اگر مدعی شویم همچون بسیاری هنرهای اصیل و فاخر، خوشنویسی و تاریخچه گوهربار آن در تربت‌حیدریه در حال نابودی است و از آن همه استادان و ارباب این حرفه تنها یاد و نامی و البته ناآشنا به جای مانده، سخن به گزاف نگفته‌ایم.
به تازگی یک پژوهشگر بومی در قالب مطالعات کتابخانه‌ای بسیار محدود و تاریخ شفاهی و گفت و گو با اندک بازماندگان این نسل به منظور پی زنی ردپای نیم قرن هنر خوشنویسی در این شهرستان اقدام کرده است.
نگاهی به هنر خوشنویسی تربت‌حیدریه
این پژوهشگر در این ارتباط به خبرنگار ایرنا گفت: منابع کتابخانه‌ای در این زمینه بسیار محدود و جسته گریخته هستند و من موفق شدم تنها با مطالعه نزدیک به ۱۰ جلد کتاب به این تاریخ ارزشمند دست پیدا کنم، اما بخش زیادی از تاریخ خوشنویسی تربت‌حیدریه به صورت تاریخ شفاهی و در قالب مصاحبه با افرادی چون استاد "سیدمحمد قاسمی" تهیه شده است.
ردپای بزرگان خوشنویسی تربت‌حیدریه
محمد شریفی تربتی با بیان اینکه پیشینه خوشنویسی و خوشنویسان این خطه به قرن نهم و دهم و به دربار شاه طهماسب بازمی‌گردد افزود: در این دوره می‌توان به خواجه اختیارالدین حسن‌بن غیاث‌الدین تربتی، باباجان حافظ تربتی، مظفرعلی تربتی، حسین کفری‌تربتی و سلطان محمد تربتی اشاره کرد.
وی ادامه داد: خواجه اختیارالدین حسن‌بن غیاث‌الدین تربتی متوفی ۹۰۰ خورشیدی و از جمله فضلا و دانشمندان اواخر قرن نهم هجری قمری و معاصر "سلطان حسین بایقرا" امیر هرات بود و حتی دهخدا وی را قاضی غیاث‌الدین تربتی معرفی کرد و وی را به سبب وفور کمالات، ممتاز از سایر قضات برشمرده است که از مه‌ولات به هرات رفت و سپس قاضی هرات شد.
این پژوهشگر گفت: برخی از تذکره‌نویسان "خواجه اختیارالدین" را در شمار خوشنویسان قلم تعلیق آورده‌اند، اگرچه هیچ اثری که نشان دهنده هنر خوشنویسی او باشد نیز برجای نمانده است اما او همچنین ضمن آشنایی با فنون ادب، انشاء، معما، صاحب قریحه ای سرشار از ذوق و هنر بود که کتاب "اقتباسات و مختارالاختیار" از تصنیفات وی است.
وی افزود: نخستین شخصیتی که از اهالی تربت‌حیدریه در زمینه خوشنویسی فعالیت داشت، "باباجان حافظ تربتی" خوشنویس سده نهم و دهم هجری قمری است که در زمینه شعر و نوازندگی نیز توانایی داشت و پدرش "حافظ عبدالعلی تربتی" نیز هنرمندی از اهالی زاوه بود که نخستین بار "سام میرزا" در تذکره "تحفه سامی" از او نام برده است.
شریفی تربتی ادامه داد: "بابا جان" در دربار شاه طهماسب و در کنار خوشنویسان بزرگ و نامداری چون "میرعلی هروی"، "سیداحمد مشهدی" و "شاه محمود نیشابوری" خوشنویسی می‌کرد و شاگرد با واسطه "سلطان علی مشهدی" بود و از شیوه او پیروی می‌کرد که به گفته تذکره نویسان، "باباجان" نستعلیق را از "رستم علی خراسانی" شاگرد مستقیم "سلطان علی مشهدی" آموخت و در نهایت نیز در سال۹۱۶ خورشیدی در تبریز درگذشت و در گورستان "گجیل" به خاک سپرده شد.
