتظامی) و (فرماندهی یگان حفاظت خدمات انتظامی) تاسیس شد. این بخش به طور مستقیم فرماندهی تمامی کلانتری‌ها و پاسگاه‌های انتظامی سراسر کشور، پلیس فرودگاه‌های کشور، پلیس راه‌آهن، پلیس خدمات قضایی مستقر در سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها، یگان‌های امداد شهرستان‌ها، یگان‌های حفاظت سازمان‌های صداوسیما، زندان‌ها و تعزیرات حکومتی، میراث فرهنگی و گردشگری، حفاظت از محیط زیست، جنگلبانی و منابع طبیعی را عهده‌دار است.
یکی از کارکنان بازنشسته نیروی انتظامی در خصوص نقش رسانه ها در آگاهی رسانی به مردم در ارتباط با ضرورت تعامل با نیروی انتظامی به خبرنگار ایرنا گفت: تعامل رسانه های مختلف با نیروی انتظامی از اهمیت بسیاری برخوردار است و این تعامل می تواند به کاهش آسیب های اجتماعی و انواع بزه ها در جامعه بیانجامد. رسانه ها می توانند با ساخت و پخش کلیپ های آموزشی و پیشگیرانه و همچنین تهیه گزارش و یادداشت هایی آگاهی بخش و آموزنده در جهت فرهنگ سازی گام بردارد و بدین ترتیب بستر آشنایی افراد جامعه را با بسیاری از مسایل در حوزه وظایف این نیرو فراهم سازند و آنها را با انواع جرم، بزه، آسیب های اجتماعی و خطراتی که فرزندان آنان را تهدید می کند، آشنا سازند. هنوز بسیاری از خانواده ها در جامعه هستند که آشنایی چندانی با مواد مخدر صنعتی و جدید ندارند و فرزندان آنها در معرض چنین آسیب هایی قرار دارند.
وی در ادامه یادآور شد: اینک فضای مجازی، مجالی را برای سودجویان و بزهکاران فراهم آورده است تا با گستراندن دام پیش روی جوانان و نوجوان، آنان را اسیر وسوسه های خویش سازند و بدین ترتیب به منافع مادی خود دست یابند در این میان تعامل نیروی انتظامی و والدین در بی اثر ساختن این ترفندها از اهمیت بسیاری برخوردار است، نظارت نیروی انتظامی بر جرم های صورت گرفته در این عرصه و همچنین آگاهی بخشی به والدین می تواند راهکاری موثر در مصون نگاه داشتن جوانان باشد. تمام مسوولیت های حفظ امنیت و مبارزه با خلافکاران بر عهده نیروی انتظامی است و جامعه توقع دارد که این نیرو با دستگیری و مجازات مجرمان به حل مشکل ها بپردازد در صورتی که این مهم با همکاری رسانه ها، نیروی انتظامی و دیگر نهادهای مسوول محقق خواهد شد. همچنین انتظار نیروی انتظامی از مردم این است که همکاری های خود را با این نیروها در زمینه ایجاد امنیت و آرامش روانی برای جامعه افزایش دهند.
فرجام سخن:
چشم انداز و هدف نیروی انتظامی آن است که با دستیابی به رویکرد جامعه‌گرایی و برقراری یک ارتباط و تعامل نزدیک با افراد جامعه بتواند به دور از اقتدارگرایی به حفاظت از امنیت کشور بپردازد و کارکنان سخت کوش نیروی انتظامی همواره کوشیده اند تا با تعامل هدفمند و تاثیرگذار با قشرهای مختلف در جهت دستیابی به این مهم گام بردارند و بدین ترتیب ضمن جلوگیری از وقوع جرم و جنایت، آرامش روانی را برای مردم به ارمغان آورند.
پی‌نوشت:
۱- سرنوشت مستشاران سوئدی در نظمیه ایران، روزنامه دنیای اقتصاد ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷
۲- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، قانون نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران
نظر شما