خانه‌هایی که منجی بافت تاریخی شیراز می‌شوند

بافت تاریخی شیراز، قلب و هسته اولیه شکل‌گیری این شهر است که طی قرون و سال‌ها تکامل یافته و زندگی و فرهنگ، از آن به دیگر کوچه‌ها و محله‌ها جاری شده است.

بسیاری از خانه‌های این منطقه ۳۶۰ هکتاری نمایان‌گر هنر دوره‌های مختلف است؛ از زندیه گرفته تا قاجار، دروازه‌های گوناگون، چندین محور فرهنگی و حدود ۴۰۰ اثر باارزش میراثی شیوه زندگی، روابط اجتماعی، آداب و رسوم، باورها، تاریخ و هنر این شهر را نمایان می‌کنند و هویتی دیگرگونه به شیراز بخشیده‌اند.

از دستکم چهار سال پیش که نوید واگذاری خانه‌های بافت تاریخی به بخش خصوصی برای مرمت و بهره‌برداری در حوزه فرهنگی و گردشگری رنگ و بویی دیگرگونه به خود گرفت، موضوع احیای این خانه‌ها نیز جدی‌تر مطرح شد.

واگذاری خانه‌های میراثی به بخش خصوصی امیدها را برای احیای بافت تاریخی شیراز و دور کردن آن از گزند آسیب‌های اجتماعی از رهگذر فعالیت‌های فرهنگی زنده کرد؛ افزون بر این، با انتقال این خانه‌ها، هزینه مرمتشان نیز از دوش دولت برداشته می‌شود، بخش گردشگری رونق می‌گیرد و به صنایع دستی، جانی دیگرگونه دمیده خواهد شد.

اما، با نادیده گرفتن این مهم، بر اثر گذر زمان، رنگ و لعاب خانه‌های تاریخی کمتر می‌شود، تمایل مردم برای حضور در بافت کاهش می‌یابد و آنچه حاصل احیای بافت است، از امنیت گرفته تا فرهنگ‌سازی و حتی تغییر ساکنان محلات تاریخی، به نقطه بی سرانجامی باز می‌گردد.

برخی خانه‌ها در این میانه، اما اهمیتی صدچندان دارند، آن‌ها سرپاترین نمونه‌ خانه‌های بافت و برخوردار از ارزش‌های فراوان تاریخی و فرهنگی‌اند و نماد هویت معماری و هنری شهر به‌شمار می‌روند. تک‌خانه‌هایی همچون خانه منطقی‌نژاد، خانه کازرونی‌ها، خانه محتشم، موزه‌ آب وکیل و دیوانخانه‌ امروز چشم به راه سرمایه‌گذارانی‌اند که رونق را دوباره به آن‌ها بازگرداند و در این آشفته‌بازاری که بحران جانی کرونا ایجاد کرده است، جانی به صنعت خفته و آسیب‌دیده گردشگری بخشند.

پژوهشگر حوزه فارس‌شناسی و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با ایرنا، دلیل ارزشمندی بافت تاریخی شیراز را تعامل تاریخی مردمان شیراز با این جغرافیا دانست و افزود:جمعیت کنشگر، فعال و مولد شیراز در اعصار مختلف و  در دوره‌های تاریخی گوناگون در این ناحیه زیسته‌اند؛ از سوی دیگر بافت از لحاظ ماهیت ارزشمند است زیرا در خلال مواجهه با این اثر می‌توان به درک و فهم درست‌تری از تاریخ شهر رسید؛ به بیان دیگر می‌توان آن را مانند کتابی خواند که هر خطش نکته‌هایی بدیع و آموزنده دربر دارد.

مهدی پارسایی با اشاره به اهمیت بهره‌وری مناسب از ظرفیت‌های بافت تاریخی اظهار کرد: در این میان، خانه‌های تاریخی واقع در بافت، همانند ژن‌های سازنده پیکر کلی فرهنگ ایرانی هستند، حیاتشان در گرو سادگی و پویایی آن‌هاست و به ما این امکان را می‌دهند که ایرانی باقی بمانیم و در تعامل با سرزمین خود ملاحظات منطقی و واقع بینی‌های عقلانی و فرهنگی را لحاظ کنیم.

