تبادل «ظروف چینی»، تعاملی به قدمت تاریخ میان ایران و چین

به گزارش ایرنا رادیو بین المللی چین روز شنبه نوشت: سال ۲۰۲۱ میلادی، پنجاهمین سال برقراری روابط دیپلماتیک بین ایران و چین است. چین سابقه ای طولانی مدت در تبادلات دوستانه با کشورهای غرب آسیا دارد که در میان آنها، ایران دارای طولانی ترین سابقه تبادلات و بیشتری تاثیر دوجانبه با چین است.

نویسنده این مطلب با بیان اینکه در طول تاریخ بیش از ۲ هزار ساله تبادلات بین چین و ایران، چینی های سفید و آبی، نقش بسیار پراهمیتی داشته اند نوشته است: اخیرا به شهر «گائوآن» استان «جیانگشی» واقع در جنوب چین سفر کردم. بیشترین تعداد چینی های آبی و سفید مربوط به دودمان «یوآن» در این شهر قرار دارد که به دلیل قدمت طولانی، شرایط سخت نگهداری و همچنین محدودیت تولید در قدیم، تعداد کلی این چینی ها سفید و آبی باقی مانده بی نهایت اندک است و به همین دلیل همواره به عنوان یک گنج نادر شناخته می شوند.

این چینی های سفید آبی به عنوان نماینده ظروف چینی چین، جایگاه بسیار مهمی را در تاریخ ظروف سفال جهان به خود اختصاص داده اند؛ در میان چینی های سفید آبی فروخته شده در سراسر جهان، چینی های سفید آبی یوآن که در حدود قرن چهاردهم تولید شده اند، شهرتی جهانی دارند که علت این شهرت نیز صنعت و مهارت نفیس و دقیق تولید این چینی ها است.

بر اساس داده هایی که هنوز کامل نشده اند، حدود ۱۰۰ عدد چینی سفید آبی یوآن در چین و بیش از ۲۰۰ عدد از این چینی ها در خارج از این کشور وجود دارد که در موزه های مهم جهان نگهداری می شوند. از لحاظ تعداد نگهداری ظروف چینی سفید آبی یوان، کاخ موزه توپکاپی استانبول با ۴۳عدد در مقام اول، موزه ملی ایران با ۲۸ عدد در مقام دوم و موزه «گاپو آن» چین با ۱۹ عدد در مقام سوم جهان قرار دارند.

در نوامبر سال ۱۹۸۰ میلادی بود که یک سرداب متعلق به سلسله یوآن در یک مکان ساخت و ساز در شهرستان «گائوآن» کشف شد؛ مجموعا ۲۴۵ اثر فرهنگی مختلف از جمله ۱۹ چینی سفید آبی یوآن و ۴ چینی قرمز لعابی یوآن در این بین کشف شد.

مجموعه چینی های سفید آبی یوان در شهرستان گائوآن نقش مهمی در پروسه تحقیق،‌ جمع آوری و شناسایی این چینی ها در داخل و خارج از چین ایفا کرده اند.

موزه «چینی های سفید آبی یوآن در گائوآن»، تنها موزه جهان با نام ظروف چینی سفید آبی یوآن است؛ بر اساس اظهارات موزه دار «جین یونگ جون»، چینی های سفید آبی یوآن گائوآن بسیار ظریف، با ارزش، زیبا و کامل، یک کاردستی نفیس و از نظر مفهومی بسیار غنی هستند.

۲۳ عدد چینی نادر مربوط به سلسله یوآن از زیر زمین شهرستان گائوآن کشف شد که دست نخورده اند و چینی درجه یک جهان محسوب می شوند؛ از طرف دیگر تمام ۹ قطعه چینی کشف شده در این شهرستان درب دارند که این بسیار نادر است. کمتر از ۲۰ گلدان آبی و سفید با شکوفه های درخت آلو مربوط به سلسله یوآن در سراسر جهان وجود دارد؛ ۶ عدد از این گلدان ها از یک سرداب در گائوآن کشف شده اند که درب دارند و باقی آنها نسبتا نادر و کمیابند.

