بیابان‌زدایی، تلاش برای تولد دوباره خاک

به گزارش ایرنا، طبق تعاریف، بیابان به سرزمینی گفته می‌شود که در مناطق خشک و نیمه خشک یا نیمه مرطوب واقع شده و پوشش گیاهی مناسبی ندارد با این تعریف هم اینک ۶۵ هزار هکتار از اراضی استان همدان تبدیل به بیابان شده است.

واکاوی علل پدید آمدن بیابان این نتیجه را آشکار می سازد که به تناسب توسعه زندگی بشر و افزایش خواسته ها و نیازهای آن، انسان سعی در بهره گیری بیشتر از منابع خدادادی برای رفع نیازهای خود داشته است.

در قرن اخیر هم با توجه به شرایط کنونی جهان به ویژه انقلاب صنعتی و افزایش جمعیت، استفاده بشر از منابع شدت گرفته و «زمین» به عنوان اولین و راحت‌ترین منبع همواره از گزند تخریب در امان نبوده بنابراین انسان با تخریب زیستگاه و پوشش گیاهی و گونه‌های جنگلی و مرتعی، آن را برای زندگی و توسعه صنعتی فراهم کرد.

از سوی دیگر پیش از توسعه صنعتی، در بخش کشاورزی نیز این اتفاق افتاده بود و نیاز روز افزون بشر به غذا در کنار بی توجهی و ناتوانی برخی جوامع برای تامین نیازهای خود موجب شدکه استفاده از «سطح» روز به روز بیشتر شود و برای ارتزاق بیشتر گاهی شاهد سودجویی هایی نیز باشیم و این رویه زمینه را برای تغییر در سطح زمین و عرصه ها فراهم کرد.

بعد از تامین زمین و فضای مورد نیاز، «آب» لازمه فعالیت و شروع کار است که در این راستا دست اندازی به منابع زیر زمینی و برداشت بی رویه آب بدون توجه به توان اکولوژیکی و سرزمینی، خسارت های جبران ناپذیری را به زمین وارد می کند.

هر چند این برداشت ها خزنده صورت می گیرد ولی بازخورد آن کوبنده است یعنی خسارت و آسیب آن زمان آشکار می شود که نمی توان در لحظه به آن پاسخ داده و مشکل را رفع کرد.

نواحی شرقی همدان مستعد بیابانی شدن

معاون محیط طبیعی حفاظت محیط زیست استان همدان در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که احتمال بیابانی شدن مناطق شرقی همدان در صورت بی توجهی زیاد است که این خطر در جریان سفر رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور به استان نیز مطرح شد.

«مهدی صفی خانی» افزود: مطالعات انجام شده نشان می دهد که برخی از نقاط این استان احتمال بیابانی شدن را دارند بنابراین باید با شناسایی آنها برنامه ریزی دقیقی برای کنترل و پیشگیری از شتاب بیابانی شدن این مناطق ارائه کرد.

از بین مناطق زیر پوشش محیط زیست فقط منطقه «نشر» همدان به علت نزدیکی به دشت «قهاوند» استعداد بیابانی شدن را دارد.

وی با بیان اینکه وضعیت مناطق تحت مدیریت محیط زیست از نظر بیابانی شدن به نسبت خوب و قابل قبول است، ادامه داد: تنها منطقه «نشر» همدان به علت نزدیکی به دشت «قهاوند» استعداد بیابانی شدن را دارد.

معاون محیط طبیعی حفاظت محیط زیست استان همدان افزود: تبدیل زمین های موجود در منطقه نشر قهاوند به اراضی کشاورزی و تخریب بخشی از آنها سبب تغییر شرایط زیستگاهی شده که حتی در صورت کشاورزی به روش آبی و دیمی مُدلی از آسیب به منطقه وارد و شرایط اکولوژیکی منطقه را تغییر می دهد.

صفی خانی افزود: تداوم این وضعیت حتی شرایط لازم در طبیعت برای چرخه طبیعی حیات را بر هم زده و گونه های جانوری در سطح پایین هرم غذایی را برای ارتزاق دچار مشکل می کند.

وی بیان کرد: هم اینک به علت تخریب های انجام شده در طبیعت «نشر» و از بین رفتن پوشش گیاهی، گونه های جانوری برای یافتن طعمه و ادامه زیست و حیات دچار مشکل شده و حیوانات با ورود به زمین کشاورزی از کاه و کلش ارتزاق می کنند که این کاه و کلش نیز در فصل پاییز با شخم زدن مجدد از بین می رود.

