گفتمان؛ موتور محرکه جامعه برای تحقق افکار مطلوب است

کتاب روش عملیاتی تحلیل گفتمان نوشته دکتر حسن بشیر، عضو هیات‌علمی دانشگاه امام صادق (ع) به زودی از سوی انتشارات سروش منتشر خواهد شد.

به گفته بشیر، تلاش این کتاب روشمند کردن شیوه تحلیل گفتمان است. کتاب تلاش می کند با فرآیندسازی روش تحلیل گفتمان، شیوه ای مناسب، مشخص، عینی و نسبتاً ساده را برای اجرا ارائه کند. 

گفت‌وگوی خبرنگار فرهنگی ایرنا را با نویسنده کتاب روش عملیاتی تحلیل گفتمان از نظر می گذرانید:

در خصوص مباحث  کتاب روش عملیاتی تحلیل گفتمان توضیح بفرمایید؟

کتاب روش عملیاتی تحلیل گفتمان از ۴ فصل  تشکیل شده است و به چیستی گفتمان و تحلیل گفتمان، روش تحلیل گفتمان، اصول نظری روش بشیر برای تحلیل گفتمان، روش عملیاتی بشیر برای تحلیل گفتمان می پردازد.

فصل اول با عنوان «چیستی گفتمان و تحلیل گفتمان» در صدد تبیین معنای گفتمان و تحلیل گفتمان است. برای این مبحث مهم، لازم بود مروری اجمالی به مراحل مختلف پژوهش شود. به اعتقاد نگارنده، علاوه بر روش های کمی، کیفی و ترکیبی، مرحله فراترکیبی یا «مطالعات میان رشته ای» عصر جدیدی را در پژوهش آغاز کرده است که کاملا با مراحل و دوره های قبلی متفاوت می باشد.

فصل دوم تحت عنوان «روش های تحلیل گفتمان» در صدد تبیین روش های مختلف تحلیل گفتمان است. یکی از دلایل آن، علاوه بر آشنا شدن با روش های مزبور، تشخیص تفاوت میان روش پیشنهادی با آن روش هاست. در این رابطه روش‌های تحلیل گفتمانی وان دایک، فرکلاف، لاکلاو و موفه، و جی به طور اجمالی تشریح می شوند.

فصل سوم با عنوان «اصول نظری روش بشیر برای تحلیل گفتمان» تبیین شده است. در این زمینه اصول علمی و نظری روش بشیر، مفاهیم مؤثر در ظهور مفهوم گفتمان، چارچوب مفهومی روش بشیر، مفروضات روش بشیر، اصول عملیاتی روش بشیر، و در نهایت مراحل فرایندسازی معنایی در روش بشیر مطرح شده اند.

فصل چهارم با عنوان «روش عملیاتی بشیر برای تحلیل گفتمان» روش بشیر به شیوه تفصیلی مطرح و به گونه ای تنظیم شده که چنانچه خوانندگان کامل مطالعه کنند می توانند با نمونه های مطالعاتی ارائه شده در فصل پنجم، به خوبی با این روش و تطبیق آن آشنا شوند.

تاثیر گفتمان و تحلیل آن بر زندگی، و از نظر کاربردی چه تاثیراتی بر جامعه دارد.

گفتمان در حقیقت فکری است که در جامعه غلبه می یابد. به عبارت دیگر، هر فکر و ایده ای در جامعه مورد توجه مردم نیست، ولی برخی افکار و ایده ها که مستقیم با مسائل مرتبط با جامعه قرار می گیرند و از قدرت معنایی مناسبی برخوردار هستند، به گفتمان تبدیل می شوند. بنابراین، گفتمان ها، افکار مسلط بر جامعه هستند. از سوی دیگر هر گفتمانی تلاش می کند برای غلبه یافتن، دیگر گفتمان ها در حوزه های مشابه را به حاشیه براند. به عبارت دیگر، نوعی از کشمکش در این زمینه مداوم وجود دارد، چون طرح افکار مختلف به هیچ وجه متوقف نمی شوند و این حرکت دائم است.

موضوع مهم دیگر در این زمینه تاثیر گفتمان و تحلیل گفتمان بر زندگی مردم است که در حقیقت چه فایده ای برای جامعه دارد. در رابطه با اصل گفتمان و تاثیر آن بر جامعه اصولا گفتمان موتور محرکه جامعه برای تحقق افکار مطلوب است. هیچ جامعه ای از فکر و گفتمان خالی نیست و این افکار هستند که با عملیاتی کردن آنها می توان به دست آوردهای مهم و مفید در جامعه دست یافت.

در حقیقت بدون گفتمان، هیچ جامعه نمی تواند افکار مختلف را برای اجرا و تحقق در زندگی انتخاب کند و این موضوع در رابطه با چگونگی زندگی کردن بسیار مهم است. جامعه باید گفتمان ها و در حقیقت افکار مختلف را شناسایی و به عنوان راهبردهای اساسی برای زندگی انتخاب کنند. طبیعی است گفتمان ها تلاش می کنند که در یک فرایند رقابتی خودشان را به جامعه شناسائی و مسلط شوند تا مورد پیروی قرار گیرند.