وی گفت: از دیگر نامداران خوشنویسی این مرز و بوم، مظفرعلی تربتی، ملقب به "نقاش شاهی" خوشنویس، نقاش و شاعر سده دهم هجری از هنرمندان روزگار شاه طهماسب است که در نستعلیق شاگرد "میرعلی هروی" و در نقاشی و تصویرسازی و تذهیب شاگرد "مظفرعلی هروی" بود و پدرش حیدرعلی نگارگر بود. مظفر علی در نگارگری، تک چهره‌سازی، خوشنویسی، کاغذبری، تحریر خط، تذهیب، نقاشی رنگ روغن، شعر و شطرنج دست داشت و هنرمندی جامع و کامل بود. وی از کارکنان کتابخانه شاه اسماعیل دوم بود و بیشتر نقاشی‌های دولت خانه و چهل ستون اصفهان اثر مظفر علی است.
این پژوهشگر تربتی افزود: مردم "مظفرعلی" را مانند بهزاد می‌دانستند و این بدان خاطر است که او خواهرزاده "کمال‌الدین بهزاد" بود و جزو پنج تن از نگارندگان خمسه نظامی شاه طهماسبی است که اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.
وی ادامه داد: مظفرعلی تربتی در سال ۹۱۲ خورشیدی به دنیا آمد و حدود سال ۹۶۱ خورشیدی در قزوین درگذشت و در مزار شاهزاده حسین مدفون شد و یکی از شاگردان او "صادقی‌بیک افشار" کتاب‌دار شاه عباس بود.
شریفی گفت: حسین کفری‌تربتی نیز از دیگر خوشنویسان قرون گذشته منطقه زاوه در تربت‌حیدریه است که در مشهد رشد یافت و در جوانی از خراسان به هند رفت و چون در نوشتن خط شکسته مهارت داشت، به عنوان منشی درگاه شاهزاده "دانیال‌بن اکبرشاه" به کار گماشته شد و از آنجا که طبع شاعری نیز داشت، قصایدی در مدح آن شاهزاده نیز سرود.
وی افزود: کفری تربتی با اشخاصی چون "مولانا ملک قمی"، "ظهوری ترشیزی"، "شکیبی اصفهانی"، "انیسی شاملوی هروی" و دیگران همنشین بود و در سال ۹۸۷ خورشیدی در برهانپور درگذشت.
این پژوهشگر ادامه داد: از سایر خوشنویسان دهه‌های پیشین این خطه "کافی‌الممالک" و "آقاعبدالمجید" از خوشنویسان ازغندی و "سلطان محمدتربتی" از خوشنویسان قرن دهم و از شاگردان شاه محمد نیشابوری است که در مشهد مدفون می‌باشد.
وی گفت: از دیگر هنرمندانی که در صده‌های اخیر تا دوره معاصر در زمینه خوشنویسی تربت‌حیدریه نقش موثری در ترویج این هنر داشته‌اند می توان به مرحوم "حاج شیخ محمدتقی نحوی"، "محمداسماعیل سهیلی"، "سیدمحمد قاسمی"، استاد "حسین خسروی"، استاد "محمد فردوسی‌پو"ر، مرحوم "مهدی ساکت"، دکتر "محمدحسن ابریشمی"، مرحوم "سیدابوطالب وزیری"، مرحوم "علی عریانی" و "غلامرضا حاتمی" اشاره کرد.
شریفی از مرحوم حاج شیخ محمدتقی نحوی به عنوان نخستین خوشنویس تاریخ آموزش و پرورش تربت‌حیدریه یاد کرد و افزود: وی شاگردان بسیار در این زمینه تربیت کرد و بعد از پایان تحصیلاتش در مدرسه علمیه میرزا جعفر مشهد به پیشنهاد دکتر اعتضاد از سال ۱۲۸۳ خورشیدی به عنوان معلم ادبیات عرب و تدریس خوشنویسی در مدرسه احمدیه به استخدام وزارت معارف وقت و آموزش و پرورش فعلی در آمد و غلامرضا حاتمی خوشنویس شیشه نگار، معاصر تربت‌حیدریه از جمله شاگردان اوست.
وی با بیان اینکه از مرحوم حاج شیخ محمدتقی نحوی سه فرزند به یادگار مانده است، ادامه داد: ۲ فرزند وی به نام‌های مرتضی و مصطفی با توجه به زمینه‌های هنری و ارزش‌های دینی و فرهنگی در کسوت معلمی به تربیت فرزندان این مرز و بوم به ویژه گسترش هنر خط سال‌های عمر خود را سپری و شاگردان بی شماری تربیت کردند.