بیابانی شدن اراضی ملی همدان

معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان افزود: گونه های جانوری برای رهایی از این وضعیت مجبور به مهاجرت برای یافتن طعمه و غذا هستند در حالیکه محل مهاجرت و مسیرهای اطراف نیز شرایط زیستگاه های مناسبی ندارد چرا که اراضی آنها زودتر از محل سکونت شان تخریب شده است.

صفی خانی ادامه داد: مناطق تحت مدیریت محیط زیست همدان دارای شرایط آبی مناسبی هستند با این وجود در صورت بی توجهی و مدیریت نکردن، این مناطق هم به سمت بیابانی شدن پیش می روند.

 کانون های ریزگرد همدان در دست مطالعه

به گفته معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان، طبق بررسی های انجام شده کانون های ریزگرد در مناطق تحت مدیریت محیط زیست نیستند، منطقه نشر هم در حاشیه این کانون بوده که در صورت مدیریت نکردن می تواند به کانون آلودگی تبدیل شود.

وی افزود: طرح مطالعاتی با عنوان «پرژوه شناسایی کانون های مولد گرد و غبار همدان» امسال اجرا شد که گزارش آن در هفته های آینده نهایی می شود و از نتایج به دست آمده این طرح در کارگروه ها و جلسات استانی به عنوان پایه استفاده خواهد شد تا بتوان از بیایانی شدن مناطق به عنوان عامل مولد گرد و غبار جلوگیری کرد.

در صورت بیابانی شدن و از بین رفتن پوشش گیاهی ، فضا برای ایجاد کانون گرد و غبار فراهم می شود

صفی خانی تاکید کرد: در صورت بیابانی شدن و از بین رفتن پوشش گیاهی ، فضا برای ایجاد کانون گرد و غبار فراهم می شود چرا که با از بین رفتن پوشش گیاهی به تدریج خاک ضعیف شده و آماده فرسایش می شود.

وی ادامه داد: همچنین تداوم این وضعیت بافت خاک را به مرور تخریب کرده و با گذر زمان نفوذ پذیری آب و رطوبت خاک از بین می رود و با فراهم شدن شرایط فرسایش آبی و خاکی شاهد ایجاد کانون گرد و غبار خواهیم بود.

وسعت ۶۵ هزار هکتاری بیابان در همدان 

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان نیز گفت: مطالعات اجمالی انجام شده نشان می دهد که وسعت بیابان در این استان ۶۵ هزار هکتار است که ۱۹ هزار و ۶۴۲ هکتار از این بیابان در اراضی ملی واقع شده است.

«اسفندیار خزائی» افزود: طبق تعاریف بیابان به مناطقی اطلاق می شود که میزان بارندگی در آن نواحی به کمتر از ۱۰۰ میلیمتر در سال می رسد که در همدان این وضعیت متفاوت است چرا که در این استان خشکسالی پیاپی ناشی از کمبود بارش و عدم پراکنش مناسب باران است.

به گفته وی، هر چند در جریان سیلاب فروردین سال گذشته ظرف ۲۴ ساعت بیش از ۱۰۰ میلیمتر بارندگی در استان داشتیم اما بسیاری از این بارندگی ها از دسترس خارج شد و با وجود نیاز سرزمین به هر نوع بارش، این سیلاب خسارات زیادی را به همراه داشت.

متوسط بارش باران در این استان ۳۳۰ میلیمتر در سال است که این وضعیت کمبود بارش در کنار تراکم بهره برداری شرایط را برای بیابانی شدن نقاطی از همدان مهیا کرد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اظهار داشت: متوسط بارش باران در این استان ۳۳۰ میلیمتر در سال است که این وضعیت کمبود بارش در کنار تراکم بهره برداری شرایط را برای بیابانی شدن نقاطی از استان همدان مهیا کرده است.

خزائی، بهره برداری بی رویه از آب های زیرزمینی برای فعالیت های کشاورزی و فشار چرای بی رویه دام بر پوشش گیاهی  را از دیگر علل بیابانی شدن مناطقی از استان همدان دانست و گفت: وسعت مراتع این استان حدود ۸۲۲ هزار هکتار با ظرفیت پذیرش ۵۹۸ هزار واحد دامی است اما سه برابر این ظرفیت از مراتع تعلیف می شود؛ تعلیف بیش از توان و ظرفیت مراتع، فشار سرزمینی بر پوشش گیاهی وارد کرده و اراضی را مستعد بیابانی شدن می کند.

