پارادوکس کرونا و طبیعت‌ در کهن آیین سیزده‌بدر

به گزارش ایرنا، سیزده‌بدر از جشن‌های نوروزی ایران است و ۱۳ فروردین که در تقویم‌ رسمی کشور به نام طبیعت نامگذاری شده‌، از تعطیلات رسمی محسوب می‌شود.

ایرانیان باستان در آغاز سال نو پس از دوازده روز جشن گرفتن و شادی کردن به یاد دوازده ماه سال، سیزدهم نوروز را که روزی فرخنده است به باغ و صحرا می‌رفتند و شادی می‌کردند و به این ترتیب رسمی‌بودن دوره نوروز را به پایان می رساندند؛ می‌توان گفت معقول‌ترین موردی که درباره سیزده‌بدر گفته می‌شود همین رسم‌هاست.

درباره عدد ۱۳ و روز سیزدهم و اینکه آیا این عدد و روز در ایران و فرهنگ ایرانی نحس است یا نه مطالبی مطرح شده است.

باید به این موضوع توجه داشت که در فرهنگ ایرانی، هیچ یک از روزهای سال «نحس»، «بدیمن» یا «شوم» شمرده نشده، بلکه هر یک از روزهای هفته و ماه، نام‌هایی زیبا و در ارتباط با یکی از مظاهر طبیعت و جهان هستی نامگذاری شده است.

از سویی، روز سیزدهم هر ماه خورشیدی در گاهشماری ایرانی نیز «تیر روز» نام دارد و ایرانیان از روی خجستگی، این روز را برای نخستین جشن تیرگان سال انتخاب کرده‌اند.

برگزاری سیزده‌بدر به صورت محله‌ای

کارشناس تاریخ و رییس پیشین اداره میراث فرهنگی اردستان به خبرنگار ایرنا گفت: سیزده‌بدر از زمان ساسانیان در ایران رواج پیدا کرده و در دوران صفویه و به ویژه شاه عباس که خود به این آیین علاقه زیادی داشت بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

محمدرضا صدوقی با بیان اینکه آیین سیزده‌بدر در اردستان ویژگی‌های خاصی دارد، افزود: نخست اینکه به صورت نیمروز و در بعدازظهر سیزدهم فروردین مردم از خانه‌های خود به دامن طبیعت پناه می برند و دوم اینکه، آیین به صورت محله‌ای و در چند نقطه شهر برگزار می‌شود در حالی که در دیگر شهرستان‌ها به صورت خانوادگی برگزار می‌شود.

وی ادامه داد: در این روز بازی‌های محلی و سنتی، توپ و گوک، شوو، و تخم مرغ جنگی توسط مردان اجرا می شود و مردم اعتقاد دارند با بازی تخم مرغ جنگی اختلاف‌ها برطرف شده و صلح و دوستی در بین اهالی محل برقرار می‌شود.

کارشناس تاریخ درباره نقش زنان در روز سیزده‌بدر اظهار داشت: زنان در این روز بخش تدارکات را بر عهده دارند و علاوه بر انجام کارهای روزمره تخم‌مرغ‌ها را رنگ کرده، گندم و شاهدانه را بو یا تفت داده و همراه با دیگر تنقلات در اختیار اعضای خانواده قرار می‌دهند.

صدوقی اضافه کرد: مردم و به ویژه جوانان در این روز با حضور در دشت و صحرا اقدام به گره زدن خوشه‌های گندم و جو کرده و زمزمه می‌کنند که سبزی و شادابی تو مال من، زردی و رنجوری من مال تو؛ همچنین در کنار این زمزمه از خداوند درخواست می‌کنند در این سال زمینه ازدواج‌ پسران و دختران را فراهم کند.