رهاکردن خانه‌های تاریخی هویت بومی را خدشه‌دار می‌کند

این مدرس دانشگاه افزود: رهاکردن خانه‌های تاریخی به تخریب آن‌ها خواهد انجامید و جای خالیشان را عناصری می‌گیرد که فاقد هویت بومی هستند.

او بافت‌های تاریخی را پیونددهنده نسبت فرهنگی مردمان با سرزمینشان عنوان کرد و گفت: این مجموعه‌های درهم‌تنیده که در گذر سالیان به وجود آمده، حاصل صبر و طمأنینه است و سرشار از آزمون و خطا که درنهایت به این منتج شده که اثر پایداری ساخته شود که می‌تواند برای سال‌ها پاسخگوی نیازهای واقعی مردمان این سرزمین باشد.

پارسایی اظهار کرد: وقتی بافت تاریخی تخریب شود، به زمین خالی بدل خواهد شد که برآمده از محیط واقعی نیست و نسبتی بین ما و اثر و محیط پدید نمی‌آورد؛ از همین رو بعد از چند سال مجددا تخریب می‌شوند چون مردم حس تعلق ویژه‌ای به آن‌ها ندارند.

گستردگی بافت تاریخی شیراز، نقطه قوت و ضعف توامان

مسوول واحد پژوهش حوزه هنری استان فارس معنای بافت را در پیوستگی آن نهفته دانست و درباره ظرفیت شیراز در این زمینه گفت: شیراز از منظر برخورداری از آثار تاریخی در کشور رکورددار است و بافت تاریخی معظم و مفصلی دارد؛ اما این وسعت هم نقطه قوت است و هم مشکل‌ساز شده است.

او اظهار کرد: بافت تاریخی شیراز باید به‌منزله پیکره‌ای واحد و یکپارچه شناخته شود؛ از همین رو مرمت و احیای آن ضروری است؛ با وجود این، چنین مساله‌ای در شیراز به خوبی فهم نشده یا دیر رخ داده است.

پارسایی با بیان اینکه تعلل در احیای درست بافت تاریخی منجر به تخریب بخش جدیدی از آن خواهد شد، عنوان داشت: از بین رفتن عناصر بافت تاریخی که روند آن هم‌اکنون نیز آغاز شده است، به دلیل کمبود نیروی متخصص در حوزه مرمت است که در شیراز با توجه به ظرفیت‌های فراوان میراثی‌اش باید بیش از این‌ها باشد.

شیراز از ساماندهی بافت تاریخی عقب مانده است

این مدرس دانشگاه ادامه داد: از سوی دیگر موضوع مرمت بافت شهری برای دستگاه‌های اجرایی به‌درستی تبیین نشده و مجموعه مدیریت شهری درمقایسه با شهرهای تاریخی دیگر همچون یزد و اصفهان در ساماندهی به بافت تاریخی چند قدم عقب‌ترند.

او با اشاره به اینکه باید برای ساماندهی و احیای بافت تاریخی رویکردی تازه‌تر در نظر گرفته شود، گفت: طی سال‌های اخیر میراث فرهنگی و شهرداری گام‌هایی در این زمینه برداشته‌اند که باید با پشتوانه علمی و جدیت بیشتر پیگیری شود.

پارسایی با بیان اینکه در سراسر جهان نمونه‌هایی پیشرو در احیای بافت‌های تاریخی وجود دارد، بیان داشت: در مجموع، در حوزه عمل در مقیاس ملی خوب عمل کرده‌ایم و شهرهایی همچون یزد، کاشان و بخشی از بافت تاریخی اصفهان درها را به روی مرمتگران جهانی و ملی گشوده‌اند و با حضور گروه‌های متخصص از نقاط مختلف، به پیشرفت‌های خوبی دست یافته‌اند.

