گزافه نیست اگر سال ۱۳۹۹ را سال تنگنای فرهنگ بنامیم؛ سال لغو همه یا بیشتر رویدادهای فرهنگی و هنری حضوری و دو دوره تعطیلی کتابفروشی‌ها به دلیل قرنطینه ناشی از شیوع بیشتر کرونا، قطعا سال دشواری برای یار مهربان بود؛ آنچنان که امروز از آمار و ارقام دست‌کم در زمینه تولید نیز مشهود است.
تعطیلی نمایشگاه حضوری کتاب تهران و دیگر نمایشگاه‌های استانی، همچنین نوسانات قیمت کاغذ و افزایش قیمت آن و خدمات چاپخانه‌ای تازیانه دیگری بر پیکر کتاب بود. تا جایی که مجموع عناوین چاپ شده سال گذشته نسبت به سال قبل‌تر (۹۲ هزار و ۷۵۷ عنوان در برابر ۱۰۵ هزار ۴۷۶ عنوان) کاهش ۱۲ هزار و ۷۱۹ عنوانی (نزدیک به ۱۳درصدی) را نشان می‌دهد.
این کاهش در شمارگان کل کتاب (ضرب مجموع عناوین در تیراژ) نیز مشهود است؛ یعنی شمارگان کل کتاب‌های عرضه شده به بازار در سال ۱۳۹۸، ۱۴۷ میلیون و ۸۱۴ هزار و ۴۹۰ نسخه و در سال ۱۳۹۹، ۱۱۶ میلیون و ۵۶۶ هزار و ۷۱۷ نسخه بوده است. اما از آنجا که کاهش تولید برای صنعت نشر نحیف ایران کافی نبود، قیمت کتاب هم افزایش یافت تا بهانه کتاب نخواندن هموارتر از پیش باشد؛ قیمت کتاب در سال ۱۳۹۹ از جهت میانگین کل افزایش ۳۵ درصدی را نشان می‌دهد.
بر اساس آمار موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران از اول فروردین تا پایان اسفند ۱۳۹۹، ۹۲ هزار و ۷۵۷ عنوان کتاب در مجموع تالیف و ترجمه، چاپ اول و تجدید چاپ در ۱۲ گروه موضوعی به بازار عرضه شده است. در حالیکه این آمار در سال ۱۳۹۸ که مساله نوسان قیمت کاغذ در آن سال هم وجود داشت و شیوع کرونا از اواخر سال دامن‌گیر همه مشاغل از جمله ناشران و کتابفروشان شد، در مجموع ۱۰۵ هزار و ۴۷۶ عنوان بوده است. همچنین نگاهی دورتر به آمار تولید کتاب در سال ۱۳۹۷ نشان می دهد طی آن سال در مجموع ۱۰۱ هزار و ۶۴۵ عنوان و از جهت شمارگان کل ۱۳۹ میلیون و ۵۳۲ هزار و ۷۰۱ نسخه به بازار عرضه شده است، آماری که مقایسه آن با آمار تولید سال جاری از کاهش نسبتا ۱۰ درصدی تولید در سال ۱۳۹۹ حکایت دارد.
قیمت سربه فلک کشید؛ کمک‌درسی همچنان در قله قیمت
اگر مجموع قیمت ۱۲ گروه موضوعی را با هم جمع و میانگین بگیریم به رقم ۴۶ هزار و ۵۴۰ تومان برای میانگین قیمت کتاب در سال ۱۳۹۹ می‌رسیم. در حالیکه میانگین قیمت کتاب در سال ۱۳۹۸، ۳۴ هزار و ۴۰۰ تومان و در سال ۱۳۹۷، ۱۷هزار ۷۰۱ تومان اعلام شده است. بنابراین قیمت کتاب در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال گذشته افزایش حدود ۳۸ درصدی و نسبت به سال ۱۳۹۷ افزایش نزدیک به ۱۷۰ درصدی را نشان می‌دهد.
