آیت الله خامنه ای رهبر عالی ایران درهشتم ژانویه گفت: ما عجله‌ای برای بازگشت آمریکا به برجام نداریم اما تحریمها باید برداشته شود. او تصریح کرد که اگر تحریمها برداشته شود، بازگشت آمریکا به برجام معنا پیدا می‌کند. بایدن رییس جمهوری منتخب آمریکا هم گفته که قصد بازگشت به برجام را دارد و اگر ایران به برجام برگردد، آمریکا هم بازخواهد گشت. حسن روحانی رییس جمهوری ایران هم گفت که ایران ظرف یک ساعت به برجام برمی‌گردد اگر آمریکا برگردد.
پنج سال پیش شش قدرت جهانی بعد از سال‌ها مذاکره، توافق هسته‌ای با ایران را امضا و به تصویب شورای امنیت سازمان ملل متحد رساندند و طبق گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، ایران هم برجام را به طور کامل اجرا کرد. تا اینکه در ماه می ۲۰۱۸، ترامپ از برجام خارج شد و به تبع آن ایران هم بخشی از تعهدات برجامی خود را کاهش داد. اخیراً هم ایران غنی سازی خود را به سطح ۲۰ درصد افزایش داد.
هرچند احیای برجام هنوز ممکن است اما آسان نخواهد بود؛ زیرا طرفین باید ۹ مانع زیر را بردارند.
۱- "ترتیبات بازگشت متقابل". ایران توقع دارد چون آمریکا برجام را ترک کرده، لذا ابتدا باید واشنگتن به برجام برگردد تا بعد تهران هم به اجرای کامل برگردد. هرچند این توقع ایران مشروع است اما واشنگتن ممکن است عکس این پروسه را بخواهد. در این صورت نشست کشورهای گروه ۱+۵ و ایران می‌تواند روی طرح "بازگشت متقابل" همراه با "اقدامات متناسب و زمانبندی" توافق کنند.
۲- "نحوه اجرا". در زمان ریاست جمهوری اوباما، تحریم‌های اولیه آمریکا مربوط به دوران قبل از بحران هسته‌ای، مانع انجام تجارت نرمال با ایران بود. لذا در دوران اوباما برجام به طور ناقص اجرا شد؛ با وجودی که آمریکا قصد اجرای برجام را داشت. طبق بند ۲۹ برجام، کشورهای ۱+۵ متعهد شده اند که از هرسیاستی که مانع تجارت نرمال با ایران باشد، بپرهیزند. بنابراین اجرای کامل برجام مستلزم رفع این نوع تحریم‌هاست؛ در غیر این صورت اجرای آن توسط کشورهای ۱+۵ به طور ناقص خواهد بود.
۳- "تحریم‌های دوران ترامپ". ترامپ اقیانوسی از تحریم‌های جدید تحت پوشش تروریسم و حقوق بشر علیه ایران اجرا کرده که هدفش عدم امکان بازگشت دولت بعدی به برجام بوده است. اجرای درست و کامل برجام، مستلزم رفع این تحریمها توسط بایدن خواهد بود.
۴- "ضمانت اجرا". خروج ترامپ از برجام و زیر پا گذاشتن قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد به اعتبار آمریکا ضربه زده است و این باور را در ایران و بسیاری از کشورهای جهان به وجود آورده که آمریکا براحتی تعهدات بین المللی اش را زیر پا می‌گذارد. بنابراین، در صورت بازگشت بایدن به برجام، این سؤال برای ایران و سایر اعضای برجام وجود خواهد داشت که چه تضمینی وجود دارد که رییس جمهوری بعدی آمریکا مجدد از برجام خارج نشود.
۵- "تامین خسارات". خروج ترامپ و اتخاذ سیاست فشار حداکثری، صدها میلیارد دلار به اقتصاد ایران خسارت وارد کرد؛ درحالی که ایران درحال اجرای کامل و بدون نقص برجام بود. برخی از مقامات ایران از جمله ظریف وزیر خارجه، خواستار جبران خسارتهای ایران شده‌اند. یافتن مکانیزم تأمین خسارتهایی که به خاطر خروج ترامپ از برجام به ایران وارد شده، یکی دیگر از چالش‌های پیش رو خواهد بود.
