۲۰۲۱ ، سالی پر چالش برای شورای همکاری خلیج فارس

از جمله مواردی که تغییرات بزرگی در روند حرکت سیاست ها ، تعاملات و معاملات بین المللی ایجاد خواهد کرد، نتیجه انتخابات آمریکا و شکست دونالد ترامپ است که با سیاست های یکجانبه گرایانه و پوپولیستی خود نه فقط هنجارهای بین المللی که حتی نظم و مناسبات حاکم داخلی را در آمریکا دچار اختلال کرد.

البته اگرچه موارد مهم و کلان تری مانند معاهده آب و هوایی که ترامپ از آن خارج شد، جزء اولویت های دولت جو بایدن خواهد بود اما تاثیر پذیری خاورمیانه و خلیج فارس از نتیجه انتخابات آمریکا بیش از سایر مناطق جهان خواهد بود.
معاهده آب و هوایی پاریس یک توافق‌نامه بین‌المللی جهت اقدام هماهنگ برای حفظ کره زمین است که در سال ۲۰۱۶ به امضا رسید.

اولین و مهمترین چالش

شاید اولین و مهمترین چالش کشورهای حوزه خلیج فارس بویژه سعودی ها و اماراتی ها در سال ۲۰۲۱ و با روی کار آمدن جو بایدن، شکل مناسبات این کشورها با خود آمریکاست.

یکی از مهمترین چالش های آینده دولت های خلیج فارس بخصوص عربستان و امارات با آمریکا، موضوع ارتباط این کشورها با مساله تروریسم بین الملل است که هم به لحاظ ایدئولوژیک و هم مالی و تسلیحاتی به هم گره خورده است.

هنوز موضوع حمله به برج های دوقلو در نیویورک و وزارت دفاع آمریکا در واشنگتن در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی از حافظه آمریکایی ها پاک نشده است، حتی اعمال نفوذهای صورت گرفته در خصوص پرونده های مفتوحه تحت عنوان قانون "جاستا" (قانون عدالت علیه حامیان تروریسم) در طول ۴ سال گذشته از سوی ترامپ هم نتوانست شاکیانی را که حکام عربستان را عامل جنایت ۱۱ سپتامبر می دانند، از پیگیری پرونده منصرف کند.

تازه ترین نکته ظریف ماجرا این است که وزارت خزانه داری آمریکا در آستانه ورود بایدن به کاخ سفید ،‌ این هفته محکومیت بانک تجارت ملی عربستان با مرکزیت جده را به پرداخت مبلغ ۶۵۳ هزار و ۳۴۷ دلار بابت جریمه به دلیل نقض تحریم‌های سودان و سوریه مورد تایید قرار داد.

وزارت خزانه داری ایالات متحده تاکید کرده است که این تخلفات از هفتم نوامبر ۲۰۱۱ تا ۲۸ اوت ۲۰۱۴ توسط بانک سعودی انجام شده که مربوط به معاملات سودان و سوریه بوده است.

البته در گزارش نمی گوید کمک ها در چه محل هایی هزینه شده است، اما حمایت مالی از گروه های تروریستی و تکفیری مانند النصره و داعش و القاعده، بخشی از مداخلات ریاض در بحران های امنیتی منطقه بوده است.

علاوه بر اینها، تیم بایدن که در حال آماده شدن برای ورود به کاخ سفید است، ازهم اکنون، پالس های منفی خود را برای جنوب خلیج فارس ارسال کرده است. از ماجرای قتل قاشقچی روزنامه نگار منتقد سعودی تا محکومیت یک بانوی فعال سیاسی خواستار تغییر نظام سیاسی در عربستان به زندان و جنگ یمن، جملگی بخشی از چالش های پیش روی سعودی ها به عنوان دیرک شورای همکاری خلیج فارس در ۲۰۲۱ خواهد بود.

اختلافات در شورای همکاری

اختلافات درونی در شورای همکاری خلیج فارس، بحدی هست که شاید بتوان مهمترین چالش کشورهای عضو را در سال ۲۰۲۱ ، همگرایی دانست.

در حال حاضر این شورا به دلیل اختلافات عربستان و امارات با قطر از یک سو و عربستان و امارات در موضوع یمن از طرف دیگر ، دچار شکاف عمیق درونی است، حال آنکه اختلافات ارضی و سرزمینی میان دولت های عضو شورا و چشمداشت به منابع نفتی یکدیگر باعث شده است همه تلاش ها برای رفع اختلافات بویژه از سوی کشورهایی مانند کویت هم به جایی نرسد.