پژوهشگر حوزه فارس‌شناسی با اشاره به اینکه در حوزه شناخت ضرورت‌های محیطی و ارزش‌های یک اثر به‌خوبی اقدامی صورت نداده‌ایم، عنوان داشت: مواجهه ما با آثار تاریخی در حوزه مرمت بیشتر به‌صورت برخورد شکلی است و درواقع درگیر فرم هستیم و به لایه‌های علمی و معنایی نمی‌پردازیم؛ بنابراین در قدم اول باید به شناخت برسیم و ایده‌هایی برای مرمت، احیا، تغییر کاربری، دادن نقش نو به یک اثر تاریخی در سپهر فرهنگی جدید منطقه تعریف کنیم که باعث سرزندگی بافت، منطقه و حوزه نفوذ پیرامون آن باشد.

مهرداد ایروانیان نیز که از معماران و طراحان بنام شیراز است و در بافت تاریخی شیراز اقداماتی شایان توجه انجام داده است، در گفت‌وگو با ایرنا با بیان اینکه از هر مجموعه زیستی با قدمت و پیشینه فرهنگی چندصد ساله و برآمده از ساختاری فرهنگی، در هر نقطه جهان باعنوان اثری ارزشمند یاد می‌شود، بر اهمیت سابقه و پیوستگی بافت تاریخی تاکید کرد.

او عنوان کرد: این دو شاخصه در چند دهه اخیر دچار گسستگی شده است؛ درحالیکه پیوستگی صدها ساله فرهنگی و زیستی، خانه‌ها و مراکز مختلف عمومی را در بافت تاریخی به‌وجود آورده که فضاهایی بینابینی را ایجاده کرده است.

جمعیت مهاجر توازن بافت تاریخی شیراز را بر هم زده است

این معمار اظهار داشت: در چند دهه اخیر، بافت تاریخی که پیش از این مأمنی برای افراد بود، از بین رفته و متروک شده‌ و توازنش با ورود جمعیت مهاجر بر هم خورده است.

ایروانیان با تاکید بر ضرورت آسیب‌شناسی چرایی بر هم خوردن توازن بافت تاریخی، عنوان کرد: باید دید این پیکره که صدها سال زنده بود چگونه به مرحله بحران رسیده است.

او تصریح کرد: برای زنده کردن بافت، تنها نمی‌توان به یک وجه آن رسیدگی کرد؛ بلکه شیوه‌ها و وجوه مختلفی را باید به‌صورت همزمان پیگیری و اعمال کرد تا بتوان جانی دوباره به آن بخشید.

سرزندگی بافت در گرو احیای خانه‌های تاریخی

برنده جایزه معماری ماریل ایتالیا، احیای خانه‌های تاریخی واقع در بافت تاریخی را بخشی از اقداماتی برشمرد که باید برای سرزندگی بافت تاریخی صورت گیرد و افزود: البته این، تنها بخشی از فرایند احیاست، گاه ساختن و احیا چندان خاصیتی ندارد همانگونه که هیچگاه کالبد تخت جمشید را درست نمی‌کنیم؛ چراکه این، خرابه‌ها هستند که به مجموعه روح می‌دهند، ارزش بسیاری دارند و میل فراوانی برای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان ایجاد می‌کنند.

ایروانیان در ادامه به این نکته اشاره کرد که بافت تاریخی بر خلاف آثاری همچون تخت‌جمشید، ساکنانی دائم و یا موقت دارد؛ براین اساس یا باید آن را همچون یک بنای تاریخی درنظر گرفت که درهای آن ساعاتی بر روی بازدیدکنندگان گشوده می‌شود و  یا محیطی که ساکنانی همیشگی دارد که در این صورت نمی‌توان روش بازدید را به شیوه بناهای فاخر تعریف کرد؛ چراکه مجموعه بافت از این منظر، دیگر نمایشگاهی دائمی نیست، بلکه به عناصر زندگی روزمره نیز نیازمند است.

حضور دائمی جمعیت فعال در بافت، روشی برای زنده‌نگاه داشتن آن

او با اشاره روش‌های مختلف حفظ بافت‌های تاریخی در سراسر جهان، گفت: در یک شیوه می‌توان تعدادی از افراد را به بافت تزریق کرد، افرادی که تظاهر به زندگی می‌کنند و بعد از اتمام ساعات بازدید از آنجا خارج می‌شوند؛ این روش در بسیاری از بافت‌های قدیم جهان به کار گرفته می‌شود؛ به بیان دیگر، کارمندان این بافت تاریخی،  به ظاهر سبکی از زندگی را نمایش می‌دهند و سر ساعت خاصی بافت را ترک می‌کنند؛ درست مانند دهکده تائوس در نیومکزیکو آمریکا که دهکده‌ای سرخپوستی است اما چندان ساکنانی ندارد، با این حال افرادی که در این مجموعه حضور دارند، در شمایل سرخپوست‌هایی هستند که شیوه زندگی بومیان را نشان می‌دهند.