۶- "مکانیزم اسنپ بک". این مکانیزم در برجام اجازه می‌دهد که در صورت عدم پایبندی ایران به تعهداتش، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل مجدداً برگردد. اما این مکانیزمی یکطرفه است؛ زیرا اگر قدرت‌های جهانی به تعهداتشان عمل نکردند، هیچ عواقبی برای آنها نخواهد بود. دردوره ترامپ اتفاقی عجیب افتاد. آمریکا هم از برجام خارج شد و هم به عنوان ناقض برجام، خواستار اسنپ بک یعنی بازگشت فوری تحریم‌های گذشته علیه ایران شد؛ در حالی که ایران در حال اجرای کامل برجام بود. این حادثه مثل این است که قاتل، خواستار مجازات مقتول شود. هرچند شورای امنیت سازمان ملل درخواست آمریکا را رد کرد، منتهی این حرکت آمریکا، مشکل "رخنه ساختاری مکانیزم اسنپ بک" در برجام را روشن کرد که باید تکلیف آن روشن شود.
۷- "مصوبه جدید مجلس ایران". در هفته اول دسامبر ۲۰۲۰ مجلس ایران در مصوبه‌ای، دولت را مکلف به آغاز غنی سازی ۲۰ درصد کرد. این مصوبه دو ماه مهلت داده تا تمام تحریمها علیه ایران برداشته شود؛ در غیر این صورت دولت ایران باید از پروتکل الحاقی خارج و پس از سه ماه، حداقل ۱۰۰۰ سانتریفیوژ نسل ۲ را فعال کند. لذا بایدن باید سریعاً اقدامات لازم را انجام دهد.
۸- "کارشکنی اسرائیل". در حالی که برخی نگران اقدام نظامی آمریکا در اواخر ریاست جمهوری او بوده‌اند، شکی نیست که شرکای منطقه‌ای آمریکا همچون اسرائیل و عربستان از تمام ظرفیت خود برای جلوگیری از بازگشت بایدن به برجام استفاده خواهند کرد. نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل خواسته که بایدن به برجام برنگردد. البته ناگفته نماند که تندروهای ایران هم اساساً مخالف برجام هستند.
۹- "موضوعات فرابرجامی". برخی از سیاستمداران در واشنگتن از بایدن می‌خواهند که از اهرم تحریم‌های ترامپ به عنوان ابزار فشار علیه ایران استفاده کند تا ایران مجبور به پذیرش تعهدات فرابرجامی شود. آنها از موضوعات توان موشکی ایران، گسترش محدودیت‌های برنامه هسته ایران و بحران‌های منطقه‌ای به عنوان تعهدات فرابرجامی ایران نام برده‌اند. اما ایران همه موضوعات فرابرجامی را رد کرده است. سخنگوی وزارت خارجه ایران تصریح کرد که تهران راجع به توان دفاعی خود مذاکره نخواهد کرد. بایدن باید بدون طرح موضوعات فرابرجامی به برجام برگردد.
به رغم این موانع، بایدن باید به برجام برگردد. تنها اجرای کامل و دقیق برجام توسط همه طرف‌های متعهد می‌تواند برجام را به عنوان جامع‌ترین سند تاریخ عدم اشاعه بمب هسته‌ای، احیا کند؛ تنش بین آمریکا و ایران را کاهش دهد و راه را برای اعتماد سازی‌های بیشتر بازکند. برای طی این مسیر سه اقدام لازم خواهد بود:
۱- بایدن دستورالعمل پیوستن به برجام را صادر کند؛
۲- گروه کاری مشترک ایران وکشورهای ۱+۵ هرچه سریعتربرای تحقق اجرای کامل برجام شروع به کار کند و
۳- دبیرکل این سازمان مجمع گفت وگوی هشت کشور حاشیه خلیج فارس را برای تشکیل ساختار جدید همکاری و امنیت در خلیج فارس تشکیل دهد.
نظر شما