وی گفت: در حال حاضر اراضی چهار شهرستان کبودراهنگ، فامنین، ملایر و بخش های از همدان در منطقه قهاوند در حال بیابانی شدن است و قرار داشتن بخشی از اراضی بیابانی علاوه بر عرصه های منابع طبیعی در زمین های کشاورزی، مدیریت اراضی بیابانی را سخت و دشوار کرده است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان افزود: اداره منابع طبیعی از سال ۹۴ از طریق دفتر بیابان سازمان جنگل ها و معاونت آبخیرداری، شناسایی اراضی بیابانی را در دستور کار قرار داده و از سال ۹۶ نیز بعد مطالعاتی طرح را آغاز کرده است.

به گفته خزائی، کاشت نهال در بخشی از مناطق «گنده جین» کبودرآهنگ، «امامزاده پیرنهال» فامنین، دشت «شوشاب» ملایر و قست هایی از قهاوند با گونه هایی گیاهی پایا که پوشش حفاظتی و سبز ایجاد می کنند در دستور کار قرار گرفت.

کشت گونه های مقاوم و «شورپسند» در مناطق بیابانی

وی درباره گونه هایی که در مناطق بیابانی کشت می شود نیز گفت: گونه های دارای دوام و پایداری بالا در اراضی و شورپسند که خیلی در مناطق دشتی بیابانی توصیه نمی شوند در اراضی همدان کشت می شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان تصریح کرد: به عنوان مثال در مناطق دشتی بیابان های مرکز ایران کاشت «گز» توصیه شده اما در همدان به علت اینکه بارش باران به ۱۰۰ میلمتر در سال می رسد گونه های بهتری نظیر «اتریپلکس» و «قره داغ» که مثل درختچه هستند، کاشت می شود.

گونه های مقاوم و کم آب بر کشت شده در بیابان های همدان

خزائی ادامه داد: کشت گونه های مقاوم به شکل درختچه مزیت هایی به همراه دارد ابتدا اینکه یک پوشش حفاظتی ایجاد کرده و «میکروکلیما» برای حضور و رشد سایر گونه های گیاهی ایجاد می کند.

وی یادآوری کرد: گونه «کام فرازما» از گونه های بومی و منطقه قهاوند در اراضی این منطقه کشت شده و هم اینک این گونه که پیشتر در هیچ یک از نقاط قهاوند دیده نمی شد اراضی بیابانی منطقه را پوشانده و آن را از شکل بیابانی خارج و به مرتعی تبدیل کرده است.

وی اضافه کرد: پس از کشت گونه کام فرازما در منطقه قهاوند یک تا ۲ نوبت در سال نخست کشت آبیاری صورت گرفت و پس از آن بدون آبیاری شاهد رشد این گونه بودیم و هم اینک شاهد حضور پرندگان، لانه گزینی و تخم گذاری در اراضی قهاوند هستیم.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با تاکید بر ضرورت همراهی مردم در بیابانزایی اظهار داشت: شماری از شهروندان قهاوند و فامنین همکاری لازم را با منابع طبیعی نداشتند و هم اینک اراضی آنها بر خلاف سایر اراضی همچنان بیابانی است.

برخی افراد با این باور غلط که در صورت کشت گونه های مقاوم و کم آب بر در اراضی بیانی و احیای این مناطق، این مراتع و اراضی توسط منابع طبیعی تملک می شود با منابع طبیعی همکاری نمی کنند.

خزائی بیان کرد: برخی از افراد این باور غلط را ترویج می دهند که در صورت کشت گونه های مقاوم و کم آب بر در اراضی بیابانی و رشد گونه ها و احیای این مناطق، این مراتع و اراضی توسط منابع طبیعی تملک می شود بنابراین با این نهاد همکاری نمی کنند.

