سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر از ۱۱ تا ۲۰ بیستم بهمن در شرایطی متفاوت‌ترین دوره خود را پشت سر می‌گذارد که این بار سایه شیوع ویروس کرونا در کشور برگزاری تمام مناسبات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی کشور را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. همواره عادت داشته‌ایم در بهمن‌ماه هم‌زمان با پیروزی انقلاب شکوه‌مند اسلامی شاهد برپایی جشنواره‌های فرهنگی و هنری در حوزه جشن هنر انقلاب باشیم. جشنواره تئاتر فجر نیز باوجود تمامی مشکلات موجود در مسیر برگزاری خود ازین قاعده مستثنی نبوده و نیست.
طی روزهای برگزاری جشنواره قادر آشنا مدیرکل اداره هنرهای نمایشی و حسین مسافر آستانه دبیر سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر با حضور در خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) ضمن دیدار با محمدرضا نوروزپور مدیرعامل خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، درباره شرایط این دوره جشنواره سخن گفتند.
قادر آشنا و حسین مسافر آستانه همچنین در گفت‌وگوی تفصیلی با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره جشنواره تئاتر فجر، فراز و فرودهای آن، تاریخچه ۳۹ ساله این رویداد و شرایط حاکم بر تئاتر ایران، به ویژه در یک‌سال اخیر که با ویروس کرونا هنرمندان این عرصه دست‌وپنجه نرم می‌کنند، شیوه‌های حمایت از هنرمندان، جایگاه تولید و اجرای عمومی، تلاش برای توسعه و تئاتر به‌ویژه در استان‌های کشور و دیگر نظرهای خود را بیان کردند. بخش نخست این گفت‌وگوی صمیمی و صریح را می‌خوانید.
نخستین چالش؛ نحوه تعامل با موافقان و مخالفان حیات تئاتر در ایام کرونا بود
ایرنا: گفت‌وگو را پیش از ورود به نگاه‌های تخصصی و مباحث حول محور سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر ساده و بی‌تکلف شروع کنیم. طی یک سال اخیر با وجود همه‌گیری کرونا تلاش برای حیات تئاتر حتی در پیشرفته‌ترین کشورها به یکی از مهمترین چالش‌های مدیریت فرهنگ وهنر و دولتمران آن جوامع بدل شده است. در حالی که در کشور ما با وجود سایه سنگین شیوع کرونا و سرعت رشد این ویروس در پس موج‌های دوم و سوم و در شرایطی که بخش مهمی از ایام سال به سبب مقابله با این ویروس بنا به دستور ستاد ملی مقابله با کرونا با تعطیلی کلیه فعالیت‌های فرهنگی و هنری همراه بود، پیش از تابستان برگزاری جشنواره سی‌ونهم تئاتر فجر به شکل قطعی، رسمی و رسانه‌ای مطرح شد. این نگاه قطعی از کجا ناشی می‌شد؟ در حالی که بی‌شک برنامه‌ریزی اصولی در آن زمان وجود نداشت.
آشنا: کرونا تجربه جدیدی است که بر جهان عارض شد. علی‌القاعده هر کشوری متناسب با داشته‌های خود باید به مقابله با این ویروس بپردازد. برای ما در اداره کل هنرهای نمایشی، در مسیر امور اجرایی به ویژه برگزاری جشنواره تئاتر فجر ساده‌ترین راه این بود که تمام فعالیت‌ها را تعطیل کنیم. ولی حقیقت آنست که این کار عاقلانه نبود. بالاخره کرونا با ماست و باید بیاموزیم با این ویروس زندگی کنیم.
پس با انتخاب مسیر پُرمخاطره و دشوار قدم گذاشتن در عملیاتی کردن امور اجرایی، در نخستین گام خود را ملزم و مکلف کردیم که از یک سو در تک‌تک گام‌ها دستورالعمل‌های ستاد ملی مقابله با کرونا را رعایت کنیم و ازسوی دیگر واقف بودیم باید با این ویروس زندگی کنیم. ناگفته پیداست تلفیق این دو کار بسیار سختی است.
وقتی شما تصمیم به انجام کاری شخصی می‌گیرید، مسیر و شیوه انجام آن فعل در دو حوزه برنامه‌ریزی و اجرا ساده و مشخص خواهد بود. اما وقتی می‌خواهید کاری را انجام دهید که متولیان متعدد و مدعیان فراوانی در مسیر فعلیت آن مهم وجود دارد و هر یک نیز خود را درست یا غلط صاحب‌نظر بدانند، مسلم است آنچه پیشاروی شما است بسیار سخت و همراه با فراز و فرودهای متعددی خواهد بود.
