به گزارش روز چهارشنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، موج سوم پیمایش سنجش وضعیت مصرف کالاهای فرهنگی در ایران که توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات انجام شده است، منتشر شد و آمار قابل توجهی به‌دست آمد. پژوهشگران این پیمایش که به کوشش سعید معیدفر به‌عنوان مدیر علمی، محمد سلگی به‌عنوان مدیر طرح و عباس وریج‌کاظمی به‌عنوان ناظر علمی انجام شده است، فراهم کردن مجموعه‌ای از داده‌ها درباره شیوه گذراندن زمان فراغت مردم در شهرها و روستاهای ایران و مصرف فرهنگی آنان را در نظر داشته اند.
بخشی از این پژوهش به حوزه کتاب اختصاص دارد که در نشست آنلاین ایرانیان چه می‌خوانند؟ با حضور مسعود کوثری، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، علی‌اصغر سیدآبادی، نویسنده و پژوهشگر، محمود آموزگار، مدیر کتابفروشی و نشر آمه و رییس سابق اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران و فاطمه فلاح، عضو شورای علمی طرح ملی مصرف کالاهای فرهنگی، با دبیری مصطفی اسدزاده، عضو پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، مورد بررسی قرار گرفت.
ایرانی‌ها، فقط ۱۳ دقیقه کتاب می‌خوانند
فاطمه فلاح، عضو شورای علمی طرح ملی مصرف کالاهای فرهنگی، با توضیح این که مطالعات موج سوم پیمایش ملی مصرف کالاهای فرهنگی در سال ۱۳۹۷ برگزار شده است، گفت: اطلاعات این برنامه در سال ۱۳۹۸، جمع آوری شده است، همه کشور مورد مطالعه قرار گرفته و نتایج به تفکیک استان اعلام شده‌اند. ۱۵ هزار نمونه آماری از افراد بالای ۱۵ تا ۶۴ سال شهری و روستایی مورد مصاحبه قرار گرفتند و پراکندگی‌های کشور نیز در نظر گرفته شده است، ۳۱ مرکز استان، ۸۷ شهر غیر مرکزی و ۵۰۰ روستا در این مطالعه بررسی شده‌اند.
این پژوهشگر تفاوت‌های پیمایش موج سوم را با موج اول و دوم چنین برشمرد: در موج اول و دوم، ما خانواده‌ها را مورد سوال قرار دادیم اما در موج سوم این پژوهش فردی شد بر همین اساس مقایسه بین نتایج کمی دشوار خواهد شد و درست به نظر نمی رسد.
فلاح در توضیح آمار پژوهش گفت: ۴۶ درصد مخاطبان در پاسخ به این سوال که آیا به طور کلی کتاب می خوانید؟ پاسخ مثبت دادند که البته این جواب کتابهای درسی و غیر درسی را هم شامل می‌شود. این آمار نشان می‌دهد که میزان مطالعه با افزایش تحصیلات، ارتقای شغلی و اجتماعی افزایش پیدا می‌کند. از سوی دیگر وضعیت اقتصادی نیز در افزایش آن تاثیر دارد، خانه‌دارها کمتر از شاغلان و مردان بیشتر از زنان کتاب می‌خوانند.
وی ادامه داد: ۷۴ درصد از افرادی که مورد سوال قرار گرفتند اعلام کرده‌اند که کتابهای غیردرسی هم می خوانند و درباره کتابهای الکترونیکی ۴۲ درصد مطالعه آن را تایید کردند.
فلاح با بیان اینکه از نظر زمان میزان مطالعه کتاب در هفته میانگین ۱۳ دقیقه در شبانه روز به دست آمده، ادامه داد: کسانی بوده‌اند که در شبانه روز ۳۲ دقیقه کتاب می‌خوانند اما آمار کلی کمتر از ۱۵ دقیقه در شبانه‌روز است، از نظر موضوعی کتابهای رمان و داستان با ۳۵ درصد، رتبه نخست را به دست آورده و کتابهای دینی و تخصصی دوم و سوم هستند.
