گیاهان دارویی در بند خام‌فروشی

 گیاهان دارویی بواسطه رویش در مراتع و جنگل‌ها از هزینه عمل‌آوری کمتری برخوردار بوده و  قیمت به نسبت گران آن موجب شده  تا در سال‌های اخیر پرداختن به آن و کشت در مزارع توسط شهروندان استان اردبیل  گسترش چشمگیری داشته باشد، ضمن اینکه  نگاه گرم بازارهای داخلی و خارجی به این محصولات موجب شده تا افراد بیشتری به اشتغال در این بخش مهم اقتصادی جذب شده و فرصت‌های شغلی جدیدی در استان ایجاد شود.

هم اکنون ۵۰۰ گونه گیاه دارویی در استان اردبیل وجود دارد که ۲۲ گونه آن به صورت زراعی کشت می‌شود، اردبیل از جمله استانهای مستعد کشور برای پرورش انواع گیاهان دارویی محسوب می شود.

شرایط اقلیمی و آب و هوایی استان اردبیل بویژه اراضی مستعد خلخال، گیوی، مشگین‌شهر و نمین مناسب برای کشت و پرورش انواع گیاهان دارویی است،  هم اکنون ۳۷۹ هکتار زمین در این استان به کشت گیاهان دارویی اختصاص داده شده و محصولات تولیدی در آن علاوه بر تامین بازار داخلی به کشورهای جمهوری آذربایجان، روسیه و ترکیه صادر می‌شود.

گونه‌های کشت شده در استان شامل ۹۰ جنس و ۳۵ تیره شامل خانواده نعناعیان، چتریان و کاسنیان و بیشتر علفی، یک ساله، چند ساله و دائمی می باشد،  در منطقه فندقلو ۱۹ گونه جنگلی متعلق به ۸ تیره و ۱۷ جنس شناسایی شده‌ که از بین انواع شناسایی شده گونه‌های نادری نظیر بابونه، فندق، ممرز، راش، بلوط، بلند مازو و بیدمشک وجود دارد.

وجود مراتع مملو از گیاهان دارویی از جمله بابونه ، گل گاوزبان ، گل سرخ ،کبر ، کاکوتی ، قارچ تروفیل ، نسترن کوهی ، پونه کوهی ، شیرین بیان ، اسپند، تاج ریزی و دهها نوع گیاه دیگر اردبیل را به بهشت گیاهان دارویی مشهور کرده است.

خام فروشی مانعی در صنعتی شدن کشت و فرآوری گیاهان دارویی  

با اینکه هر روز بر تعداد عطاری‌ها در سطح شهرها افزوده می‌شود و  گیاهان دارویی بیشتر از گذشته راهی به لابراتورهای آزمایشگاهی و پژوهشی می‌یابند اما همچنان بیشترین محل اشغال ویترین عطاری‌ها  به گیاهان خام دارویی و کمترین قفسه داروخانه‌ها به شیشه‌ها و بسته‌های دارویی گیاهی اختصاص دارد. 

 فقدان نگاه صنعتی و علمی مطلوب به مقوله گیاهان دارویی و بی‌توجهی به فرآوری این محصولات موجب شده تا  محصولات تولیدی در استان  به صورت خام پس از برداشت راهی بازارهای داخلی و خارجی شده و از کمترین ارزش افزوده برای فعالان این حوزه برخوردار باشد.

فراهم حشمتی کارشناس گیاهان دارویی در این باره گفت: مناطق زیادی در استان اردبیل مستعد کشت گیاهان دارویی است و در سال‌های اخیر اقدامات مطلوبی در توسعه کشت این محوصلات شده ولی خلاء اصلی در کشت و تولید این محصول خام فروشی است.

وی افزود: ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی با سرمایه=‌گذاری بخش خصوصی می‌تواند بر رونق صنعت کشت و فرآوری گیاهان دارویی و ارزش افزوده این محصولات کشاورزی  کمک کند.

