آوینی، انسانیت و دین را کنار هم قرار داد

به گزارش روز پنجشنبه گروه فرهنگی ایرنا به نقل از مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی محمدعلی حیدری نویسنده و منتقد سینما در یادداشتی به مناسبت سالروز شهادت مسیدمترضی آوینی نوشت:

سالروز شهادت سیدمرتضی آوینی آغاز هفته هنر انقلاب اسلامی است. آوینی هنرمند طرازی است که با انقلاب اسلامی متولد شده، زیستی پرفراز و نشیب داشته. ماجراها و رویدادهایی که هنوز محل بحث بوده پشت سر گذاشته، همچنان شخصیت او را در هاله ابهام قرار داده و داوری درباره واقعیت این شخصیت را دشوار کرده است. مرتضی آوینی گام به گام به هنرمند، تئوریسین و منتقدی تبدیل شد که انسانیت و دین را کنار هم قرار داد. هم انسان را دید هم دین را و تجلی این انسان دین دار محصول انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را می‌توان در پخته ترین کارش «روایت فتح» دید. «روایت فتح» جدا از وجه اسنادی‌اش به عنوان یک اثر ملی درباره روزهای سخت دفاع مقدس، در زیر لایه نقش فرهنگ شیعی و آموزه‌های دینی (فرهنگ شهادت‌طلبی و باور به نهضت عاشورا و اعتقاد به ائمه)  در دفاع از یک سرزمین را نشان می‌داد و این وجه تفاوت بین جنگ هشت ساله و سایر جنگ‌های جهان را به تصویر می‌کشید. بیست و هشت سال پس از شهادت او، مستند بحران که دفاع در عراق و سوریه را به تصویر می‌کشد محصول مشخص و ثمره جریانی است که با سیدمرتضی آوینی در مستندسازی ایران متولد شد و اینک، یک جریان پرقدرت در مستندسازی است.

از این منظر سیدمرتضی آوینی در میان مستندسازان، موقعیتی یگانه دارد. شهیدآوینی پیش از «روایت فتح» مستندهایی اجتماعی ساخته است که نشان‌دهنده گرایش و توجه او به مسائل اجتماعی است. اما نقطه پیوند این آثار و مجموعه «روایت فتح» توجه به ارزش‌های انقلابی در هر دو جنس آثار است. اختلاف طبقاتی و فقر به‌عنوان دو موضوع مورد نقد از سوی جامعه انقلابی، در مستند «خان گزیده‌ها» و «شش روز در ترکمن صحرا» مطرح و نقد می‌شود.

روایت حقیقت در «روایت فتح»

امتیاز بزرگ شیوه مستندسازی شهیدآوینی در «روایت فتح» جدا از شناخت درست موضوع و اتمسفری که ارزش‌های دفاع مقدس در آن جریان داشت، همراه شدن با سوژه‌ها یا یکی شدن در آن‌ها بود. سیدمرتضی آوینی؛ راوی صادق رویدادی بود که خود به آن باور  و اعتقاد داشت. دفاع مقدس، انقلاب اسلامی و ارزش‌های مقاومت با جان او به‌عنوان یک هنرمند مجاهد یکی شده بود. به همین دلیل وقتی در گفتار متن، از شهادت یا از مادری می‌گفت که صادقانه ادعا می‌کرد اگر ۱۰ فرزند داشته باشد در راه خدا و انقلاب نثار می‌کند، حرفش به جان مخاطب می نشست. پس از شهید آوینی مستندسازهای دیگری مسیر او را طی کردند، اما هیچ‌یک نه آن نوع گفتار متن را احیا کردند نه توانستند آن جنس  روایت تاثیرگذار را داشته باشند. اما رد پای او را در بسیاری از مستندهایی که به موضوع دفاع مقدس، انقلاب اسلامی و مقاومت پرداخته‌اند می‌توان جست‌وجو کرد و نشان سبک او را یافت؛ سبکی که هنوز یگانه است.