این پژوهشگر با اشاره به اهمیت به امانت گرفتن کتاب برای کسانی که به مطالعه علاقه دارند، اظهار داشت: ۵۲ درصد از کسانی که به مطالعه علاقه مندند کتاب امانت می‌گیرند بیشترین آمار امانت کتاب با ۴۱% به کتابخانه‌ها و ۲۸ درصد به دوستان و آشنایان تعلق دارد.
وی با توضیح عددی امانت کتاب در بین کتابخوانان مورد مطالعه در این پژوهش بیان داشت: ۸.۲۸ کتاب در سال امانت گرفته می شود و به طور میانگین مخاطبان هر کدام ۶ جلد در خانه دارند و اعلام کردند که به طور متوسط در سال ۳ تا ۴ جلد کتاب تهیه می کنند.
نصف جمعیت ایران کتاب نمی‌خوانند
مسعود کوثری استاد و عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، با بیان اینکه تغییر زیادی نسبت به گذشته در حوزه فرهنگ کشور دیده نمی‌شود، اظهار داشت: این آمار به ما می‌گوید که نصف جمعیت ایران کتاب نمی‌خوانند و در مجموع رقم قابل توجهی در آمار کتابخوانی نداریم. به طور متوسط جامعه ما اهل کتاب نیست و از نظر سنی هم تفاوت چندانی در نتایج پژوهش وجود ندارد.
این استاد علوم ارتباطات، اضافه کرد: برخی آمارها در این پژوهش نامتوازن است که البته ممکن است به نبود توازن در جامعه ما مربوط باشد.
وی با اشاره به اهمیت رمان و ادبیات داستانی در مطالعه اقشار مختلف در کشور اضافه کرد: بیشتر مردم ما در یکی دو سال گذشته در دو حوزه رمان و داستان و روانشناسی تربیتی مطالعه بیشتری داشتند. زنان به خاطر مسئولیت تربیتی که بر عهده دارند بیشتر به آثار روانشناسی توجه کردند اما حتی اگر سن، جنس و منزلت شغلی را در ارتباط با یکدیگر در نظر بگیریم، باز هم نتیجه همان است که ما مردمی اهل مطالعه نداریم.
کوثری اضافه کرد: در هر رده سنی رمان و داستان از استقبال قابل توجه برخوردارند و در بخش تاریخ و معارف دینی افراد بالاتر از ۵ سال طبیعی است بیشتر مطالعه می کنند. زنان بیشتر از مردان داستان و رمان می‌خوانند و مردان به آثار تاریخی توجه بیشتری نشان می‌دهند، این موضوع از این رو اهمیت دارد که آنچه زنان به دنبال آن هستند در تاریخ نیست و آنچه مردان در جستجوی آن هستند به گذشته تعلق دارد. نکته دیگری که در این پژوهش می‌تواند قابل توجه باشد، این است که بازار کتاب چاپی هنوز رونق دارد و کتابفروشی ها باید به عنوان رابط ناشران و مخاطبان حفظ شوند.
وی ادامه داد: در یک آمار نسبی تخمین زده شده که ۲۵ درصد فروش کتاب‌ها در دوران کرونا، مربوط به کتابهای الکترونیکی بوده اما اینکه بیش از سه چهارم کتاب ها چاپی بوده‌اند به معنی این است که بازار کاغذ و چاپ و نشر هنوز گرم است و مردم میل به خواندن آثار منتشرشده دارند.
کوثری با بیان این که افراد هنوز هم بیشتر ترجیح می‌دهند که کتاب‌ها را بخرند یا از دوستان خود امانت بگیرند، اظهار داشت: با این حال مخاطبان به کتابخانه مراجعه نمی کنند، این موضوع از این جهت اهمیت دارد که کارکرد کتابخانه های عمومی را نشان بدهد. در حوزه تاریخ نیز باید دقت کنیم این آمار درباره مطالعه تخصصی تاریخ نیست، مطالعه عمومی است؛ آثاری چون زندگینامه پادشاهان یا افراد تاثیرگذار .