بابلیان، ریشه بدشگونی عدد ۱۳

نویسنده و پژوهشگر تاریخ اردستان گفت: ریشه بدشگونی عدد ۱۳ به زمان بابلیان می‌رسد:

به سعد و نحس که این آید و آن دگر برود

گذشت مدتی و خاطرم گرانبارست

مهدی مشتاقی در گفت‌وگو با ایرنا افزود: سیزده‌بدر به عنوان نمادی از راندن دیو سرما از شهر و روستا در فرهنگ ایرانیان ایجاد و در اسطوره‌های کشورمان عمر جهان هستی ۱۲ هزار سال تخمین زده شده است.

وی ادامه داد: انسان‌ها که وظیفه جنگ علیه اهریمن را بر عهده دارند با سپری شدن این ۱۲ هزار سال و ظهور سوشیانس (ناجی موعود) سرانجام به پیروزی و ظفر می‌رسند.

نویسنده کتاب اردستان در گذر تاریخ اظهار داشت: عدد ۱۲ از آن زمان یا پیش از آن نزد ایرانیان مقدس بوده و شاید آنان عدد ۱۲ را از بروج ۱۲گانه سال گرفته باشند، به این ترتیب در تقویم ایرانی نخستین ۱۲ روز سال جشن زایش انسان‌ها، تمثیلی از ۱۲ هزار سال زندگی و نبرد با اهریمن بوده‌، روز ۱۲ تمثیلی از هزاره سیزدهم و آغاز رهایش از جهان مادی است.

وی اضافه کرد: بنا به نظر مهرداد بهار پژوهشگر و نویسنده برجسته کشورمان، نحسی سیزدهم عید نیز نشان فرو ریختن واپسین جهان و نظام آن عنوان می‌کند که در پی پیروزی نیکی بر بدی روزرهایش انسان از جهان مادی و بازگشت ارواح به جهان مینوی است.

مشتاقی گفت: در این روز اکثر مردم به دامن طبیعت و برخی نیز به کنار زیارتگاه‌ها می‌روند و افرادی هم به روستاها، باغ‌ها و دشت رفته و چند خانواده دور هم جمع می‌شوند و به هر شکل روز را در خارج از منزل سپری کرده، بساط چایی و ناهار را تدارک می‌بینند و سایر مخلفات آش رشته از جمله گوشت، سیر، پیاز سرخ کرده، سرکه و رشته را که می‌توان در صحرا پخت به همراه رادیو ضبط، دایره، تنبک، قلیان و تنباکو بر می‌دارند.

این نویسنده و تاریخ‌نگار افزود: مردم در بیرون شهر یا محل، دسته دسته در کنار یکدیگر در کنار جوی آب یا سبزه و زیر درختان سبز بساط خود را پهن کرده، آتش روشن می‌کنند و دیگ غذا یا آش رشته را روی اجاق بار می‌گذارند و سماور را آتش و قلیان را چاق می‌کنند و دخترها و پسر بچه ها به بازی‌هایی مانند گرگم به هوا و توپ بازی که از معمول‌ترین بازیهاست مشغول می شوند.

وی با بیان اینکه پسران جوان هم بازی الک دو لک می‌کنند و برخی هم به بازی‌های برد و باختی می پردازند، افزود: بزرگسالان هم هر یک به گونه ای خود را سرگرم می کنند و یکی چایی می‌نوشد دیگری قلیان می‌کشد و گروهی شطرنج بازی می‌کنند.

مشتاقی اضافه کرد: ظهر، هر خانواده‌ای سفره‌ای می‌گسترد و ناهار را می خورند و مرد و زن تکی یا جمعی در گوشه و کنار دشت و صحرا به دست‌افشانی و پایکوبی می پردازند و برخی نیز به قدم زدن در میان کشتزارها و دشت می‌روند و علاوه بر عبور از کنار سبزه‌ها و با دست کشیدن و گاهی هم با گره‌زدن سبزه‌ها می گویند: "سبزی و خرمی تو از من، زردی و رنجوری من از تو، تو هر ساله و من ۱۰۰ ساله".

