محور تهران-پکن و نگرانی‌های کاخ سفید از ترامپ تا بایدن

تهران و پکن از سالیان گذشته روابط گرمی داشته اند و سطح روابط دو طرف به گونه ای بوده که تا حد امکان کمترین تاثیر منفی را تحولات بین المللی پذیرفته است. این روابط به ویژه در دوره تحریم های آمریکا علیه کشورمان که از سال های ابتدایی قرن ۲۱ شدت یافت، محکم‌ تر شده است. 

پکن با وجود فشارهای واشنگتن یکی از مشتریان دائمی نفت ایران بوده و هیچگاه معاملات در حوزه انرژی را قطع نکرده و در مقابل کشورمان نیز واردکننده کالا و برخی فناوری های گوناگون از چین بوده است.

اهمیت این روابط هنگامی برجسته می شود که از دید بسیاری از ناظران، قدرت و جایگاه اقتصادی و سیاسی ایالات متحده در جهان به تدریج کاسته می شود. چین در سال های اخیر همگام با رشد اقتصادی مطلوب خود در حوزه های سیاسی هم پویایی بیشتری را در پیش گرفته است. به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران، پکن به عنوان مهمترین اقتصاد رقیب ایالات متحده به سمت جایگاه جهانی واشنگتن خیز برداشته و بر اساس بیشتر برآوردها تا یک دهه بعد خود را به عنوان اقتصاد برتر جهان مطرح می کند. 

یکی از نقاط عطف در خط مشی و سیاست‌های چین احداث ابرپروژه «یک جاده - یک کمربند» است که پکن برای تکمیل آن بیشتر از یک تریلیون دلار سرمایه گذاری در نظر گرفته است. این پروژه چین را از طریق مسیرهای جاده ای و ریلی به اروپا، خاورمیانه و آفریقا متصل می کند. از طرف دیگر این پروژه یک خط دریایی را هم در برنامه های خود تدوین کرده است. مجموعه این پروژه که برخی از آن با نام جاده ابریشم جدید هم یاد می کنند دسترسی چین به عنوان موتور محرک اقتصاد جهان یا کارخانه تولیدکالا را به همه بازارها به غیر از قاره آمریکا فراهم می آورد.

«سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان نیز به تازگی از راهبردی شدن همکاری‌های ایران و چین و ارتقای این روابط در ابعادی مختلف در آینده سخن گفته است.

روابط ایران و چین؛ جلوه ای از وابستگی متقابل

چین از نظر سیاسی و اقتصادی برای ایران اهمیتی ویژه دارد. پکن در دوره تحریم ها تحت فشار واشنگتن روابط خود را با تهران قطع نکرد. سیاست های مخاصمه آمیز ایالات متحده، به ویژه راه اندازی جنگ تجاری و تعرفه ای با چین اما موجب شد تا این قدرت شرق آسیا رویکردهای تازه ای را حتی در چارچوب های سیاست جهانی خود دنبال کند.

جمهوری خلق چین، ایران را کشوری مستقل می داند که ظرفیت های بی بدیلی را برای تکمیل دسترسی های پکن به بازارهای خاورمیانه و حتی اروپا در اختیار دارد. از طرف دیگر منابع عظیم انرژی ایران (نفت و گاز ) در کنار رویکردها نسبت به غرب به ویژه آمریکا، موجب می شود تا تهران و پکن به نوعی به یکدیگر وابستگی متقابل و اعتماد داشته باشند.

ایران به سرمایه گذاری، کالا و تکنولوژی چین نیاز دارد و در طرف مقابل پکن نیز به یک منبع قابل اعتماد و بلندمدت برای تامین انرژی مورد نیاز صنایع خود احتیاج دارد؛ بنابراین در این حوزه مهمترین گزینه ایران است. همین دیدگاه از مدت ها قبل بحث راه اندازی روابط راهبردی ایران و چین را مطرح ساخت. در سفر چند سال قبل «شی جین پینگ» رئیس جمهوری چین به تهران و دیدار وی با رهبری و رئیس جمهوری کشورمان این موضوع پیشنهاد شد اما به دلایلی تاکنون اجرایی نشده است. چند ماه قبل اما وزارت امور خارجه کشورمان از برنامه ۲۵ ساله مشارکت راهبردی دو کشور رونمایی کرد که در چارچوب آن چین از مزایای نفت و گاز ایران بهره می برد و تهران نیز از سرمایه گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری پکن و روابط نزدیکتر تجاری و سیاسی استفاده خواهد کرد.