با این دانسته‌ها و سختی‌های راه تلاش کردیم در کنار این ویروس، تئاتر را تا جایی که امکان دارد و به ما اجازه داده می شود چراغش را روشن نگه داریم. برای همین دوستان ما در اداره کل هنرهای نمایشی چند برنامه را در چند لایه برنامه‌ریزی کردند. با این هدف و رویکرد که اگر از طریق لایه نخست نتوانستیم به اهدافمان دست پیدا کنیم از طریق لایه‌های بعدی برای تحقق اهدافمان گام برداریم. به قول معروف تلاش کردیم تا «امروز برنامه فردا را مدنظر داشته باشیم!».
در مسیر اجرا و روشن نگه‌داشتن چراغ تئاتر در تهران و استان‌هایی که امکان اجرا وجود داشت، براساس همان دستورالعمل‌ها، اجراهایمان را با ظرفیت ۵۰ درصدی به صحنه بردیم. همچنین از ابتدا اعلام کردیم ما اساس کار خود را بر استفاده از فضای مجازی و اینترنت بنا می‌کنیم تا بتوانیم از این فضا به بهترین شکل ممکن استفاده کنیم. چند برنامه را نیز در این عرصه در دستور کار قرار دادیم.
نخست آنکه اجرای نمایش‌ها به صورت برخط (آنلاین) یا ضبط و پخش کردن آنها در فضای مجازی در دستور کار قرار گیرد. در این رابطه چند برنامه را به شکل موردی تست کردیم و جواب گرفتیم. در حین همان آزمون و خطاها متوجه شدیم فضای مجازی، بستری عظیم با دستاوردهای فوق‌العاده‌ای است. هر چند دراین‌میان موافقان و مخالفانی در میان هنرمندان نیز داشتیم. موافقان بر آن بودند که نمی‌شود ساکت ماند و مخالفان بر آن نمط استوار بودند که تئاتر با دم مسیحایی مخاطبان زنده است و باید با حضور آنها جریان داشته باشد. بنابراین تلاش کردیم میان این دو تناسبی درخور، متعادل و منطبق با ضوابط و قوانین را برقرار کنبم که هم با بهره بردن از ظرفیت ۵۰ درصدی اجرای حضوری داشته باشیم و هم فضای مجازی را به مدد بگیریم.
افتتاح «تلویزیون تئاتر ایران» یکی از برکات برگزاری جشنواره تئاتر فجر بود
ایرنا: پس از اینجا پای سازمان سینمایی برای صدور مجوز پخش آثار تئاتری در فضای مجازی به میدان باز شد؟ حضوری که با حاشیه‌های ریز و درشتی نیز همراه بود.
آشنا: دقیقا! در نخستین گام به سازمان سینمایی اطلاع دادیم بنا داریم در کنار اجرای عمومی با ظرفیت محدود (۵۰ درصد سالن‌ها) از ظرفیت گسترده و نامحدود فضای مجازی برای ارائه آثار هنرمندان تناتر بهره ببریم. اینکه نمایش‌ها ضبط شوند و پس از روند صدور مجوز پخش آنها از طریق تلویزیون‌های تعاملی و پلتفرم‌های ارائه دهنده چنین خدماتی در فضای مجازی آغاز شود. بعد از رسیدن به راه‌حل، خوشبختانه بلافاصله فضای مجازی و پلتفرم‌های معتبر، شناخته شد و دارای مجوز شروع به کار و پخش آثار کردند. انصافاً در این مسیر سازمان سینمایی بالاترین همکاری را با ما داشت.
نکته بعد در برداشتن گام‌های بعدی با طرح این پرسش آغاز شد که اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این شرایط باید چه اقداماتی را در دستورکار قرار دهد؟ وقتی قرار است فضای مجازی را بستر اصلی کار خود قرار دهیم اتفاقاً باید برنامه مشخصی داشته باشیم. دوستان و همکاران ما به مدت سه الی چهار ماه به شکل مداوم و خستگی‌ناپذیر برای طراحی و راه‌اندازی «تلویزیون تئاتر ایران» کار کردند و بنا شد ابتدا مدلی را طراحی کنیم که بتواند پاسخگوی کیفی و نه کمی سطح انتظارات جامعه شریف و نجیب هنرمندان تئاترکشور باشد.
خدا را شاکریم این تلویزیون در آستانه برگزاری سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر افتتاح شد. تمام آثار حاضر در جشنواره سی‌ونهم تئاتر فجر که در این رویداد به صحنه رفتند از طریق این تلویزیون تعاملی نیز به مخاطبان سراسر کشور ارائه شد. شروع فعالیت تلویزیون تئاترایران با جشنواره فجر بود اما ثمره آن در ادامه مسیر حیات تئاتر در خدمت هنرمندان ایران خواهد بود.
حمایت ۳۰ میلیون تومانی از هنرمندان جهت پخش آثارشان در پلتفرم‌های مجاز
حمایت دیگری که اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طی یک سال اخیر از هنرمندان تئاتر این بود که به شکل رسمی و رسانه‌ای اعلام کردیم هنرمندانی که به هر دلیلی در ایام شیوع کرونا نتوانستند آثار خود را به صحنه ببرند یا نخواستند اجرای عمومی خود را که به سبب تعطیلی فعالیت‌های نمایشی مدتی تعطیل شد، در ادامه و با بازگشایی مجدد سالن‌ها ادامه دهند، می توانیم آثار آنها را در تلویزیون تئاتر ایران یا هر پلتفرمی که تمایل داشتند تا سقف ۳۰ میلیون تومان حمایت کنیم.
