کمیجان خطه‌ای فرهنگی و تاریخی با قابی از طبیعت بکر

این شهرستان با وسعتی معادل ۱۵۸۴ کیلومتر مربع و جمعیتی حدود ۴۵۷۲۳ نفر با مرکزیت شهر کمیجان در ۹۶ کیلومتری مرکز استان و در غرب استان قرار دارد و به لحاظ ناهمواری از دو قسمت منطقه کوهستانی و منطقه دشت تشکیل شده است که منطقه دشت بیشتر قسمت ‌ای مرکزی و غربی را شامل می شود اما بخش جنوبی و شمالی آن کوهستانی است این تنوع اقلیمی شرایط خاص و منحصر به فردی را برای طبیعت گردی در منطقه حاصل کرده است.

شهرستان کمیجان به لحاظ آب و هوایی در منطقه کوهستانی قرار می گیرد که دو رشته کوه عمده در این شهرستان، یکی در غرب آن گذشته به کوه های الوند متصل می‌شود و دیگری پس از کاهش ارتفاعش به کوه های وفس در شمال شرقی شهرستان کمیجان متصل می‌شود و این بر جذابیت‌های آن برای کسانی که قصد سفر به این خطه را دارند می‌افزاید. 
عده‌ای وجه تسمیه این شهرستان را به گیاه، چمنزار و سرزمین سبز نسبت می‌دهند و این نام با موقعیت جغرافیایی و تاریخی منطقه نیز سازگار است.

 در تاریخ قم در خصوص کمیجان آمده است: دیه کمیدان پیش از بنا و عمارت چراگاه مادیان‌ها بوده است که این واژه از ۲ صورت خالی نیست،اول چنانکه گفته‌اند این دیه جای مادیان‌ها بوده است و این لفظ را به مرور ایام قلب کردند و گفتند « ک میدان» دوم آنکه گویا جمعیتی که در این منطقه سکونت داشتند اسبان را محافظت می کردند و به این جهت این دیه را کمیدان نام کردند. 

مهــم‌تریـن رودخـانـه شهرستـان کمیجان« قره‌چـای» است که از کوه‌های بلند در سربند شازند سرچشمه گرفته و از غرب کمیجـان عبـور کـرده و درامتـداد مرز طبیعـی استان همدان به سمت ساوه امتداد مسیر دارد و در انتها به دریاچه فصلی مسیله در قم می‌ریزد و این مسیر یکی از جذابیت‌های خاص طبیعی بهره‌مند است و آرامش و تنوع زیستی حاشیه آن دیدنی است. 
اکثریت مردم کمیجان با زبان ترکی با یکدیگر تکلم دارند که علت آن را می‌توان به کوچ ساکنان این دیار در قرون میانی اسلامی از شمال غرب کشور  به این منطقه  نسبت داد که علاوه بر ویژگی‌های کلام و ارتباط عامل ایجاد خرده‌فرهنگی دلنشین و دیدنی در این دیار نیز شده است. 
روستای وفس نگین گردشگری در شهرستان کمیجان

روستای وفس از مناطق هدف گردشگری در شهرستان کمیجان است که معماری طبقاتی بر روی دامنه کوه دارد و با کوچه باغ‌های پیچ در پیچ و درختان سایه‌دار جلوه‌ای کم نظیر را ایجاد کرده است.

این روستا در منطقه‌ای کوهستانی است که ساکنانش به زبان تاتی با هم سخن می‌گویند و این گویشی است که از دوران مادها به یادگار مانده و برای گردشگران بسیار جذاب است.

آسمان وفس به یکی از کانون‌های ستاره‌نگری غرب کشور شهرت دارد و هر سال در مواقع خاص منجمان و طبیعت‌گردان زیادی در این مکان گرد هم می‌آیند تا از دریچه اسمان وفس اسرار جهان هستی و کرات و سیارات را بنگرند.

روستای وفس در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی شهر کمیجان قرار دارد که ابراهیم دهگان در مورد آن عنوان کرده است: وفس نام یکی از بخش‌های تابعه اراک و خود ده مرکزی آن نیز به نام وفس نامیده می‌شود و در محیط خود شارستانی است محصور به کوه‌های مرتفع، با توجه به متون اوستایی و پهلوی و سبک شناسی بهار، گویش زبان تاتی این  منطقه بنا بر نظر زبان شناسان شاخه ای از زبان مادی است و از آن جا که در زبان های ایرانی تبدیل حروف معمول بوده است.