بالاترین قیمت کتاب در سال ۱۳۹۹ مانند سال گذشته در اختیار کتاب‌های کمک‌آموزشی با قیمت حدود ۶۰ هزار و ۷۰۰ تومان و بعد کتاب‌های زبان با قیمت تقریبی ۵۳ هزار و ۴۰۰ تومان و کتاب های علوم طبیعی و ریاضیات با قیمت ۵۳ هزار و ۳۰۰ تومان و ارزان ترین در دست کتاب‌های کودک و نوجوان با قیمت ۲۳ هزار و ۹۰ تومان بوده است. در سال ۱۳۹۸ نیز بالاترین قیمت کتاب‌ها در اختیار کتاب‌های کمک‌آموزشی با قیمت حدود ۴۴ هزار تومان، کتاب‌های کلیات با میانگین قیمت ۴۱ هزار تومان و کتاب های هنر با میانگین قیمت ۴۰ هزار تومان است.
آماری که در سال ۱۳۹۷ نیز مشابه دو سال بعد بوده است، یعنی کتاب‌های کمک آموزشی با قیمت ۲۹ هزار و ۱۸۰ تومان در بالاترین رده قیمتی کتاب ها و کتاب‌های کودک و نوجوان با قیمت ۱۱ هزار و ۸۰۰ تومان در پایین‌ترین رده قرار داشتند.
بازار نشر در سیطره چاپ اول با سهم بیش از ۶۰ درصدی
بر اساس این آمار از مجموع ۹۲ هزار و ۷۵۷ عنوان، ۵۶ هزار و ۶۳۴ عنوان چاپ اول و ۳۶ هزار و ۱۲۳ عنوان تجدید چاپ هستند؛ یعنی نزدیک به ۶۱ درصد مجموع عناوین چاپ اولی هستند.
سبقت چاپ‌اولی‌ها از تجدید چاپی‌ها روندی است که پیش از این نیز در بازار نشر ایران سابقه داشته و از پرفروش نشدن کتاب‌ها حکایت دارد، ولی در سال ۱۳۹۹ نسبت به دو سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۷ کمی افزایش یافته است.
این رقم در سال گذشته از مجموع ۱۰۵ هزار و ۵۸ عنوان شامل ۵۷ هزار و ۸۸۴ عنوان چاپ اول و ۴۷ هزار و ۷۰۱، عنوان تجدید چاپ بوده است؛ یعنی بیش از ۵۰ درصد عناوین. همین شاخص در ۱۲ ماهه سال ۱۳۹۷ که مجموع عناوین منتشر شده ۱۰۱ هزار و ۶۴۵ عنوان کتاب است، ۶۲ هزار و ۹۲ عنوان چاپ اول و ۳۹ هزار و ۵۵۳ عنوان تجدید چاپ بوده اند، یعنی حدود ۶۰ درصد چاپ اولی.
تالیف همچنان بیشتر از ترجمه؛ سهم ۷۱ درصدی در بازار
همچنین آمار در زمینه کتاب‌های تالیفی و ترجمه نشان می دهد ۶۶ هزار و ۵۱۷ عنوان تالیف و ۲۶ هزار و ۲۴۰ عنوان ترجمه هستند یعنی تالیف سهمی بیش از ۷۱ درصد و ترجمه کمی بیش از ۲۸ درصدی در بازار کتاب سهم دارد.
این شاخص در سال‌های ۱۳۹۷ از مجموع ۱۰۱ هزار و ۶۴۵ عنوان، ۷۶ هزار و ۳۳۹ عنوان تالیف و ۲۵ هزار و ۳۰۶ عنوان ترجمه بوده است؛ یعنی سهم تالیف ۷۵ درصد و ترجمه ۲۵ درصد و در سال ۱۳۹۸ از میان ۱۰۵ هزار و ۵۸ عنوان کتاب، ۷۵ هزار و ۶۲۰ عنوان تالیف و ۲۹ هزار و ۸۵۶ عنوان ترجمه یعنی تقریبا درصدی مشابه دو سال گذشته بوده است.
ادبیات اول؛ بعد کمک آموزشی/ سربرآوردن کودک و نوجوان
بر اساس این آمار از جهت موضوعی بیشترین آثار تولید شده از جهت تعداد عنوان در ۱۲ گروه موضوعی به ادبیات با ۱۷ هزار و ۶۸۶ عنوان تعلق دارد که نزدیک به ۲۰ درصد مجموع تولیدات را به خود اختصاص می‌دهد، کتاب‌های کودک و نوجوان با ۱۳ هزار و ۷۷۰ عنوان و کمک‌آموزشی با ۱۲ هزار و ۹۳۰ عنوان از جهت تعداد عنوان در رتبه بعدی قرار دارند.