ایروانیان افزود: نمونه‌ای نزدیک به این شیوه را می‌توان در ابیانه دید، گرچه این روستا مسکونی است، بعضی خانه‌ها برای تداعی زندگی در محیط ترتیب داده شده است؛ بنابراین یا باید جمعیتی را برای بافت تاریخی تعریف کنیم که روزانه در آن رفت‌وآمد کنند، مانند ساختن دانشکده معماری در بافت تاریخی یا باید بتوان جمعیتی را وارد بافت کرد.

این معمار و طراح شیرازی، عنوان داشت: بخش دیگری از سرزندگی بافت تاریخی را می‌توان با تبدیل بعضی خانه‌ها به رستوران یا هتل یا گالری تامین کرد؛ بدین‌ترتیب همواره عده‌ای برای بهره‌بردن از این مجموعه‌ها وارد بافت می‌شوند و حتی ممکن است برخی راغب شوند در آن ساکن شوند.

او در عین حال به این موضوع نیز اشاره کرد که تبدیل بافت فقط به هتل یا رستوران یا مرکز فرهنگی کافی نیست، بلکه ترکیبی از چند عملکرد آنجا را زنده خواهد کرد.

بافت تاریخی با حضور مردم از ناهنجاری‌ها پاکسازی می‌شود

ایروانیان با اشاره به برخی نظرها درباره پاکسازی بافت از عناصر نامطلوب و سپس دعوت از مردم، گفت: عده‌ای می‌گویند ابتدا معتادان را جمع‌آوری کنیم، نازیبایی‌های محیط را از میان برداریم، همه‌چیز را تمیز کنیم و بعد از مردم برای حضور در بافت دعوت کنیم؛ درحالیکه چنین نیست، بلکه اتفاقاتی که درراستای احیای بافت تاریخی رخ می‌دهد، همه با هم باعث می‌شود محیط به خودی خود پاکسازی شود.

این معمار در ادامه به اهمیت عملکردها در حوزه احیای بافت تاریخی اشاره کرد و اظهار داشت: پدیدآوردن زمینه‌ مناسب برای ارائه تسهیلات اجتماعی از رهگذر تصویب قوانین لازم در این خصوص بسیار ضروری است؛ برای مثال شهرداری یا میراث فرهنگی باید اهتمام ویژه‌ای برای فروش صنایع دستی در محدوده بافت تاریخی به‌خرج دهند، در کشوری همچون مراکش، صنایع دستی را فقط می‌توان در بافت تاریخی به فروش رساند، اگر چنین چیزی درباره بافت تاریخی شیراز اعمال شود، تمام فعالان این حوزه در محدوده بافت حاضر می‌شوند و این سبب انگیزه و حرکتی اقتصادی در مجموعه خواهد شد.

او فعالیت شورای شهر و اتحادیه‌ها و اصناف را در زمینه یادشده مهم ارزیابی کرد و گفت: ایجاد قوانین جدید با هدف جاری کردن روح زندگی در شریان خفته بافت تاریخی در نهایت به تحول این محدوده خواهد انجامید.

این طراح و معمار شیرازی از قوانین دست‌وپاگیر و سختگیرانه حوزه میراثی که مانع پیشرفت و احیای بافت تاریخی می‌شود انتقاد کرد و گفت: ایجاد فضاهای منطبق با بافت که برای این مجموعه درهم‌تنیده تاریخی افزون بر ایجاد منظر مناسب، اشتغال‌زایی و ورود افراد را در پی دارد نباید با سخت‌گیری‌های غیر کارشناسی محدود شود.

ایروانیان بیان کرد: بافت تاریخی شیراز بسیار مورد توجه گردشگران خارجی است و تمام بناهای منطبق با ساختار بافت، برای گردشگر جاذبه ایجاد می‌کند.