با اینحال در کنار تلاش های طرف ثالث، برخی اعضا مانند عربستان به دلیل تحولات بین المللی منتج از انتخابات آمریکا، به دست و پا افتاده اند تا هرچه سریعتر شاید اختلافات خود را با قطر به نوعی حل کنند، حتی اگر شده برای یک دوره کوتاه زمانی!

شورای همکاری خلیج فارس در سه سال و نیم اخیر به دلیل اختلافات شدید، از جمله تحریم هایی که سعودی ها بر قطر وضع کردند، با یک شکاف جدی روبه رو بود، ضمن آنکه پس از یک دوره 6 ساله مشارکت عربستان و امارات در جنگ یمن، پرده ها از حقایق رقابتی سخت و حتی مرگبار میان این دو متحد قدیمی برداشته شد و نیروهای نیابتی آنان در مناطق تحت اشغال یمن به جان هم افتادند.

آتش این درگیری ها اگرچه هربار از طریق ارتباطات غیر رسمی و رسمی فروکش کرده است اما همچنان دو طرف قصد ندارند از مناطق تحت اشغال خود در یمن دست بردارند، بخصوص زمانی که سعودی ها شاهدند امارات برای بلعیدن جزیره راهبردی سقطری ، نیات خود را آشکارا بیان کرده و برای الحاق این جزیره به خود زمینه سازی می کند.

از جمله اختلافاتی که احتمالا در سال آینده میلادی به سطح رسانه ها کشیده شود، موضوع رقابت شدیدی است که اماراتی ها برای بدست گرفتن رهبری شورای همکاری خلیج فارس با ریاض آغاز کرده اند.

اماراتی ها اگرچه در سازش با اسرائیل و عادی سازی روابط با این رژیم از سوی عربستان مورد حمایت قرار گرفتند، اما شواهد حاکی از آن است که این حرکت عجولانه ابوظبی، حرکتی بود در راستای خروج از زیر سایه برادر بزرگتر و به علاوه با ایجاد یک حاشیه امنیت از طریق تل آویو، انحصار رهبری عربستان در شورای همکاری را بشکند.

از مهمترین اتفاقاتی که خبر از وجود پشت پرده هایی در روابط درون تشکیلاتی در شورای همکاری می دهد، ماجرای عقب نشینی یک باره اماراتی ها از یمن و حمایت ابوظبی از نیروهای جدایی طلب جنوب بود که باعث شکاف در ائتلاف عربی ضد یمن شد و جنگی سخت میان نیروهای مورد حمایت امارات با نیروهای منصور عبده ربه دولت غیر قانونی مورد حمایت ریاض درگرفت.

این درحالی بود که اماراتی ها با همکاری مخفیانه اسرائیل از یک سال پیش سرگرم دست اندازی به جزیره سقطری یمن در دهانه خلیج عدن بودند که نشان می دهد ابوظبی از مدت ها پیشتر تحرکات خود را برای به  دست گرفتن رهبری در شورای همکاری را آغاز کرده بود.

البته رقابت ها در درون شورای همکاری فقط به این موضوع خلاصه نمی شود، به عنوان مثال رقابت سختی هم میان امارات و قطر بر سر میزبانی بزرگترین پایگاه نظامی آمریکایی ها در منطقه در جریان است. فعلا پایگاه العدید در قطر بزرگترین پایگاه نظامی آمریکا محسوب می شود.

رقابت این دو کشور کوچک حوزه خلیج فارس در عرصه تجاری هم به موازات مسائل امنیتی جریان خواهد داشت. دو طرف رقابت فشرده ای هم بر سر به دست گرفتن و حفظ مرکزیت تجاری و پولی منطقه با یکدیگر دارند.

به علاوه ، قطر همچنان تلاش دارد که مرکزیت و محوریت سیاسی منطقه را به دست بگیرد؛ بطوری که این کشور با به عهده گرفتن میزبانی مذاکرات صلح افغانستان با طالبان، گام های اولیه را برداشته است و حالا سعی می کند نقش میانجی را در منطقه که تاکنون در اختیار سلطان قابوس رهبر فقید عمان بود، به دست بگیرد. البته در این خصوص قطری ها با یک رقیب جدی  یعنی کویت هم روبه رو هستند.

کویت طی ماه های اخیر فعال شده و با ارسال پالس هایی نشان داده است که آمادگی میانجی گری میان ایران و عربستان، قطر و عربستان و نیز امارات با ایران را دارد، بطوری که سران این کشور چندین بار این تمایل خود را بروز داده اند.

