سومین شب «هفته کتاب» انجمن نویسندگان کودک و نوجوان با موضوع «زیبایی‌شناسی در ادبیات کودک و لذت خواندن» با حضور اهالی فرهنگ و ادب به صورت مجازی برگزار شد.
فرزانه آقاپور استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان در این نشست، زیبایی و لذت‌بخشی را از بخش‌های جدایی‌ناپذیر ادبیات به ویژه در حوزه کودک و نوجوان دانست و گفت: علاوه بر تکنیک‌های خوانش، خنده و طنز، عناصری مثل خوراکی‌ها و صداها و رنگ‌ها، حیوانات و بازی نیز از مؤلفه‌های مؤثر در افزایش لذت‌بخشی ادبیات کودک است.
وی با اشاره به این موضوع که گاهی نیز ما اَشکال نامتعارفی از زیبایی را داریم که نادیده گرفته می‌شوند و اتفاقاً امروزه در ادبیات کودک این موضوع به وفور دیده می‌شود، اضافه کرد: اگر صداهای متعدد و متنوع داشته باشیم، حضور همۀ این انواع در کنار هم است که باعث بروز زیبایی می‌شود و مخاطب بر اساس تنوع نگاه، جنسیت، قومیت، دین و بسیاری موارد دیگر از هویت خودش و یافتن بخشی از وجود خودش در اثر لذت می‌برد.
وی با تبیین این موضوع که مخاطب ممکن است بسته به حال خود و خوانده‌هایش، کارکرد متن و بسیاری موارد دیگر، هر لحظه چیزی را زیبا بداند که لحظۀ قبل از آن لذت نمی‌برده، اضافه کرد: متن‌ها هم تکنیک‌هایی دارند که می‌توانند منجر به ایجاد لذت بیشتر در مخاطب شوند. گاهی ادبیاتی ارائه می‌شود که می‌تواند تن به خوانش‌های مختلف دهد چرا که متن فرآیند خوانش بازی بین متن و مخاطب است. متنی که سپیدنویسی دارد؛ شکاف گویا برای مخاطب گذاشته است؛ مخاطب را در فرآیند خوانش شرکت می‌دهد؛ سکوت معنادار دارد و نمایندۀ آواهای مختلف است می‌تواند موجب ایجاد لذت خوانش شود و اینگونه نیست که بگوییم متن سکوت می‌کند و این مخاطب است که همه چیز را می‌سازد. در عین حال تا این متن توسط مخاطب خوانده نشود، ابتر است و حیات ندارد و نمی‌توان این را کتمان کرد که این دو موضوع رابطۀ متقابلی با یکدیگر دارند و جدایی‌ناپذیرند.
آقاپور دربارۀ این موضوع که چرا گاهی توافق مخاطبان بر روی یک متن بیش از متون دیگر است، تصریح کرد: توازن و هماهنگی موجود در متن، توانمندی نویسنده، رعایت دموکراسی در متن، رام‌بودن زبان برای نویسنده و ساخت متون چندلایه در شاهکاردانستن یا لذت‌بردن بسیار از یک کار مؤثرند؛ اما ذانقه‌سازی در فضای عام، تریبون‌داشتن و فرهنگ مشترک مخاطبان از نکاتی است که در این میان از اثرگذاری ویژه‌ای برخوردار است.
وی اِعمال قدرت از سوی نهادها و برگزارکنندگان جشنواره‌ها را در شهرت یک کتاب مؤثر دانست و خاطرنشان کرد: در بسیاری موارد این افرادِ فعال در چرخۀ نشر هستند که در دیده‌شدن یک اثر دخالت دارند، در حالی که این مخاطب است که باید ذائقۀ خود را اعلام کند تا به آن توجه شود. به این ترتیب اگر اثری غیر از موارد قابل توجه ناشران نیز وجود داشته باشد امکان کنار رفتن و دیده‌نشدن آن وجود دارد.
وی خوانش مخاطب، جمع‌خوانی و لذت خواندن را آموختنی دانست و افزود: درست است که بسیاری از این موارد فرمایشی نیست و درونی است، اما برای اینکه از خواندن بیشتر لذت ببریم، نیاز داریم که چگونگی آن را یاد بگیریم و به ویژه برای اینکه لذت یک متن را برای کودکان بیشتر کنیم باید خوانش انتقادی را به آنها یاد بدهیم و تا سر و کله زدن با متن و دسترسی به لایه‌های مختلف آن را یاد بگیرند و خوانش‌های خودشان را از متن داشته باشند که این از سوی ما نادیده گرفته می‌شود.