حشمتی بیان کرد: بر اساس آمار غیررسمی، کشت گیاهان دارویی در هر هکتار ۱۰ شغل ایجاد می‌کند و به همین دلیل این حوزه می‌تواند در ایران با داشتن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهان و یکی از بهترین خاستگاه‌های رشد و تکثیر گیاهان دارویی راهی برای توسعه اقتصادی، اشتغال‌زایی و رفع محرومیت باشد.

وی ادامه داد: ایران با وجود برخورداری از ذخایر عظیم گیاهان دارویی به علت کمبود صنایع تبدیلی و فرآوری، سهم بسیار کمی در صادرات این محصول سودآور دارد در حالی که تمرکز بر تولید و صادرات این محصولات می‌تواند ارزش افزوده زیادی برای کشور ایجاد کند و از طریق درآمد ارزی حاصل از آن، وابستگی کشور به نفت را کاهش دهد.

حشمتی بیان کرد: کشور اسپانیا در حالی به عنوان بزرگترین تولیدکننده زعفران مطرح است که فقط یک درصد زعفران دنیا را تولید می‌کند، اما در مقابل ایران با وجود تولید ۹۰ درصد زعفران دنیا فقط به دلیل نداشتن صنایع تبدیلی حدود ۵ درصد از این بازار بزرگ را به خود اختصاص داده است و این امر در کشت گیاهان دارویی هم صدق می کند.

وی اضافه کرد: بر اساس آمار، بیشترین حجم صادرات گیاهان دارویی ایران به پاکستان و امارات و پس از آن آلمان، ژاپن و چین انجام می‌شود، اما به دلیل آماده نبودن بسترهای مناسب و محدود بودن تکنولوژی فرآوری آن‌ها در داخل کشور، گیاهان دارویی تولیدی به ‌صورت خام و فله‌ای صادر می‌شود که علاوه بر تخریب طبیعت و از بین بردن ذخایر ژنتیکی، ارزش افزوده چندانی هم ندارد.

حشمتی ادامه داد:طبق پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی میزان تولید و مصرف گیاهان دارویی در سطح جهان در سال ۲۰۵۰ به پنج هزار میلیارد دلار خواهد رسید در حالی که فقط ۴ درصد از کل سهم تجارت جهانی در این حوزه به ایران تعلق دارد.

به گفته وی،  علاوه بر کم‌آبی، اتخاذ سیاست‌ها و برنامه‌های غیراصولی، مواردی چون مکانیزه نبودن کاشت، داشت و برداشت، خام‌فروشی، نبود صنایع تبدیلی و بسته‌بندی موجب شده است نه استان‌های محرومی چون اردبیل  سهمی از این طلای سبز داشته باشند و نه کشور بتواند از مزایای این ثروت بهره ببرد.

وی گفت: استان اردبیل هنوز نتوانسته جایگاه خود را در بازار گیاهان دارویی کشور ثبت کند و محصول تولیدی را فراوری و بسته‌بندی نماید، در صورت فراوری محصولات تولیدی علاوه بر ایجاد اشتغال موجب حفظ سرمایه در استان نیز می‌شود.

کارشناسان معتقدند که با وجود استعداد استان اردبیل در زمینه تولید پیاهان دارویی، بخش صنعت تاکنون در زمینه گیاهان دارویی کمترین سرمایه‌گذاری را داشته و سهم اشتغال آن نیز در استان بسیار محدود است.

چهار واحد صنایع وابسته به بسته‌بندی و خشک‌کنی و چند واحد فرآوری گیاهان دارویی در استان از جمله داشته‌های استان در این بخش می‌باشد در حالی که با اندک پشتوانه مالی از این صنایع می‌توان بیش از پیش شاهد رشد و شکوفایی آن بوده و زمینه های شغلی قابل توجهی را نیز در آن ایجاد کرد.

این وضعیت در حالی است که برخی گیاهان دارویی تولیدی در استان اردبیل علاوه بر داخل کشور پس ار برداشت فله‌ای از مراتع بدون کوچکترین فرآوری به خارج از کشور صادر می‌شود

ضرورت تقویت کارآفرینی و ورود بخش خصوصی در حوزه گیاهان دارویی 

گیاهان دارویی برای سلامتی جسم و درمانی مفید و معجزه‌گر برای اقتصاد هستند که اگر کسی با اطلاعات و تحقیقات کامل وارد این عرصه شود می تواند آینده خود و دیگران را تغییر دهد کاشت گیاهان دارویی می‌تواند علاوه بر سودآوری برای کشاورزان، نیاز به محصول را در جامعه تامین کند.