از سال ۱۹۸۴ میلادی، محصولات با کیفیت بالای چینی های سفید آبی و چینی های لعابی قرمز رنگ مربوط به سلسله یوآن در شهرستان گائوآن در پکن، شانگهای، گوانگ دونگ، چینگ دائو، جینگ ده ژن، هنگ کنگ و کشورهایی مانند کانادا، ژاپن، فرانسه و آمریکا به نمایش گذاشته شده و مورد استقبال گسترده داخلی و خارجی قرار گرفته اند.

از زمان افتتاح موزه جدید در سال ۲۰۱۵ میلادی، مجموعا ۲ میلیون گردشگر داخلی و خارجی وارد این موزه شده اند که این تعداد شامل ۶۰ هزار گردشگر از بیش از ۳۰ کشور از جمله ژاپن، آمریکا، استرالیا، انگلیس، آلمان و ماداگاسکار می شود.

در موزه ظروف چینی آبی سفید یوآن شهرستان گائوآن، علاوه بر سرداب های گرانبهایی که در محل کشف شده اند، شاهد آثار نمایشی آشنای بسیار زیادی بوده ام از جمله مجموعه ای از بازتولید چینی های سفید آبی یوآن از موزه ملی ایران و نمایشگاه های عکس؛ وقتی به عنوان خبرنگار در تهران مشغول به کار بودم، از موزه ملی ایران بازدید کردم و آنچه من را بیشتر از همه تحت تاثیر قرار داد، یک بشقاب با الگوی ماهی جلبک خوار سفید آبی بود و کاراکتر چینی «چون» (chun به معنای بهار) روی بدن آن ماهی به وضوح دیده می شد.

بیشتر چینی های سفید آبی در مجموعه موزه ملی ایران متعلق به چینی خانه اردیبل داخل مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است؛ من دو بار به آنجا سفر کردم و اگر شما هم می خواهید مطالب بیشتری درباره چینی های سفید آبی چین در موزه ایران بدانید، نباید از چینی خانه اردبیل غافل شوید.

چینی خانه اردبیل بیش از هزار قطعه چینی سفید آبی چین به خصوص از محل کمک های دوره شاه عباس بزرگ از خاندان صفوی جمع آوری کرده است؛ برخی از این چینی ها توسط ترکان عثمانی غارت شده اند و برخی دیگر به موزه ملی ایران در تهران و همچنین موزه های اصفهان، شیراز و تبریز انتقال یافته اند.

استان اردبیل در منطقه زلزله خیز قرار دارد و جنگ های زیادی را پشت سر گذاشته است؛ این مجموعه از ظروف چینی نیز بلایای طبیعی و انسانی زیادی را دیده اند که دوام آنها در پس تمام این بلایا یک معجزه است.

در اینجا این سؤال مطرح می شود که علت وجود این تعداد زیاد چینی های سفید آبی به خوبی حفاظت شده چین در ایران چیست و این چینی ها از کجا آمده اند؟

یکی از مسئولان این چینی خانه می گوید که برخی از این چینی ها در آن برهه از زمان، توسط امپراطور چین به شاه عباس در ایران هدیه داده شده و برخی دیگر از این چینی ها نیز به سفارش شاه عباس از چین وارد ایران شده اند؛ این چینی ها بعد از رسیدن به ایران به مسئولان در اصفهان تحویل داده و توسط صنعتگران محلی مهر «شاه عباس» زده و سپس به اردبیل ارسال شده اند.

جاده ابریشم زمینی به تدریج بعد از سلسله «سونگ» در چین رو به زوال گذاشت و به همین دلیل، مجموعه چینی های اهدا شده توسط شاه عباس ممکن است از طریق جاده ابریشم دریایی عبور کرده باشد؛ بر اساس سوابق تاریخی چین، «چنگ هه» دریانورد معروف مسلمان چین ۷ سفر دریایی به اقیانوس هند انجام داده و ۳ بار به تنگه هرمز رسیده است.

دوستان ایرانی می گویند که برخلاف سایر موزه ها، هیچ کدام از ظروف چینی در چینی خانه اردبیل غارت نشده اند؛ سلسله صفوی در زمان سلطنت شاه عباس مصادف با سلسله «مینگ» چین بود و در آن زمان، تبادل دوستانه چینی های سفید آبی بین دو کشور قدرتمند آسیا یعنی چین و ایران برقرار بود.