این پژوهشگر گفت: چهره دیگر خوشنویسی معاصر و نخستین شخصیتی که از حوزه و مکتب دینی مروج خوشنویسی در این خطه بود، مرحوم "حاج سیدحسین طباطبایی تربتی نسب" معروف به نقیبی فرزند سیدعسکری طباطبایی است که او صاحب مکتب خانه و در تربت‌حیدریه به آقا سیدحسین مشهور و پدر مرحوم حاج سیدمحمد باقر طباطبایی بود.آقا سیدحسین نسبت به شاگردانش بسیار سخت‌گیر و مقید بود و همیشه در نوشتار با استفاده از قلم نی و به صورت درشت نویسی و به خط خوش نگارش می‌کرد و با دادن سرمشق خوشنویسی، شاگردان را نیز وادار به درشت نویسی و استفاده از قلم نی می‌کرد.
وی افزود: از مهمترین و تاثیرگذارترین شاگردان وی که به مراتب متعالی خوشنویسی رسیده‌اند، می‌توان به سیدمحمد قاسمی اشاره کرد که وی نیز نقش بسیار در تربیت شاگردان و ترویج خوشنویسی معاصر این خطه داشته و از دیگر شاگردان مکتب آقا سیدحسین می‌توان به غلامرضا حاتمی خوشنویس شیشه نگار، مرحوم جواد شریعتمداری و مرحوم علی وزیری اشاره کرد.
شریفی ادامه داد: محمداسماعیل سهیلی خوشنویس و روزنامه‌نگار معاصر، یکی از چهره‌های درخشان جامعه فرهنگی تربت‌حیدریه است و پیشینه خدمت این زنده یاد در مدارس تربت‌حیدریه از سال ۱۳۱۰ خورشیدی شروع می‌شود.
وی گفت: مهارت سهیلی در زمینه خطاطی و نقاشی بی‌نظیر بود و از نمونه آثار خوشنویسی وی پارچه نوشته‌های مذهبی در برخی هیات‌های مذهبی این شهرستان به جا مانده که می‌توان به پرچم حضرت ابوالفضل (ع) اهدایی ایشان به هیات ابوالفضلی اشاره کرد که بر روی پارچه‌ای از جنس ساتن قرمز رنگ، مزین به خط نسخ به تحریر در آمده است.
این پژوهشگر تربتی افزود: مرحوم سهیلی بیشتر نستعلیق می‌نوشت و از قلم نی استفاده نمی‌کرد، بلکه با استفاده از تخته کف چوبدان قوطی کبریت‌های مستعمل برای نوشتن استفاده می‌کرد.
وی ادامه داد: سهیلی که مدیریت چاپخانه و نشریه محلی ستاره قطب را بر عهده داشت، بیش از آن که در زمینه هنری شناخته شده باشد، به سبب فعالیتهای اجتماعی، سیاسی و مطبوعاتی خود با عنوان "ستاره قطب" شناخته می‌شود.
شریفی گفت: حاج سیدمحمد قاسمی متولد ۱۳۰۹ که هنوز در قید حیات و ساکن تربت‌حیدریه است، فرزند آقاسیدحسین قاسمی و از شاگردان مکتب آقاسید حسین طباطبایی را می‌توان یکی از نادر هنرمندان کشور دانست که در زمینه شیوه خوشنویسی "خط کوفی بنایی" مهارت و توانایی ویژه‌ای دارد و از جمله نخستین اشخاص هنرمند این خطه است که با مهارت بسیار پرده‌نویسی و آثار و تابلوهای گوناگونی در زمینه خط از خود به جا گذارده و همچون مرحوم محمداسماعیل سهیلی برای پارچه‌نویسی از تخته جعبه کبریت استفاده می‌کرد و بعد از نگارش پیش نوشته در پارچه نویسی، اقدام به رنگ آمیزی و پر کردن خطوط نگارش شده می‌کرد.