وی با اشاره به اینکه طلاب حوزوی، ۱۴ کتاب در سال امانت می‌گیرند، اظهار داشت: علت این موضوع مرجع بودن کتابهایی است طلاب مطالعه می‌کنند و وضعیت مالی‌شان هم اجازه تهیه برخی کتاب‌ها را نمی‌دهد، با این حال رقم کتابهای امانت گرفته شده بالا نیست و تعداد خرید کتاب هم بسیار اندک است، ۷۰ درصد جمعیت ایران در سال سه تا چهار جلد کتاب می‌خرند.
کوثری در ادامه با ابراز امیدواری برای این که نظرات جمعی را کنار هم بگذاریم و به یک جمع‌بندی در حوزه کتاب برسیم، افزود: به طور کلی آماری که از این پژوهش بدست آمده است دلگرم‌کننده نیست اگر در مقایسه‌ای با کشورهای جهان قرار بگیرد ما در جایگاه متوسط رو به پایین خواهیم بود.
کوثری با اشاره به اینکه اهمیت رمان و ادبیات کودک به خاطر کوچک شدن سبد خرید خانوار است گفت: خانواده ها با اینکه نمی توانند مبالغ زیادی را برای تهیه کتاب در نظر بگیرند برای کودکان خود همچنان کتاب می خرند، چون فکر می کنند این گونه می‌توانند روی آینده آنها اثر بگذارند.
وی با اضافه کردن این نکته که رشد قابل توجه تحصیلات زنان و تغییر نظام ارزشی آنان اهمیت زیادی در ترویج رمان و داستان دارد، افزود: رمان و داستان به این علت ارزش پیدا کرده‌اند که آنچه برای زنان و دختران امروز مهم است در تاریخ و زندگینامه نیامده چون هنوز روی نداده است ولی در رمان می توان آن را یافت. لذت خواندن را بیشتر باید برای قشر روشنفکر دانست، بخشی از این ابهامات و سردرگمی ها قبلاً در کتاب ها پاسخ داده می شد اما اکنون در رمان ها به دنبال آن می‌گردیم. اهمیت رمان با سردرگمی های اجتماعی و حتی زخم های اجتماعی در ارتباط است، جامعه شناسی و تاریخ تاثیر جمعی و رمان تاثیر فردی دارد.
آمار درست تنها راه نجات کتاب است
محمود آموزگار، مدیر انتشارات کتاب آمه و رییس سابق اتحادیه ناشران و کتاب فروشان، با بیان اینکه شفافیت و آمار دقیق معمولاً در کشور وجود ندارد گفت: به جمع‌آوری اطلاعات در حوزه کتاب توجه نمی‌شود و همیشه این مشکل وجود داشته و دارد.
وی با اشاره به این که با این پژوهش می‌توانیم نقش کتابخانه‌ها را در نظر بگیریم، اضافه کرد: این نتایج به ما می‌گوید که انگار هیچ کتابخانه‌ای در کشور نداریم. علیرضا مختارپور دبیر کل نهاد کتابخانه های عمومی کشور در یکی از نشست های رسمی اعلام کرد که ۲۰۰ شهر بزرگ کشور هنوز کتابخانه ندارند و در شهرهایی که کتابخانه عمومی وجود دارد هم هنوز کتابخانه‌ها نقش و جایگاهی پیدا نکردند.
آموزگار افزود: کتابخانه از سیستم توزیع و فروش کتاب بسیار مهم تر است و این کتابخانه است که موجب می‌شود مخاطب با کتاب‌ها ارتباط برقرار کند. کتابخانه ها حتی در حوزه اقتصاد نشر در حوزه های صنف ناشران تاثیرگذار است و ما به نقش آن توجه نمی کنیم. در همه کشورها نسل جوان کتابخانه را به عنوان جزئی از زندگی خود می شناسند و حتی قرارهایشان را در کتابخانه می‌گذارند و اوقات فراغت خود را در آنجا می گذرانند.