اما متاسفانه ادبیات به عنوان دربرگیرنده‌ترین موضوع در سطح جهانی، در شاخص شمارگان کل از کودک و نوجوان و رقیب کمک‌آموزشی عقب می‌ماند و همین امر نشان می دهد حتی کتاب‌های ادبیات نیز به چاپ‌های متوالی نمی‌رسند.
مجموع شمارگان کتاب های ادبیات منتشرشده در سال ۱۳۹۹، ۱۵ میلیون و ۱۶۴ هزار و ۲۷۳ عنوان، مجموع شمارگان کل کتاب های کودک و نوجوان ۲۷ میلیون و ۷۱۲ هزار و ۹۸۰ عنوان و مجموع کتاب‌های منتشر شده کمک اموزشی در این سال ۲۳ میلیون و ۸۹۵ هزار و ۱۲۶ عنوان بوده است. بر این اساس از مجموع شمارگان کل سهم ادبیات در مجموع حدود ۱۲ درصد، سهم کمک‌درسی حدود ۲۰ درصد و کودک و نوجوان برای اولین بار در مقایسه با دو سال ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ بیش از ۲۵ درصد است.
این رقم در سال ۱۳۹۷ نسبتا متفاوت است؛ یعنی ادبیات از جهت تعداد عنوان با ۱۷ هزار و ۶۲۸ عنوان در رتبه پایین تری نسبت به کمک‌آموزشی با ۱۹ هزار و ۱۵۵ عنوان قرار دارد که نسبت ۱۷ درصدی و ۲۰ درصدی بین آنها را نشان می دهد. همچنین در مورد شمارگان کل نیز قدرت در دست کتاب‌های کمک‌آموزشی است؛ با مجموع شمارگان ۳۷ میلیون و ۳۱۸ هزار و ۳۶۸ عنوان در حالیکه مجموع شمارگان ادبیات به ۱۶ میلیون و ۱۷۸ هزار و ۷۰۸ عنوان می‌رسد و در مقایسه با شمارگان کل کتاب‌های این سال یعنی ۱۳۹ میلیون و ۵۳۲ هزار و ۷۰۱ عنوان نسبت شمارگان کتاب‌های کمک‌اموزشی ۲۵ درصد و کتاب های ادبیات ۱۲ درصد است.
رقم یادشده در سال ۱۳۹۸، در مورد تعداد عنوان ادبیات ۱۷ هزار و ۶۲۸ و کتاب‌های کمک‌اموزشی ۱۹ هزار و ۱۵۵ بوده که باز هم نسبت مشابه سال ۱۳۹۷ یعنی ۱۷ درصد ادبیات و نزدیک ۲۰ درصد کمک آموزشی را نشان می دهد، شمارگان کل کمک آموزشی ۳۴ میلیون و ۶۳۹ هزار و ۲۰۱ عنوان و ادبیات ۱۵ میلیون و ۲۷۰ هزار و ۷۴ عنوان یعنی از شمارگان کل نسبت کمک آموزشی ۲۵ درصد و ادبیات ۱۱ درصد است که تفاوت چندانی با سال قبل ندارد.
در مجموع با اینکه مهم‌ترین آمار و نشان‌گر اصلی در بازار کتاب، آمار فروش است؛ فقدان آماری جامع از فروش کتاب در ایران چه کتاب‌های فیزیکی، چه تازه‌واردان به این عرصه یعنی کتاب‌های صوتی و الکترونیکی به عنوان خلایی محسوس، باعث شده رسانه‌ها و دیگر اهالی فرهنگ برای برآورد وضعیت بازار کتاب تا حد زیادی به آمار تولید اتکا کنند. این آمار از کاهش تولید و افزایش قیمت کتاب در سال گذشته خبر می‌دهد، اما شاید آمار فروش و چرخش مالی بیشتر باشد.
نظر شما