دوربرگردان ۲۰۲۱

سعودی ها برغم آنکه بر سر دعوای با قطر یک متحد و دوست قدیمی یعنی ترکیه را از دست داده بودند، حالا با شکست دونالد ترامپ رئیس کاخ سفید که در طول ۴ سال مایه پشتگرمی آنان بود، دچار ترس و تشویش شده اند، بویژه آنکه خوب می دانند دمکرات ها در ظاهر هم که شده مجبور هستند در قبال نظام های دیکتاتوری و خشن از نوع عشیره ای موضع داشته باشند.

بنابراین در اوج تحریم تجاری سعودی ها علیه آنکارا، ملک سلمان در ماه میلادی گذشته و به بهانه اجلاس جی ۲۰ برای اولین بار بعد از ۳ سال با اردوغان تلفنی صحبت کرد.

شاید سعودی ها بتوانند این حفره منطقه ای را برای خود با مانورهای سیاسی و دیپلماتیک پر کنند، اما معلوم نیست ریاض با داغی که اردوغان بواسطه قتل جمال قاشقچی بر پیکره حکومتشان وارد کرد، چه خواهد کرد؟

به این ترتیب به نظر می رسد، محمد بن سلمان که در سایه ناتوانی های جسمانی پدرش سلمان، عملا قدرت را در عربستان در اختیار گرفته است، برای ایجاد حاشیه امن در دوران بایدن، بخشی از سیاست های دشمن تراشی خود را در منطقه تعدیل کند؛ مثلا از یک سو خصومت با قطر و ترکیه را کاهش بدهد و از دیگر سو با حمایت از پروسه عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی، یک ائتلاف بزعم خود امنیتی تشکیل دهد، تا بتواند فشارهای احتمالی دولت بایدن را تحمل کند.

این در حالی است که به دلیل امید اندک به بهبود بازار جهانی نفت و به تبع آن درآمدهای نفتی و همچنین اثرات کرونا بر درآمدهای این کشور از طریق زیارتی و سیاحتی، شرایط برای سران سعودی همچنان سخت خواهد بود.

این موضوع باعث شده است، رهبران سعودی برای عبور از گردنه ۴ ساله دولت بایدن، تصمیم بگیرند ضمن اصلاح مناسبات در شورای همکاری، یک ائتلاف از کشورهای خلیج فارس با اسرائیل و ترکیه را هم شکل دهند.

با این همه، نگاه مثبت دمکرات ها و بخصوص بایدن به خاندان سعودی از شاخه نایف ها، آینده سلمان ها را که یک پرونده مفتوح جنایت در استانبول دارند، در هاله ای از ابهام فرو برده است. حتی اگر اردوغان از این برگ طلایی(قتل فجیع روزنامه نگار منتقد در کنسولگری عربستان در استانبول) گذشت کند، بعید است دمکرات های آمریکایی از این پرونده که حالا یک شاکی بزرگ – نامزد جمال خاشقچی- در دادگاههای آمریکا دارد به راحتی بگذرند.

باتلاق یمن

عربستان و امارات دو عضو شورای همکاری خلیج فارس، در سال ۲۰۲۱ یک چالش بزرگ دیگری هم دارند، آن هم باتلاق یمن است که بار مالی سنگینی بر روی دوش ریاض و ابوظبی گذاشته است. به علاوه حملات مستمر یمنی ها به مراکز نفتی عربستان، در پاسخ به بمباران های کور ارتش سعودی علیه مناطق غیر نظامی نیز خسارات جنگ ظالمانه علیه یمن را دوچندان کرده است.

عربستان که طی ۴ سال گذشته با حمایت های همه جانبه ترامپ از نظر سیاسی و تسلیحاتی نتوانسته است از باتلاق یمن خارج شود، حالا در دوره بایدن کارش به مراتب سخت تر خواهد بود، بویژه آنکه مجموعه دمکرات ها عمدتا نگاه انتقادی تندی علیه عربستان در ارتباط با جنگ یمن دارند و بی شک برای پایان دادن به جنگ یمن تحت فشار بیشتری خواهند بود.

اختلافات ارضی در حوزه خلیج فارس

در عین حال اما این همه ماجراهای شورای همکاری خلیج فارس و عربستان به عنوان برادر بزرگتر نیست؛ کاهش درآمدهای نفتی و کرونا تواما خسارات بزرگی به کشورهای این حوزه وارد کرده است، از همین رو در سال آینده میلادی، احتمالا برخی پرونده های مغفول مانند اختلافات ارضی در شورای همکاری خلیج فارس به روی میز خواهد آمد، بویژه آنکه این مناطق اختلافی عمدتا محل ذخایر عمده نفت و گاز و یا سرزمین هایی با ویژگی راهبردی هم هست و دستیابی به آن می تواند بخشی از خسارات را جبران کند.