خوشبختانه با اعلام این خبر حمایتی، کارهای زیادی به دستمان رسید و دوستان هم‌اکنون در حال گفت‌وگو با کارگردان یا تهیه‌کننده ۵۰ اثری هستند. در این شاخه حمایتی به دست ما رسیده است تا بعد از جشنواره فجر این آثار را به مخاطبان ارائه دهیم. به بیانی دیگر تلاش کردیم از هر فرصتی که در فضای مجازی به ما اجازه می دهد برای همراهی و حمایت از هنرمندان تئاتر استفاده کنیم.
جشنواره تئاتر فجر هدیه شادی، نشاط و فرح از سوی خانواده تئاتر به مردم ایران بود
ایرنا: اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نخستین اداره کل نهاد وزارتی فرهنگ بود که از همان روزهای نخست سال ۱۳۹۹ که بحث برگزاری یا عدم برگزاری جشنواره‌های فجر در سایه شیوع کرونا مطرح بود، با قدرت اعلام کرد که این رویداد را برگزار خواهد کرد. آیا از برگزاری این رویداد به دلیل استقبال کم هنرمندان و حتی مخاطبان به سبب کرونا یا دیگر آسیب‌های پذیرفتن چنین خطری در حوز برگزاری جشنواره‌ای معتبر در حد نام فجر در شرایط کرونایی ترسی نداشتید؟
آشنا: در حوزه برگزاری جشنواره تئاتر فجر آن‌گونه که اشاره کردید، اداره کل هنرهای نمایشی نخستین اداره کلی بود که اعلام کرد جشنواره تئاتر فجر را تحت هر شرایطی برگزار می‌کند. بیان این مساله نیز در همان گام نخستین اعلام مخالفان و موافقانی داشت. البته ما با احترام به نظر مخالفان بر این باور بودیم تاکید بر این نکته مهم که زندگی در شرایط شیوع بحرانی چون ویروس کرونا تعطیل بردار نیست، باید چراغ تئاتر را روشن نگه داریم.
مساله مهم بعدی این است که اگر ما به عنوان مسئولان تئاتر کشور می‌خواهیم به هنرمندان کمک کنیم، باید بهانه‌هایی را برای کمک به هنرمندان پیدا کنیم. اینکه می‌گوییم اجرای عمومی و برگزاری رویدادهای هنری به ما اجازه می‌دهد به هنرمندان کمک کنیم در حقیقت ثمره آن را در برپایی جشنواره تئاتر فجر شاهد هستیم.
اداره کل هنرهای نمایشی علاوه بر آنکه در سایه تعامل، استقبال چشمگیر و همکاری مثال‌زدنی هنرمندان تئاتر کشور با برپایی این رویداد از جشنواره تئاتر فجر که به نوعی آبرو و اعتبار رویدادهای نمایشی به شمار می‌رود پاسداری کرد، به هر شکل ممکن از چنین فضاهایی که به ما اجازه می دهد آن را اجرایی و عملیاتی کنیم حمایت می‌کنیم. در حقیقت با برگزاری فجر سی‌ونهم نه تنها توانستیم از هنرمندانمان حمایت کنیم که امید نشاط را با حضور خانواده تئاتر ایران به جامعه هدیه دادیم.
تئاتر فجر جرقه آزاد شدن ظرفیت انباشته یک ساله تئاتر ایران بود
ایرنا: جناب مسافرآستانه از پیامی که به جشنواره تئاتر فجر دادید وام می‌گیرم. شما از زمان پذیرش سکان هدایت این رویداد بر این مسئله تاکید کردید که تئاتر و جریان زندگی در بستر تئاتر مانند اصل زندگی عمومی انسان‌ها تعطیل‌بردار نیست. در پیام خود نیز به این نکته تاکید داشتید تئاتر باید زنده بماند تا هنرمندان بتوانند زندگی را به تصویر بکشند. در آن روی دیگر سکه پذیرش سکان هدایت این رویداد در سالی که متفاوت‌ترین شکل برگزاری جشنواره تئاتر فجر را به دلیل شیوع ویروس کرونا سپری می‌کنیم با مخاطرات فراوانی همراه بود. البته هیچ‌کس تصور نمی‌کرد شاهد استقبال گسترده و حضور ۱۰۷ اثر نمایشی در این جشنواره باشیم. با تمام این اوصاف پذیرش دبیری این جشنواره خواسته خودتان بود یا چون هنرمندی این خطرپذیری را در پذیریش این مهم نداشت شاهد حضور شما در مقام دبیر جشنواره سی‌ونهم تئاتر فجر هستیم؟
مسافرآستانه: همان‌طور که اشاره کردید در آغاز چیزی شفاف نبود. ولی تلاش و نیت ما بر تحقق اجرای این رویداد بود و براساس همان نیت نیز تلاش‌هایمان را برنامه‌ریزی کردیم تا تئاتر را در چنین شرایطی زنده نگه داریم. اعتقاد ما بر این امر ناشی از آنست که تئاتر جزء لاینفک فعالیت‌های اجتماعی است. اگر تمام فعالیت‌هایی را که شاهد هستیم عموماً برای بقای انسان، کیفیت در زندگی مادی انسان و سلامت جسمی او ضروری بدانیم، هنر در کیفیت زندگی روحی و روانی انسان‌ها بسیار لازم است.
