فرهنگ مصرف انرژی؛ از کرسیِ ژاپنی تا شومینه‌های لاکچری

ایران یکی از بزرگترین دارندگان منابع نفت و گاز در جهان به شمار می‌آید. مطابق با داده های موجود، ایران دارای ۱۰ درصد از منابع نفت کشف شده جهان و ۱۵ درصد از منابع کشف شده گاز است که به ترتیب دارای جایگاه سوم و دوم در دنیا است. هرچند داشتن این جایگاه در سطح بین المللی از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است اما باید در نظر داشت که داشتن این جایگاه بدین معنی نیست که به هر میزان می توان بدون محدودیت از این منابع انرژی بهره برد. متاسفانه میزان زیادی از انرژی گاز در بخش گرمایشی مصرف می شود که این با توجه به شرایط کنونی و فرهنگ مصرف از اهمیت زیادی برخوردار است.

آمار چه می گوید؟

به گفته «حسن منتظرتربتی» مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران، میزان مصرف انرژی (گاز، آب، برق و ...) خانوارها در ایران تقریباً سه برابر میانگین مصرف جهانی است. همچنین به گفته وی میزان تولید گاز طبیعی در زمستان امسال عددی برابر با ۸۰۰ میلیون متر مکعب است که در مقایسه با تولید سال گذشته که برابر با ۵۴۰ میلیون متر مکعب بوده، افزایش ۲۶۰ میلیون مترمکعبی را نشان می دهد. این وضعیت در حالی رخ می دهد که میزان مصرف گاز خانگی هر سال افزایش می یابد.

همچنین مقایسه میزان مصرف منابع انرژی در بسیاری از کشورها نشان می دهد که این منابع گاز در بسیاری از کشورها از جمله ترکیه و ژاپن از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و تنها به مصرف خانگی اختصاص ندارد. اطلاعات رسانه ای در رابطه با ترکیه نشان می دهد که این کشور هم اکنون با استفاده از «پوست پسته» برای گرم کردن یک شهر سازگار با طبیعت، راه جدیدی برای استفاده از انرژی تجدید پذیر پیدا کرده است. مقامات ترکیه نیز در حال بررسی طرح هایی برای ساخت اولین شهر اکولوژیک ترکیه هستند که در آن ساختمان های دولتی و خصوصی با استفاده از سوزاندن پوست پسته گرم خواهند شد.

جالب توجه اینجا است که میزان مصرف انرژی در ایران و در قیاس با جمعیت ۱۲۶ میلیونی ژاپن هم تا ۱۸ برابر بیشتر است! نکته قابل تامل هم در این است که این کشور برای گرم شدن در فصل سرما از وسیله سنتی به نام «کوتاتسو» که همان «کرسی» قدیم ایرانی است استفاده می کند. در واقع ژاپن با این اقدام هم در مصرف انرژی صرفه جویی کرده و هم از طریق صادرات این محصول به اروپا و آمریکا و ثبت آن به نام خود، به اشاعه فرهنگ ژاپنی اهتمام ورزیده است.

باید در نظر داشت که میزان مصرف انرژی در ایران از جهات مختلف  قابل بررسی است و می توان عوامل زیادی را برای آن جستجو کرد اما آن چه که بیشترین تاثیر در نوع مصرف انرژی را دارد، نحوه استفاده و یا به عبارت دیگر «فرهنگ» استفاده از منابع انرژی است.

فرهنگ و مصرف

«پیر بوردیو» جامعه شناس فرانسوی معاصر،  یکی از اثرگذارترین جامعه شناسان در حوزه مصرف است که توانسته با روشن ساختن ابعاد زیادی از نحوه مصرف کالاها، بخشهای زیادی از فرهنگ یک جامعه و حفره های اصلی آن را هویدا کند. به گفته وی یکی از مهمترین دلایل رفتارهای مصرف گرایانه، وابسته به نوع آموزش ها و یادگیری هایی است که فرد در دوران حیات خویش و به ویژه در دوران کودکی آن را تجربه کرده است. این نوع آموزش ها که هادی رفتارهای فرد در زندگی است،  نوع تفکر و رفتارهای فردی و جمعی را هم شکل می دهند که می توانند تا مدتهای زیادی و در نسلهای بعدی هم بازتولید شوند. به گفته وی نوع مصرف می تواند بیانگر طبقه اجتماعی فرد باشد که برای به رخ کشیدن سرمایه و نوع طبقه است.