وقتی نیازسنجی مناسبی از بازار هدف گیاهان دارویی و نوع محصولات مورد نیاز به عمل آمد، می‌توان برنامه‌ریزی مناسبی برای راه اندازی مزرعه و نوع محصول و حتی نحوه فرآوری و بسته بندی انجام داد و در این راستا ورود بخش خصوصی و دیگر بنگاههای پژوهشی و اقتصادی می‌تواند گره گشای مشکلات و توسعه این بخش باشد.

مهران اوچی اردبیلی رییس جهاد دانشگاهی استان اردبیل  با اشاره  به وجود ظرفیت‌های ارزشمند حوزه کشاورزی بویژه در بخش گیاهان بیان کرد: بهره بردای بهینه از این تعمت خدادادی نیازمند برنامه‌ریزی مناسب برای بهره‌برداری است، تکمیل زنجیره تولید تا مصرف گیاهان دارویی نیازمند مطالعه و توانمندسازی و ایجاد زیرساخت‌ها در چهار حوزه کشت و پرورش، آموزش و ترویج استفاده از گیاهان دارویی، صنعت و فرآوری گیاهان دارویی است.

وی  با تاکید بر اینکه  توسعه کشت و بهره وری گیاهان دارویی یکی از اولویت های جهاد دانشگاهی است گفت: می‌توان نسبت به اهلی سازی، تولید و توسعه صنایع تکمیلی این بخش در استان اردبیل اقدام کرد.

به گفته وی، در شرایط فعلی حمایت از تولید گیاهان دارویی و ایجاد صنایع زنجیره ای و تبدیل این ظرفیت به داروهای تولید داخل می‌تواند تاثیر بیشتری در روند رشد اقتصادی منطقه داشته باشد.

او اضافه کرد: برای مشارکت در تحقق اهداف این حرکت ملی در تلاش هستیم تا امکان برگزاری رویدادهای کارآفرینی اثربخش را در نقاط مختلف استان فراهم کنیم.

وی گفت: در قالب این رویدادها تلاش می‌کنیم تا پرورش قدرت خلاقیت و ایده‌پردازی در یک محیط علمی و دوستانه به منظور ایجاد فرهنگ نوآوری، جذب سرمایه‌گذار و تجاری‌سازی ایده‌های نو و فناورانه در حوزه گیاهان دارویی و کشاورزی به شکل مطلوبی صورت پذیرد.

اوچی با اشاره به پیشینه جهاد دانشگاهی استان اردبیل در حوزه گیاهان دارویی بیان کرد: این نهاد پس از مطالعه در منطقه مغان بر روی گونه‌های مختلف گیاهان دارویی، مرکز رشد تخصصی آن را برای حمایت از فناوران و ایده‌های این حوزه راه‌اندازی کرده است.

خلیل نیکشاد رییس سازمان جهاد کشاورزی اردبیل با بیان اینکه  از سرمایه‌گذرای بخش خصوصی در راه اندازی صنایع تبدیلی و تکمیلی در حوزه گیاهان دارویی حمایت می‌شود.، گفت: تاکنون ۴۳۰ گونه گیاهان دارویی در استان شناسایی شده و سیاست جهاد کشاوزی ترویج و توسعه کشت این گیاهان است.

وی با بیان اینکه  فعالیت  زنان روستایی در زمینه جمع آوری گیاهان دارویی چشمگیر می‌باشد، گفت:  مدیریت ترویج سازمان جهاد کشاورزی برنامه های مختلفی در زمینه توانمند سازی بانوان در این زمینه تدوین کرده  و ضروری است در کنار این مهم به توسعه صنایع تبدیلی نیز دئر منطقه توجه بیشتری شود.