در میان تمام هنرها، تئاتر از همه خاص‌تر و ویژه‌تر است. تئاتر جزء لاینفک فعالیت‌های زندگی بشری است. آنچه از کیفیت زندگی حاصل می شود در تئاتر انعکاس دارد. تئاتر محل تولد اندیشه‌های نو و محل ارتقاء کیفیت زندگی است. بنابراین هنرمندان تئاتر با این رویکرد و تعریف به‌رغم سختی‌های بسیار نمی‌توانستند دست از کار بکشد. هرچند با انتشار نخستین خبرها از شیوع ویروس کرونا، شوکی به همه مردم جامعه وارد شد. تمام مردم جهان دچار شوکی بزرگ شدند و مدت کوتاهی هم خود را در خانه‌ها قرنطینه کردند. اما ادامه این نوع زندگی واقعاً برای هیچ نهاد اجتماعی میسر نبود.
هر کدام از مشاغل یا فعالیت‌ها دنبال راهکاری بودند برای آنکه در کنار کرونا بتوانند به حیات خود ادامه دهند. حتی وقتی اجازه بازگشایی تالارها و سالن‌های تئاتری وجود نداشت، هنرمندان این عرصه تمرینات خود، جلسات و هم‌فکری‌های خود را کنار نگذاشتند. چون یکی از راه‌هایی که تئاتر بر اساس آن شکل می گیرد گفت‌وگوست. تئاتر بر مبنای دیالوگ آفریده و بر مبنای دیالوگ اجرا می‌شود. پس اگر در آغاز بین هنرمندان دیالوگی وضع نشود شاید هنری شکل نگیرد.
این بحث همچنان بین محافل تئاتری وجود داشت و به جز تعداد کمی که شاید بنا به دلایل متعدد این امکان را نتوانستند برای خود ایجاد کنند، ولی بقیه هنرمندان ما در تهران و در همه استان‌های کشور دنبال آن بودند که کارهایی را تولید کنند. ایده‌ها و فکرهایی را به اجرا تبدیل کنند. برای هنرشان و توانمندی‌هاشان برنامه‌ریزی کنند و منتظر ارائه این آثار به مردم باشند چرا که همه ایمان داشتند که در نهایت این فرصت فراهم خواهد شد.
وقتی فعالیت تئاتر و سالن‌های نمایشی در تیر ۱۳۹۹ با اجازه نسبی روبرو شد، اولین کسی بودم که نمایشم را (برگشتن) به صحنه بردم. تئاتری که سال پیش آن را در تئاترشهر اجرا کرده بودم و برای اجرای مجدد آن پیشگام شدم. گروه نمایش برگشتن این تقاضا را از من داشت. یعنی گروه یکپارچه به دنبال این بود که از هر فرصتی برای اجرا استفاده شود و به نوعی آغازگر اجرا در جریان کرونا بود.
همه ما این ترس را در آغاز داشتیم که شاید تماشاگر در سالن حضور پیدا نکند. یا اگر بیاید خدای‌نکرده ازنظر سلامت جسم به مخاطره نیفتد؟ اما تمام امور برنامه‌ریزی شد و حاصل آن تجربه شگفتی بود. همچنین بعد از ما ۳ سالن تئاترشهر و برخی نماشاخاه‌های خصوصی نیز فعالیت خود را آغاز کردند. این روند ادامه داشت تا با موج دوم و گسترش کرونا مواجه شدیم.
اینجا جشنواره فرصت مجدد احیاء و بازگشت هنرمندان به صحنه و کاری که عاشقانه آن را دوست دارند را فراهم کرد. همه آنچه به‌عنوان پتانسیل یک‌سال تئاتر ایران جمع شده بود پای در میدان گذاشتند. چه نمایش‌ها و گروه‌هایی که در بازه زمان کوتاهی اجرا رفته بودند و چه گروه‌هایی که در صف اجرا قرار گرفته بودند اما به سبب شیوع کرونا و گسترش دامنه آن محروم از اجرا شدند. همه منتظر جرقه‌ای برای آغاز فعالیت بودند.