این قالب و اندیشه فکری به طور کامل در رابطه با نوع مصرف منابع انرژی هم صادق است که متاسفانه از چند دهه قبل و در سال های قبل از انقلاب به شکل موثری در رفتارهای ایرانیان پایه ریزی شد. در درهه ۱۹۷۰ میلادی که میزان تولید نفت در ایران به بیش از ۶ میلیون بشکه در روز افزایش یافت و به همراه افزایش قیمت جهانی نفت درآمد سرشاری را به کشور وارد کرد، به میزان زیادی فرهنگ جدیدی از مصرف را در بین طبقه متوسط جدید شهری رواج داد. استفاده از خانه های بزرگ، اتومبیل های بزرگ(غالبا ساخت آمریکا با مصرف بنزین بالا)، لوازم خانگی پر مصرف مانند شومینه و ... از جمله مواردی بودند که بعد از ورود درآمدهای نفتی به کشور افزایش یافت. درآمدهای نفتی و صادرات نفت خام که به شکلی گسترده در رسانه هایی چون رادیو و تلویزیون تبلیغ می شد، ناخودآگاه فرهنگ جامعه را از شکل «تولیدی» به فرهنگ «مصرفی» سوق داد. به شکلی که حتی بسیاری از مردم با این رویکرد که «نفت همواره وجود دارد و تمام نمی شود»، نوعی از ذائقه های مصرفی را در جامعه رواج دادند که به نسل های بعد منتقل و تا حدود زیادی بازتولید شد که می توان آثار آن را تا به امروز هم مشاهده کرد.

مضاف بر این و در پی سیاست های اقتصادی دولت نهم و دهم، صندوق ذخیره ارزی به میزان زیادی تخلیه و به جای سرمایه گذاری در تولید داخل به سمت واردات بی رویه کالاهای مصرفی سوق داده شد. بدین ترتیب جامعه ایران در دو برهه زمانی به سمت مصرف گرایی رفت که متاسفانه در برهه دوم به دلیل فراگیر بودن رسانه های جمعی و فضای مجازی، تاثیرات بیشتری در شکل گیری ذائقه مصرفی داشت. خانه های بزرگ با لوازم پرمصرف به ویژه در حوزه مصرف انرژی گاز و برق، به همراه اتومبیل های لوکس و بزرگ که کاملا در فاصله سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ به کشور وارد شد، مصداق شکل گیری فرهنگ مصرفی در این دوران است.

به عنوان مثال شومینه که به عنوان شیک‌ترین سیستم گرمایشی موجود شناخته شده و در بسیاری از خانه های بزرگ جدید به چشم می خورد، یکی از بی‌استفاده‌ترین آن‌ها است. متاسفانه تمام ویژگی‌های مثبت شومینه در یک کلمه «زیبایی» خلاصه می‌شود! که در به رخ کشیدن طبقه اجتماعی و سرمایه اقتصادی نقش بسزایی دارد. شومینه در مصرف انرژی بسیار غیربهینه عمل می‌کند و مصرفش بالا است. حتی در خانه‌ای که کاملاً عایق‌بندی شده مصرف انرژی شومینه نسبت به سایر سیستم‌های گرمایشی تا ۳۰ درصد بیشتر است.

استفاده از ملزومات گرمایشی پرمصرف نظیر شومینه، بخاری گازی و برقی و ... در ایران موجب شده تا تقریباً ۱۹ درصد از میزان تولید گاز طبیعی در کشور به آن اختصاص یابد که رقم قابل ملاحظه ای است، چرا که این میزان به جای افزایش درآمد ملی، از طریق یارانه دولتی، به قیمتی ناچیز به مصرف می رسد. این در حالی است که به دلیل جاافتادن فرهنگ مصرفی و دوری از روش های سنتی گرمایشی، میزان زیادی از انرژی در بخش گرمایشی خانگی مصرف می شود. بنابراین پیش از انجام هر گونه اقدامی برای صرفه جویی در مصرف انرژی، باید سرمایه گذاری اصلی را در بخش فرهنگ مصرف انجام داد.