گام‌های مهم در  توسعه تولید گیاهان دارویی در استان اردبیل 

در سال‌های اخیر دولت گام‌های مهمی در توسعه کشت و زرع‌گیاهان دارویی و ایجاد صنایع زنجیره‌ای در استان اردبیل برداشته که مهمترین آن راه اندازی دانش بنیان و واحدهای فناور برای فعالیت در فراوری گیاهان دارویی راه اندازی شده ولی هنوز به تجاری سازی نرسیده است

حسین کربلایی خیاوی رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل هم گفت: با تلاش‌های انجام شده تاکنون ۲۱۷ گونه گیاهان دارویی در اردبیل شناسایی و جمع‌آوری شده و برای توسعه و رونق این محصول پارک گیاهان دارویی نیز در اردبیل راه اندازی می‌شود.

وی با تاکید بر ضرورت توقف خام فروشی گیاهان دارویی در استان افزود: با سرمایه‌گذرای بخش خصوصی در راه‌اندازی صنایع تبدیلی می‌توان جلوی این معضل و مانع را  گرفت.

وی با اشاره به مهمترین اقدامات مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل در زمینه شناسایی و معرفی تنوع زیستی عرصه‌های طبیعی و زراعی استان اردبیل اظهار کرد: جمع‌آوری و شناسایی گیاهان بومی و تشکیل هرباریوم استان با بیش از پنج هزار نمونه گیاهی، جمع‌آوری و شناسایی ۹۰ گونه گیاهی اسانس‌دار از تیره نعناعیان، احداث کلکسیون گیاهان دارویی شمال غرب کشور با ۱۸۹ گونه اندمیک و بومی در پایگاه تحقیقاتی سامیان و شناسایی و ثبت درختان کهنسال استان با قدمت ۳۰۰ تا ۱۲۰۰ سال به تعداد ۵۵ اصله درخت از جمله اقدامات بوده است.

کربلائی خیاوی جمع‌آوری بیش از ۸۰۰ نمونه بذور گیاهان دارویی، جمع‌آوری و شناسایی ۲۱۷ گونه گیاه دارویی در استان اردبیل، جمع‌آوری و شناسایی بیش از ۴۵۰ نمونه بذر گیاهان مرتعی را از دیگر دستاوردهای این مرکز عنوان کرد.

شهرام محسنی مدیر جهاد کشاورزی شهرستان نمین هم گفت:  حدود ۱۱۰ هکتار انواع گیاهان دارویی در شهرستان نمین کشت می‌شود که از این میزان بالغ بر ۲۰۰ تن گیاه دارویی خشک تهیه می‌شود.

وی بیان کرد: با توسعه کشت گیاهان دارویی در شهرستان نمین، برای بیش از ۱۱۰۰ نفر اشتغالزایی در این حوزه ایجاد شده است.

مدیر جهاد کشاورزی شهرستان نمین افزود: با توجه به کاهش شدید منابع آبی و لزوم توجه به حفظ بهره‌وری و حاصلخیزی بهره خاک کشاورزی، کشت گیاهان دارویی بهترین راهکار برای حفاظت از آب و خاک و سودآوری اقتصادی بیشتر برای کشاورزان است.

محسنی گفت: اهالی منطقه به ویژه ساکنین حاشیه جنگل فندقلو، با تغییر الگوی کشت از تولید زغال و نابودی جنگل به تولید گیاهان دارویی روی آورده‌اند. گل گاو زبان، ختمی، همیشه بهار و سنبل‌الطیب از جمله گیاهان دارویی هستند که در شهرستان نمین کشت می‌شود.

وی بیان کرد: کشت همزمان چندین گیاه در یک زمین از مزیت‌های اقتصادی تولید گیاهان دارویی است.

استان اردبیل دارای ۲۲۵ هزار هکتار اراضی آبی ، ۵۱۵ هزار هکتار اراضی دیم و ۳۸ هزار هکتار اراضی باغی است که سالانه بیش ۴.۵ میلیون تن انواع محصولات زراعی ، باغی و دامی را تولید می کند.

گزارش:یعقوب شاددل