وی اضافه کرد: البته برخی از اراضی بیابانی در داخل محدوده منابع طبیعی بوده و برخی ادعای مالکیت این اراضی را دارند که در این باره پرونده در محاکم قضایی تشکیل شده و منتظر آرا در محاکم قضایی هستیم.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان تاکید کرد: مهمترین راهکار برای پیشگیری از بیابانی شدن مشارکت مردم است در غیراین صورت فعالیت های صورت گرفته پایدار نبوده و با تداوم این وضعیت نمی توان منابع طبیعی را برای آیندگان حفظ کرد.

وی بیان کرد: در صورت احیای اراضی بیابانی توسط منابع طبیعی با کاشت گونه های مقاوم و عملی شدن طرح پوشش گیاهی، این مناطق به هیچ وجه واگذار نمی شود اما پس از گذشت یکسال اجازه چرا و تعالیف دام در این مناطق داده می شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان با بیان اینکه هدف منابع طبیعی حذف دام از مرتع نیست، تاکید کرد: گونه های کشت شده در مناطق بیابانی از جمله «اتریپلکس» جزو گونه هایی است که در صورت چرا نشدن از بین می رود بنابراین چرای دام به مثابه تحریک گونه و هرس گیاه است و تعلیف بیشتر موجب افزایش رشد گونه گیاهی می شود.

 وی با قدردانی از ساکنان منطقه «شاوه» کبودراهنگ در بیابانزایی توضیح داد: با توجه به اینکه در این منطقه به دنبال وزش باد خاک وارد منازل می شد ساکنان این منطقه در اجرای طرح بیابانزایی پیشگام شده و به کارشناسان منابع طبیعی در اجرای این طرح کمک کردند.

کشت گیاهان دارویی راه مقابله با بیابانزایی 

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان گفت: برای استفاده از آب سرزمینی مناطق حساس و در شُرف بیابانی باید فعالیت کم آب بر صورت گیرد به عنوان مثال کشت گیاهان دارویی و گلخانه در بخش کشاورزی از فعالیت های کم آب بر محسوب می شود.

خزائی تاکید کرد: باید به جای توسعه سطح اراضی کشاورزی برای تولیدات گیاهی دنبال افزایش بهره وری از اراضی موجود بود تا میزان کمتری آب از سطوح زیر زمینی استفاده شود چراکه در صورت استفاده بی رویه از منابع زیرزمینی، شوری از قسمت پایین به سمت سطح خاک منتقل شده که این وضعیت زمینه ای برای بیانان زایی شدن است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اظهار داشت: نوع دانه بندی و حالت خاک برخی مناطق گویای احتمال بیابانی شدن این مناطق است و باید با خاک این مناطق با ظرافت برخورد کرد در حالیکه تعلیف دام بیش از ظرفیت در این مناطق سرعت بیابانی شدن را تشدید کرده است.

رفع چهره بیابان از ۱۳۸ هکتار از منابع طبیعی همدان

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در ادامه گفت: هر چند بیابان زدایی به صورت جدی از سال ۹۶ در کشور آغاز شده اما یکسال پیش از اغاز این طرح، همدان در اجرا پیشگام شده و در سال ۹۵ بیش از ۴۰هکتار از اراضی بیابانی استان احیا شدند. 

بیابان های همدان پس از احیا

خزائی افزود: همچنین در سال ۹۶ از مجموع ۴۷۶ هکتار سطح اجرا شده طرح در کشور ۲۸.۷ هکتار آن سهم همدان بود که این میزان در سال ۹۷ حدود ۱۷ هکتار ، سال ۹۸ حدود ۵۲.۵ هکتاربود به نحوی که از مجموع ۶۱۴ هکتار اراضی بیابان زدایی شده کشور ۱۳۸.۲ هکتار آن در استان همدان بوده است.

وی بیان کرد: عملیات اجرایی برای بیابان زدایی به علت ریز، خُرد و تکه تکه بودن اراضی بسیار سخت است، ضمن اینکه نبود مشارکت مردمی موجب کندی روند کار می شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اظهار داشت: همه ساله از محل اعتبارات استانی، منابع مالی مناسبی برای بیابان زدایی در نظر گرفته می شود که رقم آن برای هر هکتار بین یک تا ۲ میلیون تومان است.

استان همدان دارای ۹۰۵ هزار هکتار اراضی ملی است که ۸۲۲ هزار هکتار آن را مراتع تشکیل می‌دهد، این استان همچنین دارای ۴۴ هزار و ۷۳۷ هکتار جنگل طبیعی، دست کاشت، پارک و ذخیرگاه جنگلی است.