می‌توان احتمال داد که همان کلمه ویس VIS اوستایی، پهلوی تبدیل به وفس شده است و کلمه ویس به معنی عشیره تبار و منطقه مسکونی دهکده است و احتمال می‌رود که  وفس تحریف شده یا دگرگون شده و ویس VIS  اوستایی به معنی دهکده و روستااست.

این روستا از شمال غرب به کوه قلعه گبری و از جنوب شرقی به کوه دزلی محدود می‌شود و ارتفاع وفس از سطح دریا ۲۲۰۰ متر است.

آب و هوای روستای وفس  معتدل و کوهستانی است و بناهای زیارتگاهی امامزاده یحیی و امامزاده اسماعیل و امامزاده شاهزاده حسین در روستای وفس، نشانه های قدمت تاریخی این روستا است.

وفس از روستاهای ییلاقی استان مرکزی است و چشم اندازهای طبیعی و قابلیت های ورزش های کوهستانی آن مورد توجه گردشگران است و ساکنان آن  مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند. 

یکی دیگر از جذابیت‌های شهرستان کمیجان روستای طرلان است که دردره ای باطبیعت بسیارجالب ومنظره خاص و محیطی سر سبزواقع شده است.

این روستا دربخش میلاجرد دهستان اسفندان خسروبیگ واقع شده و دست خالق یکی از زیباترین تابلوهای طبیعی را در این منطقه به نمایش گذاشته است. 
سد یاس بلاغ 

این منبع آبی در مسیر منتهی به  روستای یاس بلاغ  در کیلومتر ۵ جاده اراک به کمیجان در دهستان اسفندان واقع شده و در کنارآن طبیعت زیبایی وجود دارد.

آب فراوان این سد فرصتی برای کاهیگیری و ورزش‌های آبی است و هر سال در فصول مختلف گردشگران زیادی از نقاط دور و نزدیک می‌آیند تا ساعاتی را میهمان این منطقه مفرح و زیبا باشند. 
غار قلعه جوق 

این غار از پدیده‌های جاذب و دیدنی کمیجان در نزدیکی روستای چهرقان از توابع بخش وفس است که در کوهی به نام «قوزی قشلاق»(در زبان محلی یعنی سایه رو) واقع شده است.

این غار به وسیله انسان در دل کوه حفر شده و دارای سه مدخل ورودی است که در گذشته نردبانی در پای آن قرار داشته و برای آمد و شد به آن استفاده می‌شده است اما، اکنون بدون وسایل و تجهیزات کوهنوردی رفتن به درون آن ممکن نیست.
برخی معتقدند که در اعصار پیشین این غار برای دفن مردگان مورد استفاده کاربرد داشته و به عبارتی آرامگاه بوده است و بر همین اساس آن را متعلق به دوره مادها می‌دانند. 
روستای چهره‌قان 

چهره‌قان روستایی است که قدمتی دیرینه دارد این روستا در ۱۲۰ کیلومتری از اراک و ۲۰ کیلومتری از کمیجان واقع شده است و از سمت شرق با روستاهای وفس و آمره و استهری و از سمت شمال به روستای راستگویان از توابع بخش فامنین همدان و از سمت غرب با روستای طرلان همجوار است.

فاصله چهره‌قان تا جاده اصلی ساوه به همدان ۴۰ کیلومتر است و از نظر موقعیت طبیعی نیز این روستا در میان کوه‌های مرتفع منطقه قرار گرفته و دارای زمستان های بسیار سرد است و به سبب کوهستانی بودن، بخش اعظم زمین های کشاورزی دارای شیب بوده و به‌صورت دیم کشت می‌شود.

منبع تامین آب روستا چهار رشته قنات و یک دهنه چشمه است که همین منابع آبی بر زیبایی منطقه افزوده و محصولات کشاورزی بیشتر شامل غلات (گندم و جو) و حبوبات (نخود و عدس) بوده و باغات روستا نیز شامل درختان زرد آلو، سیب، گردو، سنجد و انگور و درخت های غیرمثمر است. 

ساکنان چهره‌قان نیز همانند وفس میراث دار زبان تاتی هستند که از گویش های قدیمی ایران زمین است که به زبان دوره ماد شبیه است و این مهم در کنار خرده فرهنگی خاص بر ارزش داشته‌های گردشگری کمیجان افزوده است.

امامزاده شاهزاده حسین (ع) 

درمیانه کوه‌های وفس امامزاده‌ای واقع شده که به نام شاهزاده حسین (ع) مشهور است و ساکنان محلی آن را به حاج رضوان لقب داده‌اند.

فاصله بقعه این امامزاده  تا روستای وفس حدود سه کیلومتر است و بنایی دو طبقه دارد که مقبره مطهر در طبقه بالا به چشم می‌خورد.