او  با بیان اینکه مشخص نیست برخی موانع چه منشائی دارد، ادامه داد: به هر روی باید برای بهره‌وری مناسب بافت تاریخی، به عناوین مختلف چندین شیوه گوناگون را به‌صورت همزمان به کار گرفت و در این حوزه نیز نه‌تنها سازمان‌های متولی همچون شهرداری یا میراث فرهنگی که تمامی نهادها باید همکاری کنند و قوانین بازدارنده نیز تعدیل شود.

وی نقطه به نقطه ایران را برخوردار از دستاوردهای فرهنگی سرشاری دانست که باید مدیریت شود و گفت: طی دهه‌ها میراث فرهنگی در قالب سازمان به فعالیت می‌پرداخت و عملا نگهدارنده بناها بود، اما امروز در قامت وزارت‌خانه از بودجه برخوردار است و باید در حوزه تخصص نیز دقت نظری صورت گیرد تا برآیند تخصص و بودجه، جرات و جسارت ایجاد تغییرات را در بافت‌های تاریخی فراهم سازد.

ایروانیان سرزندگی بافت تاریخی شیراز را در گرو دعوت مردم و گردشگران به آن دانست و گفت: رویدادها بافت تاریخی را زنده نگاه خواهند داشت؛ بنابراین چنانچه بتوانیم رویدادهایی دائمی را در این مجموعه‌ها تدارک ببینیم به خودی خود می‌توان ارزش آن‌ها را متبلور ساخت.

با تمام این تفاسیر، احیای بافت تاریخی شیراز را می‌توان در گرو توجه بیش از پیش مسوولان امر و نیز حضور مردم در این مجموعه باارزش میراثی دانست و از همین رو اهمیت دارد که احیای خانه‌های تاریخی هر چه سریع‌تر در دستور کار قرار گیرد.

۲۸ خانه تاریخی شیراز به‌زودی واگذار می‌شود

در همین راستا مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس در گفت‌وگو با ایرنا، واگذاری‌ خانه‌های تاریخی را به بخش خصوصی اولویت همیشگی این مجموعه خواند و نوید واگذاری ۲۸ خانه را در آینده‌ای نزدیک داد.

مصیب امیری عنوان کرد که این خانه‌ها براساس ماده ۲۷ که به واگذاری پروژه‌های ناتمام به بخش خصوصی دلالت دارد، واگذار خواهد شد و در مراحل پایانی است.

او ابراز داشت: خانه‌های تاریخی از این منظر که نیاز به مرمت دارند، در اولویت واگذاری هستند.

وی از ناموفق بودن همکاری با شهرداری طی سه سال اخیر سخن گفت و ابراز داشت: حدود سه سال قبل براساس تفاهم‌نامه‌ای که با شهرداری شیراز امضا کردیم، همه خانه‌ها به این نهاد واگذار شد؛ اما در ادامه این همکاری به دلایل مختلفی ادامه نیافت و خانه‌ها را بازگرداندند.

به گفته امیری در طی نیمه دوم سال ۹۷ و ۹۸ هم چندین بار فراخوان‌هایی اعلام شده و یکی دو بار هم سرمایه‌گذارهایی یافت شدند اما درنهایت موضوع واگذاری خانه‌های تاریخی فرجامی نیافت.

مدیرکل میراث فرهنگی فارس با تاکید بر اینکه در طرح واگذاری کمیته‌ای تخصصی کاربری خانه‌ها را مشخص می‌کند، اظهار کرد: ۲۸ خانه‌ای که هم‌اکنون در مرحله عقد قرارداد با سرمایه‌گذار است، سه کاربری اصلی دارد؛ مرکز اقامتی و هتل و سفره‌خانه سنتی، کارگاه‌ تولید و فروشگاه صنایع دستی و بخشی هم باعنوان مرکز فرهنگی واگذار خواهد شد؛ افزون بر این، برای برخی خانه‌ها صرفا کاربری‌ موزه، گالری و ارائه صنایع دستی انتخاب شده است و بسته به اینکه سرمایه‌گذار چه هدفی دارد، واگذار می‌شود.