در خصوص تحلیل گفتمان برای رسیدن به ارزیابی واقعی گفتمان ها نیز توضیح بفرمایید؟

در مورد تحلیل گفتمان نیز باید گفت برای شناخت، فهم و ارزیابی گفتمان ها نیازمند تحلیل گفتمان هستیم. در حقیقت تحلیل گفتمان، شاخص ارزیابی گفتمان هاست. بدون این تحلیل نمی توان به ارزیابی واقعی گفتمان ها رسید.

برای مشخص کردن اهمیت تحلیل گفتمان به یک موضوع مهم اشاره می کنم. یکی از راه های طرح و گسترش گفتمان ها رسانه ها هستند. رسانه ها با طرح پیام ها، محتواها و تحلیل های مختلف مهمترین کانال طرح و معرفی گفتمان ها و در حقیقت افکار مختلف در جامعه هستند. ما برای شناخت عمیق‌تر، فهم مناسب‌تر و ارزیابی درست تر، نیازمند تحلیل این پیام ها و محتواها هستیم. در این زمینه سواد رسانه ای حوزه ای است که متولی همین تحلیل و ارزیابی است. بدون سواد رسانه ای نمی توان گفتمان ها، افکار، پیام ها و مسائل مختلف را تحلیل کرد. بنابراین، جامعه ای که با سواد رسانه ای آشنایی ندارد نمی تواند گفتمان ها و در حقیقت افکار مختلف را برای پیروی کردن و اجرایی کردن ارزیابی کند. با این دیدگاه می توان گفت که اصولا شناخت شیوه های معروف و اجرایی کردن تحلیل گفتمان به ویژه  همراه آشنایی با سواد رسانه ای می تواند جامعه را در مقابل بسیاری انحرافات، عملیات روانی، شایعه ها و غیره بیمه کند.

دغدغه اصلی شما در کتاب چه بوده است؟

روش های تحلیل گفتمان اگر چه زیاد نیستند از تنوع قابل توجهی برخوردار هستند. برخی از این روش ها بر موضوع زبان شناسی تاکید دارند. برخی رویکردها و رفتارهای اجتماعی را مورد توجه قرار می دهند. برخی نیز رویکردهای سیاسی را مورد تاکید قرار داده اند. همه این روش ها به شکل کلی به موضوع انتقادی بودن تحلیل گفتمان نیز اشاره می کنند و برخی اصولا تحلیل گفتمان انتقادی را روش اصلی تحلیل گفتمان می دانند.

مشکل روش‌های موجود تحلیل گفتمان چیست؟

یکی از مشکلات روش های موجود تحلیل گفتمان، عدم ارائه نمونه های مشخص از شیوه پیاده سازی برای انجام تحلیل گفتمان است. این ابهام، در انجام تحلیل گفتمان باعث شده بسیاری تحلیل ها شکل برداشت های فردی پیدا کند.

تلاش کتاب روش عملیاتی تحلیل گفتمان روشمند کردن شیوه تحلیل گفتمان است. در حقیقت، این کتاب تلاش می کند با فرایندسازی روش تحلیل گفتمان، شیوه ای مناسب، مشخص، عینی و نسبتاً ساده را برای اجرا ارائه کند. با مطالعه و اجرای روش معرفی شده در این کتاب می توان اطمینان یافت که با یک شیوه مشخص تحلیل گفتمان را انجام داد. در این زمینه مقالات علمی-پژوهشی، پایان نامه های ارشد و رساله های دکتری گوناگونی هستند که با این روش انجام گرفته اند و در حقیقت روایی این روش را ثابت کرده اند.

این کتاب برای چه قشری نوشته شده است؟

با توجه به اینکه موضوع شناخت و فهم گفتمان و تحلیل گفتمان یک کار مهم و عمیق است، یک کار دانشگاهی است و این کتاب معمولا برای استادان، پژوهشگران و دانشجویان نوشته شده است. برای افرادی که در زمینه کلی تحلیل محتواهای رسانه ای و پیام ها نیز فعالیت دارند، این کتاب می تواند یک کتاب مفید و عملیاتی باشد.

حسن بشیر (زادهٔ ۱۳۳۳) مدرس و نویسنده حوزه رسانه و ارتباطات، عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی، فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق، عضو هیئت امنای دانشگاه مذاهب اسلامی، مدیر سابق آکادمی آکسفورد برای مطالعات عالی- آکسفورد- انگلستان و رئیس سابق مؤسسه مطالعات اسلامی لندن است.

او صاحب کرسی دیپلماسی گفتمانی در کرسی‌های نظریه‌پردازی است و در سال ۱۳۹۹ هفتمین جایزه بین‌المللی دکتر حمید نطقی (پدر روابط عمومی ایران) را کسب کرد.

از دیگر آثار این نویسنده می توان به تحلیل گفتمان: دریچه‌ای برای کشف ناگفته‌ها، مجموعه سه جلدی رسانه‌های بیگانه: قرائتی با تحلیل گفتمان، دیپلماسی گفتمانی: تعامل سیاست، فرهنگ و ارتباطات، کاربرد تحلیل گفتمان در فهم منابع دینی، تحلیل گفتمان: دریچه‌ای برای کشف ناگفته‌ها و ....  اشاره کرد.