گنبد این امامزاده از جنس سیمان و به  رنگ سبز است و گفته شده که قدمت آن به دوره صفویان می‌رسد. 
قلعه عیسی خان بهادری 

این قلعه تاریخی که در جنوب غربی شهر کمیجان و در شمال غرب روستای «آقچه‌کهریز» واقع شده با بنای مستطیل شکل یکی از ابنیه تاریخی مهم این شهرستان است که چندیست تازیانه‌های تخریب بر چهره‌اش سیلی زده اما با وجود همه آسیب‌ها هنوز زیبایی‌های منحصربه فردی دارد و برای گردشگران جذاب است.

بنای این قلعه از ۲ قسمت اصلی مسکونی،باغ و زمین‌های کشاورزی تشکیل شده و در زوایای طولی قلعه سه برج و در جهت شرقی ۲ برج قرار دارد و قدمت آن به دوره قاجاریه می‌رسد. 
قلعه بهادری با ویژگی‌های خاص معماری چون نگینی ارزشمند بر انگشتری روستای ترک زبان اسفندان کمیجان می‌درخشد.

ارتفاع برج‌ها و حصارهای باعظمت و زیبای این قلعه چندیست در اثر گذشت زمان و تخریب‌های تدریجی، کوتاه تر شده و به شش متر رسیده است.

مجموعه قلعه خاندان بهادری شش بخش دارد و از ویژگی خاص معماری آن می‌توان از طراحی این قلعه و پیوند دقیق و حساب شده واحدهای کار و محل های زندگی نام برد به طوری که هر قسمتی به کار خود مشغول بوده ودر کار دیگر بخش ها خللی وارد نمی‌شده است. 
آرامگاه خاندان دارابی در شمال شرقی روستای وفس نیز یکی از اماکنی است که مورد توجه گردشگران است.

بنای این ارامگاه که متعلق به دوره قاجاریه است مستطیل شکل بوده و در ساخت آن از مصالح سنگ،آجر وملات گل،گچ وسیمان استفاده شده است.

این ارامگاه با وجود سادگی از صمیمیت و زیبایی و وقار خاصی برخوردار است و گردشگران از دیدن آن لذت می‌برند. 
تعزیه وفس 

اگرچه ایام نوروز زمان شرکت در هنر اصیل ایرانی اسلامی تعزیه وفس نیست و این برنامه آیینی در ایام دهه اول محرم و به خصوص روزهای تاسوعا و عاشورا موجب می‌شود که این خطه پذیرای جمع کثیری از گردشگران مذهبی باشد اما آشنایی با جلوه‌های از این داشته با اصالت هنری و  مذهبی خالی از لطف نیست.

قدمت تعزیه در روستای وفس به بیش از ۲۲۰ سال می‌رسد و بعضی قدمت آن را به قبل‌تر از آن نیز برمی‌گردانند، وفس به علت برگزاری باشکوه مراسم تعزیه و همچنین سایر مراسم و آیین های مذهبی به دارالمومنین معروف است و برای تجسم بهتر اثر واقعه کربلا بیشتر وقایع را جلوی چشم مجسم ساختندکه شکل باقی‌ماندهآن اکنون به این صورت است که مجسمه تنی خون آلود را جلوی هییت‌های عزاداری حرکت می‌دهند و یا عده ای را لباس زنانه و دخترانه می‌پوشانند و بر شتران برهنه سوار می‌کنند و مانند اسیران کربلا همراه دسته‌های نوحه‌خوانی راه می‌اندازند و نوحه‌هایی در تناسب با گروه‌های شبیه می‌خوانند. 
به تدریج اشعار غم انگیز بسیار در چگونگی واقعه کربلا سرود شده و در مرحله بعد کسانی که خود را شبیه قهرمانان فاجعه محرم در آورده بودند، به خواندن اشعار پرداختند و با تکامل مراسم، این گونه تعزیه‌داری از صورت سکون در آمد و جنبه حرکت و نمایشی گرفته است.

 تعزیه وفس تحت عنوان میراث معنوی شهر ستان کمیجان در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.                                                                          
استان مرکزی در قلب ایران با ۱۲ شهرستان و یک میلیون و ۴۱۴ هزار نفر جمعیت اگرچه همواره با نمایه صنعتی و کشاورزی معرفی شده اما در هر بخش از آن زمینه‌های مهمی از اصالت فرهنگی و تاریخی موج می‌زند و به لحاظ تربیت مشاهیر و نخبگان جایگاه بالایی دارد به طوری که به دیار افراد شهیر ایران زمین نام گرفته است.