جشنواره سی‌ونهم تئاتر فجر همان جرقه لازم برای آزاد شدن ظرفیت انباشته شده یک‌ساله تئاتر ایران بود. ظرفیتی که ما تنها و ناچار به پذیرایی و میزبانی از ۱۰۷ اثر نمایشی از خیل آثار متقاضی حضور در این رویداد شدیم. هر چند جشنواره‌ها با محدودیت زمانی و مکانی روبرو هستند و این طبیعت چنین رویدادهایی است، من آثار بسیار ارزشمندی را در استان‌ها و در تهران شاهد بودم که ظرفیت جشنواره اجازه حضور بیشتر از این تعداد را به ما نمی‌داد.
تئاتر در بحران‌ها ناجی بشر بوده است
ایرنا: وقوع چنین استقبالی از سوی هنرمندان برای حضور در جشنواره تئاتر فجر بازتاب دهنده همان نکته بنیادین هنر نیست که هنرمندان در شرایط بحرانی جوامع نمی‌توانند بی‌تفاوت، ساکت و در انزوا باشند؟
مسافرآستانه: دقیقا. با اشاره به سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر می‌توان با قدرت گفت که این اقبال به‌معنای آن نیست که تمام ظرفیت فعال تئاتر کشورمان همین ۱۰۷ اثری است که در جشنواره سی‌ونهم تئاتر فجر شاهدش بودیم. تئاتر در سراسر ایران با بالاترین ظرفیت خود زنده و درحال فعالیت است. اگر آثار بیشتری در جشنواره حضور پیدا نکرده به معنای آن نیست که کارهای متقاضی آثار کم ارزشی بودند. خیر. به هیچ عنوان اینگونه نبوده و نیست. عمده آن آثار کارهایی هستند که هنوز هم در شرایطی که امکان اجرا پیدا کنند می‌توانند تأثیرگذار باشند. خلق این تعداد اثر توسط خیل هنرمندان فعالیتی است که واقعاً اگر برای آن برنامه‌ریزی وجود نداشت و جشنواره‌ای شکل نمی‌گرفت شاید حضور و ظهور این‌ها بازهم به تعویق می‌افتاد.
منتظر ماندن برای آنکه شرایط خوب شود برای هیچ شغلی تصمیم درستی نیست. به‌ویژه برای هنرمند. هنرمندان همیشه روی صحنه فعال، روبروی مردم و برای مردم کار کردند. با شیوع کرونا نمی‌توانستند در گوشه‌ای بنشینند و ببینند چه زمانی شرایط درست می‌شود تا بتوانند در آن شرایط بار دیگر بازگردند.
تاریخ نشان داده است همیشه هنر در سخت‌ترین شرایط به کمک مردم آمده است. شما اگر نگاهی گذرا به تاریخ کنید بزنگاه‌های متعددی را می‌بینید که هنرمند در آن بزنگاه‌های خطرناک تن به خطر سپرده برای آنکه حال جامعه را خوب کند. مثلاً در دوره‌ای که شیوع طاعون را در دنیا و کشور خود شاهد بودیم. چنان وحشتی بر زندگی حکم‌فرما شده بود که یاس و ناامیدی بسیاری با خود به‌همراه داشت. در آِن شرایط هنر بود که با آمدن به میدان سعی کرد تلاش کرد روحیه مردم را ارتقا ببخشد.
یا یکی از شاخصه‌های این حضور و تاثیر هنر تئاتر را بعد از جنگ جهانی دوم شاهد هستیم. با وجود تمام آن مکاتب ادبی، هنری، فکری و فلسفی متعددی که به واسطه جنبش هنر مدرن شکل گرفته بود، هیچ کدام نتوانستند حال جامعه را بهبود بخشند. نه آنکه آنها بی‌تأثیر بودند. بلکه دستمایه‌ای شدند برای آنکه هنرمندان بتوانند به واسطه آن جریان‌ها، مکاتب، نحله‌ها و اندیشه‌ها، آثاری را برای ارتقاء روحیه مردم خلق کنند. هنر تئاتر بود که در آن ایام واقعاً مردم را نجات داد.
همین جشنواره‌های تئاتری یکی از تأثیرگذارترین ویژگی‌هایی بود که به التیام حال مردم در ان دوران کمک شایانی کرد. بعضی از آن جشنواره‌ها مانند جشنواره تئاتر آوینیون هنوز هم ادامه دارد. این جریان اثرگذار مهم در شرایط بعد از جنگ جهانی دوم تا امروز ادامه داشته است. امروز نیز به واسطه شیوع کرونا ما در شرایط مشابهی قرار گرفته بودیم.
با صدای بلند می‌گویم تئاتر تعطیل نیست
ایرنا: طی همین یک سالی که از شیوع و جریان‌های منفی کرونا در جهان می‌گذرد، بارها گفته و شنیده شده که اغلب شاخه‌های هنرهای نمایشی از جمله تئاتر تعطیل هستند؟
مسافرآستانه: بله در همه دنیا شاهد وقوع اتفاق‌های متعددی هستیم. با شما موافقم گفته و شنیده می‌شود که برخی می‌گویند که همه جای دنیا تئاتر تعطیل است. درحالی‌که من به ضرس قاطع این نکته را با صدای بلند می‌گویم که به‌هیچ‌وجه اینگونه نیست. خیلی از کشورها، این اجازه را ندادند. یا شرایط وضعیت معیشتی نیاز به این امر را برای آنها ایجاد می‌کرد که چراغ تئاتر را روشن نگه دارند و خیلی مسائل دیگر...