ایران نه تنها مجموعه بزرگی از چینی های آبی و سفید دارد بلکه مواد خام مورد استفاده برای تولید این چینی ها را نیز در اختیار دارد؛ این ماده رنگی به نام «سلمانی» که در تولید چینی های سفید آبی باستانی و قدیمی چین استفاده شده، از ایران وارد شده است. گرچه در مورد نام سلمانی و منشاء آن هنوز نظریات متفاوتی وجود داردِ اما انتقال ماده آبی لاجوردی رنگ «سلمانی» از ایران به چین مورد تایید متخصصان قرار گرفته است.

در ژانویه سال ۲۰۱۶ میلادی بود که در آستانه سفر «شی جین پینگ» رئیس جمهوری خلق چین به ایران، او مقاله ای امضا شده در روزنامه ایران منتشر و تاکید کرد که ترکیب ابریشم از چین و ساخت عالی از ایران منجر به تولید فرش نفیس ابریشم ایرانی شده است. ترکیب رنگ آبی سلمانی از ایران و مهارت عالی صنعتگری چین نیز منجر به تولید ظروف چینی آبی سفید شده است.

باید گفت که الگوهای سفید آبی اساسا عناصر فرهنگی سنتی چین را به تصویر می کشند که از جمله این عناصر می توان به کاج، بامبو، ارکیده، آلو و برگ های نیلوفر سنگی، ماهی های جلبک خوار، گل ها، پرندگان و حشرات اشاره کرد. در عین حال، رنگ و تزئینات آبی و سفید رنگ در این چینی ها بسیار عجیب هستند که حاصل ترکیب فرهنگ دشت های مرکزی، فرهنگ مغولستان و فرهنگ ایرانی اند.

رنگ اصلی در سلسله یوآن رنگ های سفید و آبی هستند؛ این دو رنگ، مورد حمایت قوم «هان» نیستند که علت آن نیز بیشتر به دلیل تاثیر فرهنگ پارسی و مغولی است.

کشورهای خاورمیانه از جمله ایران باستان رنگ آبی و مغول ها رنگ سفید را تحسین می کنند؛ سلسله یوان چین (۱۳۶۸-۱۲۷۱) و «ایلخانات» (۱۳۳۵-۱۲۵۶) تبریز، به صورت همزمان توسط مغول ها تاسیس شدند؛ اردوکشی غربی مغول ها خسارت های عظیمی را به تمدن جهان وارد کرد، اما در عین حال باعث ترویج تبادلات فرهنگی و اقتصادی و به ویژه تبادلات بین چین باستان و ایران شد.

در طول سلسله یوآن چین بود که تعداد بسیار زیادی از بازرگانان ایرانی به چین رفتند تا ظروف چینی خریداری کنند. تولید ظروف چینی آبی و سفید از همان ابتدای کار هدف یک بازار واحد در چین نبود بلکه هدف تعریف شده در بیشتر بازارهای غرب آسیا و اروپا بود.

«جینگده ژن» در استان جیانگشی منطقه اصلی تولید چینی های سفید و آبی چین محسوب می شود. بر اساس سوابق تاریخی محلی، بسیاری از تجار ایرانی زمانی در این منطقه زندگی می کردند و خواستار از رده خارج کردن چینی به سبک ایرانی بودند. در اینجا بود که کارگران کوره های جینگده ژن ترکیب چینی های آبی رنگ ایرانی و چینی های چین را پیش گرفتند و به این ترتیب، طرح ادغام چینی های آبی و سفید با ویژگی های متعدد فرهنگی ایران و چین زده شد.

بازرگانان ایرانی نه تنها مصرف کننده ظروف چین هستند بلکه در طراحی و تولید چینی های آبی و سفید مستقیما مشارکت می کردند و در عین حال در حال گسترش فرهنگ چین بودند؛ می توان اینطور گفت که چینی های آبی و سفید چین محبوب مردم سراسر جهان است و یکی از مهم ترین عوامل در این بین این است که این ظروف، محصول ادغام فرهنگ ها و تمدن های مختلف است.