وی افزود: از مهمترین شاگردان وی استاد محمد فردوسی‌پور، استاد حسین خسروی کاتب نویس معاصر، زنده یاد مهدی محمدزاده، مرحوم سید ابوطالب وزیری نخستین رییس انجمن خوشنویسان تربت‌حیدریه، هادی شریفی‌تربتی، مرحوم مهدی ساکت، مرحوم هاشم افشار که برای نخستین بار از اسید و فویل برای خوشنویسی و حکاکی بر روی سنگ استفاده کرد و جمال‌الدین جمالی است که اکنون در خارج از ایران زندگی می‌کند.
این پژوهشگر ادامه داد: از دیگر شخصیت‌های هنرمند و صاحب قلم معاصر مرحوم استاد علی عریانی ملقب به "پدر مینیاتور خط" ایران است که در جوانی خطاطی را در زادگاهش تربت‌حیدریه آغاز کرد و در سال ۱۳۳۸ به تهران رفت و در پایتخت از محضر خطاط بزرگ معاصر همچون مرحوم استاد ابراهیم بوذری سبک و سیاق خط خویش را بهبود بخشید و در سال ۱۳۴۳ نخستین آثار خطاطی او همچون کتاب "در خلوت دل" منتشر شد و پس از آن مجموعه‌های شعری و ادبی چون "شمع و گل و پروانه" و "گل‌ها و لاله‌ها" را خطاطی کرد.
وی گفت: عریانی استاد خوشنویسی و یکی از استادان مینیاتور خط ایران ۶۵ سال حیات خود را وقف هنر خوشنویسی و تکمیل آن کرد، اما به عضویت انجمن خوشنویسان درنیامد و تلاش کرد در این مدت مینیاتور خط را به شاگردانش بیاموزد و در همین دوران با استاد امیرخانی آشنا و از تجارب وی بهره‌مند شد.
شریفی افزود: پدر مینیاتور خط ایران در سال ۱۳۷۰ خورشیدی آثار هنری خود را در معرض دید عموم قرارداد و برای نخستین‌بار مینیاتور خط های بسیاری را استادانه و با خط غبار و کتابت ریز نگارش کرد که در نمایشگاه‌های داخل و خارج ایران مورد توجه ویژه قرار گرفت و ظرف سال‌های ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۵ کتابت و نگازش ۴۰ کتاب را انجام داد.
وی همچنین از محمد فردوسی‌پور دیگر استاد خوشنویس این خطه نام برد و ادامه داد: به دلیل حسن سلوک ویژه و جلای بی نظیر قلمش، از جمله اشخاص سرآمد در خوشنویسی معاصر تربت‌حیدریه است که در زمینه نقاشی نیز دستی بر آتش دارد و با وجود تربیت شاگردانی در زمینه خوشنویسی که برخی اکنون مراتب ممتاز و فوق ممتاز را احراز کرده‌اند، ناشناخته مانده است.
این پژوهشگر خوشنویسی گفت: فردوسی پور که بازنشسته بانک ملی تربت‌حیدریه است، در دهه ۶۰ و ۷۰ خورشیدی تابلو نوشته شومیز بسیاری نوشته و دعاها و شعائر مذهبی را با خط زیبا به تحریر درآورده و برای جمعی از هنردوستان و علاقه‌مندان به هنر خوشنویسی تدریس کرده است و در عین حال یکی از مهمترین شخصیت‌های موثر در تشویق و ترویج هنر خوشنویسی تربت‌حیدریه می‌باشد که بسیاری از هنرمندان معاصر از جمله اسرافیل شیرچی، محمد ملک و علی‌اصغر کوهجانی تحت تاثیر و تشویق‌های وی به درجات کمال این هنر نایل شده‌اند.
وی افزود: از دیگر خوشنویسان سرآمد این خطه در دهه‌های اخیر استاد حسین خسروی کاتب نویس معاصر و پایه‌گذار انجمن خوشنویسان تربت‌حیدریه است که در اردیبهشت ۱۳۳۵ خورشیدی در روستای فاردق از توابع رشتخوار در حوزه شهرستان تربت‌حیدریه به دنیا آمد. او بعد از شاگردی مراتب خوشنویسی در محضر مرحوم استاد سیدحسین میرخانی در سال های۵۲ تا ۵۵ و ۵۶ در مشهد، به سال ۱۳۵۸ مجوز برگزاری دوره آموزش خوشنویسی در تربت حیدریه را از اداره فرهنگ و هنر خراسان درخواست کرد و در سال‌های ۵۸ تا ۵۹ نخستین کلاس‌های آموزش خوشنویسی انجمن در این شهرستان را دایر و هفته‌ای یک روز برای برگزاری کلاس‌های انجمن خوشنویسان و آموزش خوشنویسی در تربت‌حیدریه حضور می‌یافت و در سال ۱۳۶۰ عزم تهران کرد.