اما در بسیاری کشورها شاهد هستیم به‌رغم رفاه نسبی و نهایت حقوق اجتماعی هنوز دنبال این هستند که کاری کنیم. نمی‌توانیم در منزل بنشینیم حقوق بگیریم و شاهد استمرار وضعیت تعطیلی تئاتر در کشورمان باشیم. ما نسبه به جامعه و نسبت به مردم متعهدیم و می‌بایست در صحنه حضور داشته باشیم.
اصرار هنرمندان برای اجرای تئاتر فقط بحث معیشت نیست! مسائل بزرگی در کار است!
ایرنا: با این صحبت‌ها، با دوگانه نیاز مالی و تعهد اجتماعی مواجه نمی‌شویم. بالاخره اصرار تئاتری‌ها بر ادامه فعالیت‌شان به سبب تعهد اجتماعی و مردمی آنها برای جریان‌سازی و اثربخشی تئاتر در ارتقای سطح روحیه جامعه است یا گره خوردن معیشت آنها با استمرار فعالیت‌شان در حوزه تولید و اجرای آثار نمایشی؟
مسافرآستانه: باید به همان دیدی که پیشتر توضیح دادم، اصرار هنرمندان برای حضور در صحنه، تولید و اجرای عمومی آثار را مورد مداقه قراردهیم. این‌قدر بحث معیشت، سختی‌های معیشت و سختی‌ها و تنگناهای مالی مسائل زندگی شده که همه فکر می‌کنند هنرمندان تئاتر فقط به خاطر بحث معیشتی است که می‌خواهند در صحنه حضور داشته باشند و کار کنند. قطعاً اینگونه نیست. بله قبول دارم و همه با آن موافقند بحث معیشتی، بحث بسیار مهمی است؛ اما واقعیت آنست که هنرمند بدون جامعه احساس بودنش زیر سوال می‌رود.
بنابر همین مجموعه فکرها بوده که حضور و برگزاری جشنواره تئاتر فجر را به امری ضروری بدل می‌کند. خدا را شکر بعداز آنکه این اتفاق افتاد و کارها پیش رفت، هرچه به جلو گام برداشتیم، هر چه ارتباط بیشتری با هنرمندان برقرار کردیم، احساس امیدواری بیشتری برای برگزاری رویداد تئاتر فجر نصیب‌مان شد.
همراهی هنرمندان در سراسر کشور باعث شد مطمئن‌تر برای برگزاری این رویداد گام برداریم و سعی کنیم بدون توجه به شرایط سخت بیرونی و گویی در دوران ایده‌آل از نظر سلامت اجتماعی، نبود چنین بحران و ویروسی در حال حاضر زندگی می‌کنیم. با این روحیه تمامی همکاران من هر روز سرکار خود حاضر شدند. ساعت کاری نیز نمی‌شناختند. ارتباطاتشان را با هنرمندان سراسر کشور به شکل مستمر برگزار کردند و حاصل آن شد که ما در این جشنواره همان‌طور که اشاره کردید ۱۰۷ کار پذیرفته داشته باشیم.
بیش از ۷۰۰ نمایش، متقاضی حضور در این دوره جشنواره بودند که امکانات، ظرفیت و شرایط میزبانی به سبب رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی اجازه میزبانی بیشتر به ما نمی‌داد. امیدوارم با مساعد شدن شرایط همه این آثار بتوانند در معرض دید علاقه‌مندان تئاتر سراسر کشور قرار گیرند.
مهمترین دستاورد سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر برای استان‌ها
ایرنا: حسین مسافرآستانه مثل بسیاری نام‌های شناخته‌شده تئاتر ایران نه متولد تهران و نه رشد کرده پایتخت است. هر موقع صحبت از بحث امکانات می‌شود شاهد تمرکز امکانات در تهران هستیم. ولی می‌خواهیم کمی دامنه پرسشی را که از دکتر آشنا با شما توسعه دهم. در نخستین تا هفتمین جشنواره تئاتر فجر شاهد پرچم‌داری بلامنازع هنرمندان استانی بودیم. با مرور ۳۸ سال از برگزاری این رویداد اگر بخواهیم بگوییم مهمترین ویژگی تئاتر فجر و جریانی که در تئاتر ما ایجاد کرده چیست به چه نکاتی اشاره می‌کنید و کدامیک از این ارزش‌های درخشان تاریخچه ۳۸ ساله را ما در رویداد سی‌ونهم تئاتر فجر با درخشش و تلألؤ بیشتری شاهد بودیم؟
مسافرآستانه: همان‌طور که اشاره شد جشنواره‌ها به خصوص بعد از انقلاب اساساً از رونق تئاتر در شهرستان‌ها پای گرفتند. در بسیاری دوره‌ها حتی بعد از دوره هفتم نیز هرچند از نظر کمیت شاهد حضور آثار کمتری از هنرمندان استانی بودیم، اما از نظر کیفیت، رشد بالایی را از دوره هفتم به بعد در بدنه تئاتر استان‌ها شاهد بودیم که این ادعا در تمامی جشنواره‌ها قابل رصد است.