از روزهای ظهور ویروس کرونا در ایران، مقابله خستگی‌ناپذیر کادر درمان و مدافعان سلامت با این ویروس توجه جامعه جهانی را جلب کرد. مانند هر حادثه ملی مهمی که این بار ابعاد جهانی هم داشت مستندسازان بسیاری به سمت ساخت فیلم درباره این اتفاق رفتند. وقتی ایثار و از خودگذشتگی دوباره در جامعه رنگ گرفت همه به یاد سال‌های دفاع مقدس افتادند. قهرمانان به پا می‌افتادند تا مردم زنده بمانند. این حال و هوا ضرورت ساخت مستند به شیوه شهید آوینی را دوباره به یاد آورد. به این دلیل که مستندهای آوینی جنسی بومی داشتند. ریشه‌های اعتقادی و ملی را به یاد بیننده می‌آوردند. در عین نمایش تلخی‌ها یا شکست‌ها، از پیروزی نهایی و حماسه‌سازی‌ها خبر می‌دادند و با امید به فتح و پیروزی به پایان می‌رسیدند. در مقابله و رویارویی با کرونا هم، که دشمنی ناشناخته و قوی بود مردم نیاز به چنین روحیه‌ای داشتند. نکته مهم دیگر اینکه آوینی در روزگاری که جنگ در جریان بود و زمانی که زمان کوتاهی از پایان آن نگذشته بود، به شرح ماوقع پرداخت. او مستندسازی بود که با سرعت در صحنه رخداد حضور داشت و ثبت ماجرای کرونا هم، چنین روحیه مجاهدگونه‌ای طلب می‌کرد. شرح این مبارزه باید مفاهیمی را دوباره برای تماشاگر زنده می‌کرد. فقط شرح رخداد کافی نبود، این بار هم نیاز بود که بگوییم در این جدال نابرابر، کادر درمان شبانه‌روزی و با ایثار و توکل در خط مقدم حضور دارند و پیروزی با ماست. مستند اشراقی، مستندی که نه فقط مستلزم توجه به تکنیک و فرم که متأثر از نگاه عرفانی و الهی به موضوع است، در روزهای مقابله کادر درمان با ویروس کرونا، کارکردی تازه پیدا می‌کند. این رزم عارفانه و عاشقانه که ریشه در باورهای اعتقادی و روحیه ملی ما دارد، در مستند اشراقی بهتر و بیشتر ثبت می‌شود.

این روزها که پخش یک مستند درباره شهید آوینی، حاشیه‌های فراوانی ایجاد کرده و باعث دلگیری خاطر خانواده محترم این شهید شده است، می‌توان به این باور رسید که شخصیت او و زندگی پرفراز و نشیبش هنوز جای بررسی و کار دارد. کارنامه شهید سید مرتضی آوینی مثل هر هنرمند دیگری، می‌تواند بررسی و تحلیل شود. او منتقد و تئوریسینی زمینی است، خودش ادعای این را نداشت که قابل نقد نیست. اما در نقد او شاید بیش از هر چیز دیگری تحول درونی و تغییر آثار و نگاهش به هنر را باید معیار قرار  داد و به حوزه‌هایی ورود نکرد که به دلیل بسیار شخصی بودن داوری درباره آن روشن و ساده نیست. شهید سیدمرتضی آوینی با نگاهش درباره مستندسازی و ثبت چهره انسان در دل دفاع، ماندگار است و حاشیه‌ها دوامی ندارند.

روز هنر انقلاب اسلامی

روز هنر انقلاب اسلامی در حقیقت یادبود یکی از هنرمندان انقلاب اسلامی است. پس از شهادت کارگردان و روزنامه نگار انقلابی، شهید سید مرتضی آوینی در روز بیستم فروردین سال ۱۳۷۲، با پیشنهاد شاعران، نویسندگان و هنرمندان حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به مقام معظم رهبری(مدظله العالی)، این روز به عنوان روز هنر انقلاب اسلامی نام گذاری شد.   سیدمرتضی آوینی روز بیستم فروردین ۱۳۷۲ در منطقه فکه در حال بررسی لوکیشن فیلم مستند شهری در آسمان، به همراه محمد سعید یزدان‌پرست با مین برخورد کرد و بر اثر اصابت ترکش مین باقی‌مانده از جنگ ایران و عراق به شهادت رسید.   مجموعه فیلم‌های مستند تلویزیونیِ او دربارهٔ جنگ ایران و عراق با نام روایت فتح شناخته‌شده‌است.