متن ادبی باید چالش و مکالمه ایجاد کند
مریم جلالی استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان نیز ضمن اشاره به همزمانی سنجش نسبت زیبایی با ادراک، هنگام پرداختن به زیبایی‌شناسی گفت: عناصر زیبایی پیش از هر چیز احساسات مخاطب را نشانه می‌گیرند و ما در ورود به این بحث با دو استراتژی متن و مخاطب روبه‌رو می‌شویم که به هم تنیده شده‌اند و جداکردن این دو مقوله موجب آسیب به حوزۀ ادبیات خواهد شد.
وی وحدت و هماهنگی، تقارن، توازن، روشنی و تناسب را مشترکات عناصر زیبایی متن در ادبیات برشمرد و افزود: متن باید ایجاد چالش و مکالمه کرده و در مخاطب لذت سمعی و بصری ایجاد کند و همین درک زیبایی است که مخاطب را به این سمت سوق می دهد. ذوق و شهود و تأمل نظری از راه‌های درک زیبایی برای مخاطب است. تأمل نظری اتفاقی است که اثر را در سازۀ آثار فاخر قرار می‌دهد که ماریا نیکولایوا نیز روی آن تحقیق کرده و دکتر مهدی حجوانی و خانم زمانی آن را ترجمه کرده‌اند و اثری در باب رویکردهای زیبایی‌شناسی در ادبیات کودک و نوجوان شده که به تازگی توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان آن را منتشر شده است.
وی در خصوص این موضوع که آیا لذت آموختنی یا امری طبیعی است، تصریح کرد: یک متن حتی اگر عناصر سازندۀ زیبایی را در خود داشته باشد، تا خوانده نشود ابتر است تا اینکه با خوانش‌ها و دریافت‌های مختلف از منظر مخاطب مورد بررسی قرار گیرد. زیبایی فی نفسه مورد کتمان قرار نمی‌گیرد، بنابراین بحث زیبایی‌شناسی در فضای متن هم جایگاه خودش را دارد و زمانی به بلوغ می‌رسد که بتواند با مخاطب ارتباط ایجاد کند.
جلالی میزان توجه مخاطب به متن را سنجش فاصله بین متن و مخاطب ذکر کرد و افزود: ماریا نیکولایوا معتقد است بحث زیبایی‌شناسی نه منحصر به متن است نه مخاطب و نه حتی نویسنده. وی بررسی زیبایی‌شناسانه را دایره‌ای بزرگ در نظر می‌گیرد که در این دایره هم نویسنده و هم اثر از زوایای مختلف و هم خواننده وجود دارند و این دایره تحت تأثیر هماهنگی، توازن، تناسب و کلیۀ عناصر اولیه تشکیل شده است.
وی با اشاره به این موضوع که آن قدر اهالی ادبیات روی زبان متمرکز شده‌اند که ما فکر می‌کنیم زیبایی یک متن وابسته به رعایت ادبیت یک متن است، تشریح کرد: ادبیات یک خط صاف و کشیده است که ادبیت دائم از آن فاصله می‌گیرد. مثلاً توصیف و تشبیه و سایر عناصر زیباساز ادبی وقتی سوار بر متن می شوند، فاصله‌ای بین متن اصلی ایجاد می‌کنند که آن فاصله ادبیت است.
وی زیبایی‌شناسی را به طنابی معلق تشبیه و خاطرنشان کرد: این طناب از یک سو به نویسنده، از یک سو به خود متن و از سوی دیگر به مخاطب وصل و مدام در حال حرکت است و به همین دلیل است که در این حوزه مبحث نسبیت مطرح می‌شود و در مواقعی خوانش مخاطب و لذت تقریبی او از این خواندن را مطرح می‌کند.
۲۴ آبان از سال ۱۳۷۲ به عنوان روز کتاب و کتاب‌خوانی تعیین شد. در سال‌های گذشته هفته پایانی آبان ماه، هفته کتاب نام‌گذاری شده است. نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای چهارم تا دهم دی سال ۱۳۷۲ با پیام رهبر فرزانه انقلاب اسلامی برگزار شد.
همه ساله در هفته کتاب، در مدارس، مساجد، دانشگاه‌ها، و استان‌های کشور نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی در موضوع چاپ و نشرِ کتاب برگزار می‌شد. اما امسال به دلیل شرایط متفاوت پیش آمده ناشی از شیوع کرونا بیشتر این برنامه ها در بزرگداشت هفته کتاب به فضای مجازی کوچ کرده است.
بیست و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار دانایی؛ مانایی ۲۴ آبان تا ۳۰ آبان برگزار می‌شود.
نظر شما