شریفی ادامه داد: خسروی شیوه استاد اخوین را سرمشق خود قرار داد و موفق به کسب مقام ممتاز در خوشنویسی از انجمن خوشنویسان پایتخت شد و در سال ۱۳۶۱ به سفارش انتشارات طلوع، کتابت دیوان حافظ را آغاز کرد و از سال ۱۳۶۲ به بعد، کتابت حماسه ظلمت‌شکن را به اتفاق مرحوم زرین خط و سپس چهل غزل، مناجات عارفان، دیوان پروین اعتصامی، نغمه مهر، غزلیات گلستان و بوستان سعدی، سخنان محمدبن تبریزی، اشعار باباطاهر، رباعیات مولوی، کتابت ترجمه قرآن به سفارش انتشارات اشراقی را انجام داد و تاکنون بیش از ۵۰ اثر ادبی را کتابت کرده است.
وی گفت: علاوه بر اینها به نام مرحوم سیدابوطالب وزیری برمی‌خوریم که از شاگردان سیدحسین میرخانی است و از اواخر دهه ۵۰ خورشیدی به خوشنویسی پرداخت و بعد از ایجاد کلاس‌های آموزش خوشنویسی، از ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۲ به عنوان رییس و مدرس انجمن خوشنویسان، به تربیت شاگردان و علاقه‌مندان به این هنر همت گماشت و درسال ۱۳۶۳ خورشیدی گواهینامه ممتاز خوشنویسی را با امضای غلامحسین امیرخانی دریافت کرد.
این پژوهشگر تربتی با بیان اینکه وزیری در سال ۱۳۸۲ به عنوان پیشکسوت خوشنویسی مدرک فوق ممتاز افتخاری خوشنویسی را نیز دریافت کرد افزود: برپایی نمایشگاه آثار خوشنویسی در تربت‌حیدریه بین سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۹، برپایی نمایشگاه خوشنویسی به سال ۱۳۷۷ در مشهد و نیز تربیت شاگردانی چون حمیدرضا مودی و محمد ملک از فعالیتهای اوست.
وی از زنده یاد مهدی محمدزاده نام برد و ادامه داد: شاید بتوان گفت جلای قلم و درون مایه هنری وی نزدیک به استاد محمد فردوسی است و از کودکی به هنر خوشنویسی علاقمند و بیشتر اوقات را در یادگیری خوشنویسی از محضر حاج سیدمحمد قاسمی پیشکسوت خوشنویسی شهرستان سپری کرد.
شریفی گفت: محمدزاده همچنین با حضور در کلاس‌های آموزش خوشنویسی استاد حسین خسروی در دهه ۶۰ بر مراتب درجات خوشنویسی خود افزود و در سال ۱۳۶۴ خورشیدی ضمن استخدام در آموزش و پرورش تربت‌حیدریه موفق به اخذ مدرک عالی خود در خوشنویسی شد و به سال ۱۳۸۳ نیز مدرک ممتاز خود را کسب کرد و پس از آن به عنوان مدرس در انجمن مشغول به تدریس شد.
وی افزود: استاد محمدزاده اردیبهشت ۹۸ ریاست انجمن خوشنویسان تربت‌حیدریه را عهده‌دار و در مدت کوتاهی چند نمایشگاه برگزار کرد و نیز تلاش بسیار برای مکان یابی و احداث محلی مستقل برای برپایی آموزشگاه و توسعه هنر خوشنویسی با کمک خیران و دلسوزان همشهری در این شهرستان کرد اما با گسترش بیماری کرونا و فراگیر شدن این بیماری در کشور این دغدغه شادروان ناکام ماند و در فروردین امسال جان به جان آفرین تقدیم کرد.