سند مقدماتی این توافق تجاری مهم برای دو کشور گویا برای کشورهای غربی به ویژه آمریکا بسیار نگران کننده بود. استقلال نسبی چین از نظر انرژی و کاهش فشار تحریم علیه ایران مهمترین دلیل بود تا تحلیلگران و رسانه های غربی به این توافق بتازند و تا حدامکان آن را غیرعملیاتی نشان دهند و بذر ناامیدی را در داخل ایران بکارند. در این میان نشریه  «فارین پالسی» چند هفته قبل در گزارشی مدعی شد که فشار واشنگتن در کنار سطح روابط دوجانبه میان آمریکا و چین موجب می شود که قدرت شرق آسیا اقدام خاصی را برای نجات اقتصاد ایران انجام ندهد.

این گزارش با مقایسه حجم تجارت برخی کشورها با چین عنوان داشت واشنگتن و پکن با یکدیگر تجارتی به اندازه ۵۵۵ میلیارد دلار دارند. علاوه بر این امارات و عربستان سعودی نیز مراودات اقتصادی گسترده ای با چین دارند و ممکن است با اعمال فشار بر پکن توافق ۲۵ ساله اجرایی نشود.

این گزارش اما به این موضوع نپرداخت که دو کشور امارات و عربستان که اکنون تامین کننده سوخت صنایع پکن هستند ممکن است با فشار کاخ سفید به چین پشت کنند. ایران ولی ثابت کرده است که در مقابل فشارهای غربی به دوستان خود را رها نمی کند.

محور تهران-پکن چالش مهم واشنگتن

جایگاه جمهوری اسلامی ایران و ظرفیت های مشارکت راهبردی میان دو قدرت شرق آسیا و خاورمیانه به اندازه ای چشمگیر است که حتی رسانه های آمریکایی هم به دیدگاه بدبینانه فوق با تردید می نگرند. تارنمای نشریه «THE HILL» در گزارشی نوشته با همه تحلیل ها علیه این مشارکت راهبردی، چین در مواقع حساس و بحرانی از ایران حمایت خواهد کرد.

در تحلیل تارنمای کنگره آمریکا تاکید شده است که چین و ایران چالش دولت «جو بایدن» در حوزه سیاست خارجی هستند. تحریم ها و بیماری کرونا موجب شد تا تهران به سوی شرق متمایل شود. علاوه بر این برای دو طرف حضور در پروژه جاده ابریشم جدید چین و محرک انرژی انگیزه های خوبی را ایجاد کرده اند.

طبق این تحلیل، چند سالی است که چین به بزرگترین واردکننده نفت از خاورمیانه تبدیل شده است و از این نظر نگاه ویژه ای نسبت به ایران دارد ضمن آنکه تهران نیز در زمینه پروژه های زیرساختی مورد نظر مقامات پکن، دارای اهمیت است. 

این نشریه آمریکایی افزود: پیش نویس توافق تهران و پکن که شامل دورنمای سرمایه گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری در ایران می شود برای جهان حاوی هشداری بود که حکایت از تصمیم این کشور (چین) برای ایفای نقشی مهمتر در منطقه و جهان دارد.

این تحلیل اگرچه شرایط سخت اقتصادی ایران را در تحولات آتی بسیار موثر می داند اما تصریح می کند نکته قابل توجه در مورد این مشارکت راهبردی آن است که ایران و چین دیدگاه هایی در تضاد با آمریکا دارند. چین آمریکا را در شرق آسیا به چالش می کشد و ایران هم ایالات متحده را در خاورمیانه. چین با ارائه منابع مالی به ایران از فشار تحریم ها کم می کند. همه این مسائل جایگاه جهانی و منطقه ای ایالات متحده را تضعیف کرده‌است.