وی با بیان اینکه پاشنه آشیل نشر ما نبود اطلاعات است، اضافه کرد: اگر اطلاعات نباشد نمی‌توان هیچ برنامه ریزی و آینده نگری در این حوزه داشت. معضل بزرگ نشر ما این است که حتی خود کتابخانه ها هم آمار مراجعین و کتابهایی که امانت می‌دهند را ندارند یا آن را منتشر و مطرح نمی کنند. بخش هایی که مسئولیت بر عهده دارند بهتر است بر اساس آمار بگویند که وضعیت نشر ما چگونه شده و این ابهامات را برطرف کنند.
در سال های اخیر خانه کتاب بخشی مشکل را حل کرده است،اما باید به جمع آوری اطلاعات توجه لازم انجام شود تا تصویر شفافی از حوزه نشر به دست بیاوریم و بتوانیم برنامه ریزی کنیم، آمار درست تنها راه نجات این حوزه فرهنگی است که حتی سازمان آمار هم نتوانسته برنامه دقیقی برای آن داشته باشد.
آموزگار، بخش مهمی از بازار فروش و مطالعه کتاب را متعلق به به کتابهای غیرقانونی دانست که دیده نمی شوند و گفت: کتابهایی که خارج از بازار رسمی نشر وجود دارند، در آمار مطالعه و انتشار به حساب نمی آیند. البته این موضوع تنها منحصر به کتابهایی که مجوز ندارند نمی شود که کتابهایی را که مجوز دارند اما پرفروشند و ناشران غیرقانونی آنها را بازچاپ می کنند نیز اهمیت دارند. این موضوع بخشی از ناهنجاری های حوزه نشر و کتاب است که با آن روبرو هستیم.
این ناشر با بیان اینکه به این کار اجاره دادن زینک می‌گویند، که کاری نادرست و غیرقانونی است، افزود: این گونه یک کتاب را چندین ناشر منتشر می کنند که نیاز به تامین آمار برای تمدید پروانه انتشارات و دریافت کاغذ یارانه‌ای را فراهم می‌کند این گونه کتاب ها یک ترجمه دارند اما چندین ناشر آن را به چاپ می رساند.
وی با مطرح کردن این سوال که در این فضای مبهم و آلوده چگونه خواننده ای که مهارت ندارد ترجمه بهتر را پیدا کند، گفت: مشکل اصلی مجوزیست که این کتابسازی ها دریافت می کنند بخشی از آن که مجوز ندارد و قانونی نیست را کنار می گذاریم بخش مهم، کتابی است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بارها به آن اجازه انتشار داده. نقش این ناهنجاری ها باید در ضعف مطالعه کشور در بازار نشر و همینطور تاثیر آن بر سرنوشت کتابفروشی‌ها دیده شود. ناهماهنگی میان عنوان و تیراژ یکی دیگر از مشکلاتی است که در حوزه نشر وجود دارد و می‌توانند مسئله دردسرسازی به شمار بیاید. نکته دیگر هم تمرکز ناشران در تهران است که ۳ برابر همه کشور در تهران انتشارات داریم.
آموزگار با بیان این که مساله کتابخانه‌های عمومی را باید کارشناسی کنید، ادامه داد: که چرا در کتابخانه‌های عمومی هیچ کتابی پیدا نمی‌شود اما باید موارد دیگر را هم ببینیم چون یکی از مهمترین مشکلات ما بحث یارانه است قبل از انقلاب دولت فقط در حوزه سانسور و اینکه چه کتابی منتشر بشود یا نشود دخالت داشت اما اقتصاد نشر به طور متوازن پیش می رفت و در همان دوران عبدالرحیم جعفری ۱۲ شعبه امیرکبیر را در همین تهران داشت که او شخصیتی با فکر و اهل محاسبه بود و کار بیهوده نمی کرد، این موارد را باید در نظر بگیریم.