این پژوهشگر تربتی از پروانه طاهری موسوی به عنوان نخستین بانوی تعلیق نویس ایران و موسس انجمن خوشنویسان خواف یاد کرد و ادامه داد: وی به سال ۱۳۷۳ از محضر الهه خاتمی درجه ممتاز در کتابت و نستعلیق را کسب کرد و نیز از محضر سه استاد بنام شکسته نویسی در تهران بهره مند شد و سپس برای تکمیل دوره ممتاز در خط دوم - شکسته نستعلیق، راهی اصفهان برای شاگردی استاد غلامرضا وکیلی شد.
وی گفت: طاهری موسوی بعد از یکسال اقامت در اصفهان موفق به اخذ مدرک ممتاز در شکسته نستعلیق شد و به تهران بازگشت و همان سال با موفقیت در آزمون استخدامی آموزش و پرورش برای خدمت به خراسان بزرگ سفر کرد و در نخستین روزهای ورود به خواف تصمیم به تاسیس انجمن خوشنویسان خواف گرفت و در سال ۱۳۷۴ به عنوان نخستین بانوی مدیر و رییس انجمن خوشنویسان مطرح و شناخته شد.
شریفی تربتی افزود: طاهری‌موسوی بعد از ازدواج به تربت‌حیدریه کوچ کرد و اکنون به عنوان تنها بانوی خوشنویس شهر مشغول تدریس در انجمن خوشنویسان این شهرستان است. وی همچنین مدتی به عنوان سرپرست انجمن خوشنویسان تربت حیدریه برگزیده و مشغول به فعالیت شد.
وی ادامه داد: اشتغال وی به تدریس گرافیک او را به خط تعلیق علاقمند کرد و بین سال‌های ۸۵ تا ۸۶ به رمزگشایی و خوانش خط تعلیق پرداخت و در همان سال‌ها نخستین نمایشگاه انفرادی تعلیق را نیز برگزار کرد.
این پژوهشگر خوشنویسی گفت: پروانه طاهری موسوی به سال ۱۳۹۷ در همایش خواجه اختیار منشی گنابادی شرکت و در نمایشگاه جمعی همایش، نخستین چلیپای تعلیق (نوعی ترکیب در خوشنویسی) را به نمایش گذاشت و سپس در سال ۱۳۹۸ در نمایشگاه خط اول در تهران شرکت کرد و سه تابلو تعلیق وی با استقبال مخاطبان مواجه شد به گونه‌ای که تابلو خط آبی وی به مبلغ ۵۰ میلیون ریال فروخته شد و همچنین به سال ۱۳۹۸ در نمایشگاه خوشنویسی که در حاشیه آثار استاد اخوین و به پاسداشت ایشان برگزار شد، شرکت کرد.
وی افزود: طاهری موسوی برای سومین بار خط تعلیق را به عرصه نگاه جامعه نشاند و در این نمایشگاه نیز تابلو تعلیق او با نام طلاریزان به مبلغ ۲۰ میلیون ریال فروخته شد و در پی آن قطار شهری مشهد از وی برای حضور در نمایشگاه خوشنویسی مترو دعوت به عمل آورد و تابلو وی با نام "حال پروانه" به خط تعلیق به نمایش گذاشته شد.
شریفی ادامه داد: طاهری موسوی اکنون مشغول تحلیل و نقد خط تعلیق است و در این دوران کرونا برای آموزش خط تعلیق اقدام به راه اندازی صفحه "ریسمان رقصان" در فضای مجازی کرده است.
وی گفت: در دهه‌های اخیر خوشنویسان فراوانی در این خطه فعالیت داشته و دارند که غلامرضا حاتمی خوشنویس شیشه نگار، علی‌اکبر ضیایی، محمدحسن ابریشمی خوشنویس و پژوهشگر، سیدهاشم موسوی از نوادگان آیت‌الله سیدمحمدباقر موسوی مجتهد، سیدجعفر حیدری، محمد ملک، حمیدرضا مودی رییس پیشین و مدرس انجمن خوشنویسان، علی محمدزاده رییس فعلی انجمن خوشنویسان و ملیحه کاتب از جمله نخستین بانوان مدرس در انجمن خوشنویسان این شهرستان از جمله این افراد هستند.
مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد قرار دارد.
نظر شما