"دختران دم بخت هم به طور معمول به گونه‌ای که دیگران کمتر متوجه شوند با دست کشیدن روی سبزه‌ها می‌گویند: سیزده‌بدر، سال دگر، خونه شوهر، بچه بغل؛ هیچگاه در این جریان روی سبزه‌های گندم دست نمی‌کشند و آنها را گره نمی‌زنند و فقط آیین را به وسیله سبزه‌های جو برگزار می‌کنند و کودکان نیز به تخم مرغ جنگی می‌پردازند و بزرگترها هم مشغول بازی و سرگرمی می‌شوند از جمله سرگرمیشان پایکوبی و رقص است، شعر و ترانه می‌خوانند تا اینکه روز را به خوشی وشادی سپری می‌کنند."

وی ادامه داد: خانواده‌ها سبزه‌ای را که از قبل سبز کرده‌اند گره زده و به نیت اینکه درد و بلا را نیز همراه آن  گره زده‌اند داخل آب روان می‌اندازند و به باور ایرانیان باستان و افسانه های کهن، آفرینش با کیومرث آغاز شده است. 

ابوریحان بیرونی در الباقیه آورده: مشی و مشیانه پسر و دختر ۲ قلوی کیومرث بودند که روز ۱۳ فروردین با هم ازدواج کردند و آن ۲ با گره زدن ۲ شاخه پایه گل ازدواج خود را بنا نهادند.

پژوهشگر تاریخ‌ اظهار داشت: از آن زمان تا سال‌ها هر زوج برای نکاح ۲ شاخه را بهم گره می‌زد و این رسم در زمان هخامنشیان به اوج خود رسید و هنوز هم به شکل نمادین اجرامی شود و دختران و پسران برای بستن پیمان زناشویی نیت می‌کنند و علف گره می‌زنند؛ این رسم از زمان کیانیان به طور تقریبی متروک اما در زمان هخامنشیان دوباره شروع شد و تاکنون باقی مانده است.

مشتاقی اضافه کرد: دخیل بستن به چوب مسجد، منبر، درب امامزاده‌ها، محجرها از این رسم بر جای مانده است و ریشه دینی ندارد.

فریدون جنیدی اسطوره شناس درباره سیزده‌بدر می‌گوید: ایرانیان باستان سبزه نوروزی را در روز تیشتر برای سپاس از ایزد تیشتر که آب را به جهانیان نثار می‌کند به آبهای روان نثار می‌کردند.

این تاریخ‌نگار گفت: اهالی محله ابالی اردستان هنگام عصر در پای سیم در پشت سلطان سیدحسین تجمع می‌کنند و این آیین همراه با رقص و پایکوبی بود و هنگام بازگشت از سیزده‌بدر و پایان رقص، هر شخص سنگ کوچک را به پشت سرخود پرتاب می‌کرد و آخرین سنگ را که می‌انداخت می‌گفت: نحسی روز سیزده تمام شد و سپس بر سر سفره علی(ع) واقع در جنب راست سلطان سید و حسین جمع می‌شدند و همه آجیل‌های نوروزی را پهن و مصرف می‌کردند.

وی افزود: یکی از محلات اردستان روز سیزده را همچون دیگر روزها در خانه می‌گذرانند و پس از چهاردهم فروردین ماه در اطراف امامزاده معروف به گنبد سبز به چهارده‌بدر می‌روند.

در برهه کنونی و با توجه به افزایش کرونایی‌ها و بستری‌شدگان بیماران کووید ۱۹ در بیشتر مناطق کشور، رعایت جدی شیوه‌نامه‌های بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی ضروری است.

مکان‌های عمومی بسیاری از مناطق کشور به خصوص پارک‌ها، بوستان‌ها و تفرجگاه‌ها در روز سیزدهم فروردین تعطیل و محدودیت تردد در این روز تشدید شده است تا بلکه از عادی‌انگاری و شیوع بیش از پیش کرونا جلوگیری شود.

شهرستان اردستان افزون بر ۴۲ هزاد نفر در ۱۱۸ کیلومتری شمال شرقی اصفهان واقع شده است.