اگر مقداری از آن جریان فاصله گرفته شد به دلیل شرایط خاصی بود که در شهرستان‌ها ایجاد شد و امکان فعالیت مستمر در تئاتر کم‌رنگ شد. در سال‌هایی خیلی از این هنرمندان به تهران مراجعه کردند. به تهران آمدند برای آنکه بیشتر دیده شوند و امکان کار کردن به شکل مستمر داشته باشند. کاش این شرایط در همان زمان در استان‌های ما بهتر مدیریت می‌شد و هنرمندان در همان استان‌ها می‌ماندند. اما طی سالیان اخیر به ویژه طی یک دهه اخیر کمتر شاهد هستیم که هنرمندان خوب ما به خاطر کار کردن و دیده شدن مجبور به مهاجرت از استان‌ها به تهران شوند. حتی در نقطه مقابل شاهد مهاجرت معکوس نیز بودیم که هنرمندان از تهران به استان و شهرستان‌های خود بازگشتند.
در راستای همین نگاه در جشنواره سی‌ونهم چنین برنامه‌ریزی را داشتیم. علاوه بر آماری که دکتر آشنا اشاره کردند که ۵۴ درصد آثار شرکت‌کننده در جشنواره‌ای که شاهدش بودیم از استان‌های کشور بودند، ما در تیم‌ها و ستاد برگزاری به ویژه در بحث کارشناسی سعی کردیم از هنرمندان مؤثر و کارشناسان شناخته‌شده استانی استفاده کنیم که در دوره‌های قبلی شاهد چنین رویدادی نبودیم.
منظورم از هنرمندان کارکشته و شناخته‌شده استانی هنرمندانی هستند که در شرایط امروز نیز در استان خود زندگی و فعالیت می‌کنند. اگر نه که همه تئاتر کشور متعلق به شهرستان‌ها است. (می‌خندد...)
در بخش‌های مختلف چون بخش انتخاب یا در بخش داوری نهایی شاهد حضور هنرمندانی هستیم که در استان‌ها فعال هستند. با این انتخاب خواستیم اعلام کنیم که اگر شما در استان خود کار می کنید، چه به لحاظ علمی و چه به لحاظ خلاقیت هنری تردید نکنید که دیده می‌شوید. شما هنرمندان شناخته‌شده‌ای هستید حتی اگر در استان خود بایستید و کار کنید.
ارزش‌های فرهنگی تولیدی جای آثار ترجمه شده را در تئاتر ایران گرفته
ایرنا: جناب مسافرآستانه صریح می‌پرسم و از صراحت لهجه شما برای پاسخ کمک می‌خواهم. تمامی آثار شرکت کننده در سی‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر از متون نویسندگان ایرانی بهره برده بودند. این برای اولین بار در طول تاریخ ۳۸ ساله جشنواره تئاتر فجر است که شاهد چنین رویدادی هستیم. در فراخوان منعی برای ارائه نمایشنامه‌های خارجی و ترجمه شده وجود نداشت اما عملا شاهد چنین اتفاق شگفتی‌سازی در این دوره بودیم. آیا قانون نانوشته‌ای وجود داشت؟ مثلا به اعضای هیات انتخاب گفته شده بود روی متون خارجی قلم قرمز بکشند؟
مسافرآستانه: قطعا پاسخ این سوال خیر است؛ ببینید نه تنها صریح که صادقانه پاسخ می‌دهم. جشنواره‌های فجر در تمامی دوره‌ها، جشنواره‌های مؤثری بوده است. اما در دوره‌هایی به لحاظ محتوا اکثر آثاری که شاهد حضورشان بودیم خیلی دغدغه اجتماعی در آنها وجود نداشت. یعنی آثاری بودند که یا عیناً ترجمه خارجی یا نوعی گرته‌برداری از آثار خارجی بودند. موضوعات و مسائلی که شاید در فعالیت‌های اجتماعی مردم ایران چندان جایگاهی نداشته باشند. اما به‌عنوان اثری هنری شناخته می‌شوند.