اختلافات ارضی این کشور آنقدر زیاد هست که اگر عراق و ایران را هم به آن اضافه کنیم تعداد اختلافات ارضی و مرزی میان کشورهای حوزه خلیج فارس به ۵۰ مورد هم می رسد.

از خلیج سلوا تا بوریمی

اختلافات مرزی و ارضی بین دو کشور قطر و عربستان از خلیج 'سلوا' که قطری ها آن را جواهر خلیج می نامند، واقع در جنوب غربی قطر آغاز می شود و تا 'خور العدید' واقع در جنوب شرقی قطر امتداد می یابد؛ منطقه ای که ذخایر عظیم نفت و گاز در آن وجود دارد.

اختلاف عربستان با قطر بر سر 'خور العدید' به امضای توافقنامه ۲۹ جولای۱۹۷۴(مرداد ۱۳۵۳) میان امارات متحده عربی و عربستان سعودی باز می گردد که قطری ها به آن اعتراض دارند.

از نظر سیاسی اهمیت منطقه العدید به آن است که تنها راه ارتباط زمینی میان قطر و امارات به حساب می آید و الحاق آن به عربستان، عملا به معنای محاصره قطر است. سعودی ها همچنان به بخش هایی از قطر چشم دارند و در ۱۹۹۲ میلادی قرن گذشته با عملیات نظامی وارد خاک قطر شدند و یک پایگاه دریایی به نام الخفوس را اشغال کردند. البته سعودی ها در پی وساطت سایر کشورهای منطقه و نیز آمریکا این منطقه واقع در ۱۳۰ کیلومتری دوحه مرکز قطر را ترک کردند.
عربستان همچنین به جزیره حالول در شرق قطر نیز چشمداشت ارضی دارد؛ منطقه ای که میدان های نفتی 'مَهزَم' و 'العِدّ الشَرقی' در آن واقع است و تاسیسات نفتی هم دارد.

بوریمی منطقه ای سرسبز و دارای منابع نفتی قابل ملاحظه واقع در ۱۰۰ مایلی جنوب شرق ابوظبی، از جمله اختلافات مرزی عربستان و امارات و عمان است.

این اختلافات در همان اوایل تشکیل کشورهای حوزه خلیج فارس (بعد از جنگ دوم جهانی) شکل گرفت و برغم توافقنامه سه جانبه ۱۹۷۴ همچنان یک منبع بالقوه درگیری در منطقه به حساب می آید.

البته اماراتی ها به استان المسندم عمان واقع در دهانه تنگه هرمز هم چشم دارند و این امر یک منبع نگرانی دائمی برای مسقط فراهم کرده است.

اقتصاد فشل و نسخه های غربی

کاهش قیمت نفت و همزمان شیوع ویروس کرونا چون سایر اعضای جامعه جهانی ، کشورهای ثروتمند حوزه خلیج فارس را در سال ۲۰۲۰ ازخود متاثر کرد و این کشورها برای حل معضلات اقتصادی خود سراغ سازمان های بین المللی اقتصاد رفتند، جایی که بعید است نسخه های شفا بخش برای این دست کشورهای ثروتمند جهان سومی بپیچند.

از جمله این کشورها کویت است که مشاوران اقتصادی غربی، معضل اقتصاد این کشور را به بحث یارانه حامل های انرژی ربط داده اند.

"پراجکت سیندیکیت" از جمله این موسسات پژوهشی است که مرکز آن در پراگ مرکز جمهوری چک قرار دارد. این موسسه در تازه ترین برآوردهایش از اقتصاد کویت، پیشنهاد حذف یارانه های مختلف ازجمله حامل های انرژی و نیز یارانه های بخش های آموزش و بهداشت را برای عبوراز بحران کاهش قیمت نفت مطرح کرده است.

معمولا موسسات وابسته به صندوق بین المللی پول یا بانک جهانی و همچنین موسسات همسو و نزدیک با این نهادهای مالی جهانی، یارانه های مربوط به بخش آموزش، بهداشت و اشتغال را مزایای سخاوتمندانه دانسته و مدعی هستند یارانه های انرژی به محیط زیست آسیب می زند.