کتاب اکنون باید سرگرم کننده باشد
علی اصغر سیدآبادی، نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان، با اشاره به آمار انتشار کتاب در کشور، گفت: بیشترین فراوانی در حوزه انتشار را کتابهای کمک درسی دارند اما نباید در حوزه مطالعات حساب شوند. در رتبه دوم کتابهای کودک و نوجوان است که این موضوع بسیار اهمیت دارد یکی از مشکلات این پژوهش همین موضوع است که افراد زیر ۱۵ سال را در نظر نگرفته است است و به ادبیات کودک و نوجوان توجه نکرده.
وی با بیان اینکه این پژوهش در بهار ۱۳۹۸ انجام شده و در دوران کرونا تغییراتی در زمینه مطالعه به وجود آمده است، گفت: بین رمان و داستان و شعر و ادبیات در این پژوهش تفاوت قائل شده‌اند اما در آمار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این دو موضوع با هم حساب می‌شوند.
وی ادامه داد: با توجه به آنچه در یک دهه اخیر روی داده، سرگرمی و لذت اهمیت پیدا کرده است و فضای مجازی امروز بخشی از نیازهای اطلاعاتی جامعه را برطرف می‌کند و کتاب اکنون باید سرگرم کننده باشد. حتی در این آمار که بین ۱۵ تا ۶۴ سال را در برگرفته، ۵.۹ درصد کتاب کودک و نوجوان می خوانند و این موضوع نشان می‌دهد که بزرگسالان نیز به کتاب کودک توجه می‌کنند.
سیدآبادی ادامه داد: در رمان و داستان و کتاب های دینی امکان تحلیل موضوعات متفاوت را دارید بیشتر مخاطبان که رمان می خوانند ۲۵ تا ۴۰ ساله هستند زنان بیشتر از مردان و خانه‌دار ها بیشتر از شاغلان و بیکاران مطالعه بیشتری در حوزه کتاب دارند.
وی با بیان اینکه مطالعه رمان و داستان در میان کتابخوانان ایران اهمیت دارد، افزود: محدوده سنی ۱۵ تا ۲۵ سال کمترین میزان مطالعه کتاب های دینی را دارند و افراد مسن بیشتر کتابهای دینی می خوانند. نکته دیگری که در حوزه کتابهای دینی اهمیت دارد این است که ۴۷.۹ درصد مخاطبان این کتاب‌ها تحصیلات ابتدایی (پیش از دبیرستان) دارند. بیشتر تراکم مطالعه کتابهای دینی در میان طلاب حوزه‌های علمیه است، اما این بخش از پژوهش مشکلاتی دارد چون در حوزه علمیه، بخش کتابهای درسی دینی را از مطالعه آزاد آن جدا نکردند.
وی اضافه کرد: نکته دیگری که اهمیت دارد این است که کسانی که درآمد بدون کار دارند نیز اهل کتابخوانی هستند که این جمعیت بیشتر بازنشستگان را تشکیل می دهند، بیشتر آنها کتاب های معارف و تاریخی مطالعه می‌کنند.
سیدآبادی ادامه داد: اگر طبقاتی به این موضوع نگاه کنیم تفاوت زیادی نمی بینیم طبقات پایین و بالا رمان و داستان می خوانند چرا که طبقات پایین به دنبال رویاها و آرزوها و طبقات بالا به دنبال سرگرمی هستند.
سید آبادی با اشاره به تبلیغات دولتی برای ترویج کتاب، گفت: یکی از مهمترین اشکالاتی که این حوزه دارد این است که همچنان بر آگاهی بخشی کتاب تاکید می کند اما اکنون کتابخوانی کاری بر اساس لذت باید دیده شود و این موضوع نشانه های مهمی به ما می‌دهد.
وی با بیان اینکه رمان خواندن برای سرگرمی و لذت بوده نه برای یاد گرفتن و آگاهی، افزود: ما باید لذت را فراتر از آنچه مذموم بدانیم ببینیم. رهایی از زندگی روزمره و فکر و خیال هایی که ذهن را آشفته می‌کند در مطالعه رمان و داستان فراهم می شود. آرامش ذهنی که امروز جامعه به آن نیاز دارد، مطالعه رمان و داستان را توجیه می‌کند.
نظر شما