حرف من نفی آثار بین‌المللی یا ترجمه آثار سایر کشورها نیست. بحث غالب بودن نوع تفکر در فعالیت تئاتری کشور است. در ادوار قبلی بیشتر شاهد کشیده شدن نوع تفکر ما به سمت تفکر غالب کشورهای دیگر بود. خدا رو شاکریم که طی چند سال اخیر به ویژه در دوره سی‌ونهم نهم شاهد آن هستیم که نه تنها در این دوره متن نمایشنامه خارجی در بین آثار جشنواره در تمامی بخش‌ها وجود ندارد که بیش از ۹۵ درصد آثار در بخش‌های مختلف نمایش خیابانی، دبگرگونه‌های اجرایی و آثار صحنه‌ای مسائل مبتلابه اجتماع امروز را بازتاب می دهند. به بیان دیگر در آثار ارائه شده توسط هنرمندان در این دوره جشنواره ارزش‌های فرهنگی دست‌مایه آثار قرار گرفتند.
بخش «سرباز انقلاب» نه تنها سفارشی نبود که مطالبه خود هنرمندان بود
ایرنا: کمی به بخش ویژه «سرباز انقلاب» بپردازیم. بخشی که امسال به مناسبت سالگرد ترور ناجوانمردانه سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی و با یاد آن بزرگمرد و شهید والامقام و تمامی شهدای مدافع حرم در جدول اجراهای جشنواره سی‌ونهم گنجانده شده بود. آِیا این بخش سفارشی از سوی دبیر جشنواره یا اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی به سبب اهمیت موضوعی که در بطن خود دارد بود؟
مسافرآستانه: اگر بخشی در این دوره به شهید والامقام سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی اختصاص پیدا کرده، این لطفی نیست که برگزارکنندگان جشنواره انجام داده باشند. این حُسن برخوردِ هنرمندان ما با این مسئله است. یعنی تولید این آثار جزو دغدغه خود هنرمندان بود. وقتی چنین اتفاقی یعنی قهرمان آنها، قهرمان ملی میهنی که در آن زیست می‌کنند به وسیله دشمن به شهادت می‌رسد، این به مسئله هنرمندان تئاتر کشور بدل می‌شود و این همه آثار در این راستا می‌نویسند، تمرین و اجرا می‌کنند.
بی‌توجهی به این امر جفا به فرهنگ و شخصیت‌های تأثیرگذار کشور است. جشنواره امسال اگر برگی از درخشان‌ترین برگ‌های خود را به این فصل اختصاص داده است به دلیل رویکرد خود هنرمندان تئاتر به این موضوع بوده است، والا اگر آثاری در این حوزه خلق نمی‌شد چنین بخشی وجود نداشت. ما هیچ اثری را به هیچ هنرمندی در این حوزه سفارش ندادیم. وقتی دیدیم چنین اشتیاق میان هنرمندان وجود دارد باید برای آن برنامه‌ریزی می‌کردیم. تنها همین کار یعنی برنامه‌ریزی حضور بخش سرباز انقلاب را انجام داده‌ایم. یا در موضوعات دیگر حاضر در میان آثار جشنواره نیز اوضاع بر همین محور استوار بود.
در حوزه دفاع مقدس و ارزش‌های انقلاب طی چند سال اخیر شاهد رویکرد مجددی میان هنرمندان جوان‌تر به فرهنگ دفاع مقدس هستیم. انگار نوعی بازشناسی مجدد توسط هنرمندان از این فرهنگ درحال صورت گرفتن است که جای سپاس دارد. یا نمایش‌هایی در این دوره جشنواره حضور داشتند که به شهدای هسته‌ای می‌پرداختند. یا نمایش‌هایی که بحث ترور را در طول تاریخ کنکاش کرده بودند. یعنی از صدر تاریخ، ترورهای صورت گرفته را دست‌مایه کار هنری خود قرار داده و درباره آن فکر، تحقیق و پژوهش کرده و اثری را تولید کردند.
دیگر کمتر شاهد هستیم که یک تیتر روزنامه دست‌مایه تئاتر شود و مردم را به خود جذب کند. این کار به حداقل رسیده است. این نشانه بلوغ فکری جامعه تئاتر ایران است. جامعه تئاتری موضوعاتی را در این دوره دست‌مایه قرار داده است که مسئله زندگی اجتماعی، هم اکنون و آن زندگی‌شان است. اینکه در آثارشان چه مابه‌ازای تاریخی را می‌توانند کنکاش کرده و با زبان هنر به آن اشاره کنند. از این منظر جای خوشحالی است که تئاتر رسالت واقعی خود را درحال کشف مجدد است.
امروز دیگر تئاتر صرفاً امری سرگرم‌کننده صرف نیست. گرچه سرگرمی جزو ذات این هنر است، اما در کنار آن هنرمندان با آثارشان مسائلی را از اجتماعی که این زندگی را بازنمایی کند به خود جامعه بازنمایی می‌کند و جامعه گویی خود را در آیینه تئاتر بازیابی می کند. به خود می‌اندیشد و خود را پیدا می‌کند. این بزرگ‌ترین تأثیری است که تئاتر می‌تواند در در جامعه داشته باشد. ما شعار این مسئله را سال‌های سال می‌شنیدیم اما فکر می‌کنم اجرایی و عملیاتی شدن آن شعار را در دوره سی‌ونهم به‌خوبی شاهد هستیم.
ادامه دارد....
نظر شما