این درحالی است که این موسسات حفره های واقعی و اصلی را که منطقه از آن رنج می برد، نادیده می گیرند؛ به عنوان مثال این موسسات کمتر به فساد گسترده مالی، ضعف یا سوء مدیریت اقتصادی، فقدان برنامه های اقتصادی منطبق با ویژگی های بومی اقتصاد و یا مساله رقابت های تسلیحاتی را که رمق اقتصاد کشورهای منطقه را گرفته است، اشاره دارند.

اکنون نیز با توجه به حجم گسترده خریدهای تسلیحاتی از سوی کشورهای عربستان، امارات و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس، می توان سال ۲۰۲۱ را سالی سخت برای اقتصاد این کشورها پیش بینی کرد.

هزینه های جنگ یمن، خریدهای جنون آمیز تسلیحاتی ، هزینه های مداخله در کشورهای ثالث از یمن و عراق تا لیبی در شمال آفریقا، بار مالی عظیمی را بر این کشورها تحمیل خواهد کرد؛ بنابراین براساس نسخه هایی که موسسات اقتصادی غربی برای این کشورها می پیچند، راهی نیست جز حذف یارانه هایی که در حقیقت ماجرا رقم زیادی را شامل نمی شود؛ اما در دراز مدت فقر و بیکاری و به دنبال آن اجتماعی به شدت ناامن را برایشان به ارمغان خواهد آورد.

مشکلات و معضل بحران مالی احتمالا همه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس را درگیر خواهد کرد؛ البته قدرت و گستره این مشکلات، بسته به میزان هزینه های این کشورها در خارج از خاک خود و مداخله در بحران های منطقه ای و فرامنطقه ای و نیز فساد دستگاه های اداری، است.

چشم به اشغالگران

دولت های جنوب خلیج فارس، به غیر از کویت از سال ها قبل روابط خود را با تل آویو به صورت پنهانی آغاز کرده بودند، اما بدنامی این سیاست عربی در منطقه بگونه ای بود که تا سال ۲۰۲۰ کسی جرات علنی کردن آن را نداشت. با اینحال، از چند ماه پیش پروژه جرد کوشنر داماد ترامپ در باره عادی سازی روابط اعراب و اسرائیل کلید خورد و از حوزه خلیج فارس دو کشور امارات و بحرین به سرعت به این پروژه پیوستند که اهداف متنوعی را دنبال می کرد؛ از جمله بهره برداری در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا به نفع ترامپ و نیز بهره برداری بنیامین نتانیاهو و پیش بردن اهداف صهیونیست ها برای بستن پرونده فلسطینی ها !

دولت های عربی، آنگونه که رسانه های غربی- عربی در بوق کردند، تلاش کردند با دامن زدن به ایران هراسی، این اقدام سازشکارانه خود را توجیه کنند، اما مواضع فلسطینی ها نشان داد که ایران صرفا بهانه ای بیش نبود، به علاوه اتفاق خاصی هم نیفتاده بود، چرا که این کشورها با تل آویو از سال ها پیش روابط غیر رسمی داشته اند.

با این همه پروژه کوشنر با بروز نشانه های شکست ترامپ در انتخابات، در بحرین متوقف شد و آنگونه که پیش بینی می شد و ترامپ بر آن اصرار می ورزید، سعودی ها و دیگر اعضای شورای همکاری به این پروژه نپیوستند.

سابقه سازش با اسرائیل برای کشورهای عربی ، تجربه خوبی تاکنون نداشته است؛ به گونه ای که مصر و اردن که در دهه های قبل این مسیر را پیمودند، به غیر از مشکلات امنیتی و اقتصادی و سیاسی، دستاورد خاصی نداشته اند؛ چنانچه سازش با اسرائیل نتوانست به داد حسنی مبارک برسد. 

اکنون نیز اردنی ها به شدت نگران طرح آمریکایی ها برای خاورمیانه هستند؛ طرحی که برای حل معضل فلسطینیان کرانه باختری و آوارگانی که در خارج از خاک فلسطین ساکن هستند، تشکیل کشور فلسطینی در خاک اردن را لحاظ کرده است. به علاوه سازش امارات و بحرین نیز نتوانست جلوی شهرک سازی های خارج از قطعنامه های شورای امنیت را در کرانه باختری بگیرد.

در نهایت می توان این نتیجه گیری را کرد که مجموعه شواهد و تبادل پیام های آشکار و پنهان این روزها که برای دولت های خلیج فارس، فضایی پر ابهام و تردید شکل داده است، از ۲۰۲۱ سالی پر چالش برای کشورهای عضو شورای همکاری ترسیم کرده است.