صنایع دستی و نقش آن در اقتصاد خانوار

به گزارش ایرنا؛ ۱۰ ژوئن مصادف با ۲۰ خرداد به عنوان روز جهانی صنایع دستی نامگذاری شده روزی برای گرامیداشت هنر و آثاری که مردان و زنان سختکوش کشورها، آن ها را با دل و جانشان تولید می کنند.

بیش از سه میلیون هنرمند و صنعتگر در ۳۰۰ رشته مختلف هنرهای سنتی و صنایع دستی در ایران مشغول به کار هستند و در سال گذشته صنعت صنایع دستی کشور با درآمدی بالغ بر ۲۸۱ میلیون دلار، نقش بسزایی در صادرات غیر نفتی ایران ایفا کرده است.

سیستان و بلوچستان به عنوان یکی از قطب های صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور با حدود ۲۰ صنعت دستی و همین تعداد هنر دستی زمینه ساز ایجاد ۲۰ هزار شغل شده و میلیاردها ریال در آمد فروش صنایع دستی را هنرمندان و فعالان این حوزه گزارش داده اند.

صنایع دستی این استان با وجود زیبایی و تنوع در طول عمر خود دستخوش فراز و نشیب های فراوانی شده است که در صورت بی توجهی رفته رفته با مشکلات اساسی روبرو خواهد شد.

آثار و صنایع دستی، از مظاهر و جلوه‌های فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی ما محسوب می‌شوند که در قلمرو اقتصادی نیز ظرفیت‌ها و فرصت‌های بی‌شماری را در اختیار مردم و جامعه قرار می‌دهند و از همین رو، رونق و فعال‌سازی این هنرها یکی از الزامات مهم رشد و بالندگی کشور در شرایط کنونی بشمار رفته و نیازمند توجه ویژه‌ مسئولان و مدیران دولتی و شهری است.

در سیستان و بلوچستان از هزاره های دور تاریخ بشر ساکن در این ناحیه تمدنی ایران برای رفع نیازهای خود از عناصر طبیعت اطراف محیط زیست شان با تفکر و آمیختن ذوق و هنر ابزار و ظروفی را ساخته که به مرور جنبه های پیشرفت را در آن می توان دید.

در شهر سوخته، لادیز، بمپور و سایر محوطه های تاریخی و باستانی ابزاری دست ساز و نمونه های مختلفی از صنعت دستی متعلق به هزاران سال قبل یافت شده و نخستین دست ساخته های ساکنان این دیار زمانی تولید شدند که نیاکان ما آموختند با آمیختن و تراشیدن و ضربه زدن به سنگ ها و استخوان ها ابزاری برای کارهای مختلف از جمله شکار و دفاع ساختند و از آب و خاک برای خود ظروف گلین و با ریسیدن پشم گوسفند و موی بُز، نخ تولید کردند و با در هم تنیدن آنها و یا از برگ و شاخه درختان بافته هایی به عنوان سرپناه و زیرانداز بافتند تا هم نیازهای اولیه خود را تامین و هم از گزند گرما و سرما در امان بمانند.

با افزایش جمعیت، تولید صنایع دستی به مرور فزونی یافت و کم کم به پیشه و حرفه بخشی از مردم بدل گشت و نواحی صنعتی در مادر شهرهای مرکزی این ناحیه توسط قشر صنعتگر شکل گرفت و کوره های پخت سفال و ذوب فلز، کارگاه های بافت، ساخت ابزار کار و ابزار جنگ و دفاع و ظروف ولوازم مختلف ایجاد شد.

رفته رفته دیگر مصنوعات دست ساز تولید شدند و استادکاران، ذوق و هنر خود را در آن آمیختند و آثاری تولید کردند که آمیزه ای از هنر و صنعت بود، چنانکه هم جنبه کاربردی در زندگی مردم داشت و هم ارزش هنری وحتی اقتصادی.

سنگ لاجورد و سایر سنگ ها را از تمدن های دیگر از جمله موهنجودارو و موندیگاک در افغانستان و پاکستان وارد می کردند و با آن انواع ظروف سیقل یافته و پرداخت شده، مهره و مهرها را ساختند و هرآنچه مازاد بود نیز به تمدن های دیگر در جیرفت، بمپور و غیره صادر می کردند.

با تغییر سبک زندگی مردم و صنعتی شدن جوامع، مردم دیگر به خرید صنایع دستی اقبالی نشان نمی دادند به طوری که بسیاری از رشته های صنایع دستی به تدریج یا کم رونق و یا منسوخ شدند اما هنرمندان و استادکارانی در این کهن مرزوبوم بودند و هستند که با همه سختی ها، این هنر برجا مانده از گذشتگانشان را با همه تنگناهای مادی و معنوی صیانت کردند تا چراغ کم فروغ آن خاموش نشود و آن را به نسل های پس از خود نیز یاد دادند تا میراث دار فرهنگ و هنر مردم ایران باشند.

با گذشت زمان اما مردم به ارزش های متنوع صنایع دستی پی بردند و از آنها استقبال کردند و به همین دلیل برخی رشته های صنایع دستی رونق و شهرت دوباره خود را بازیافتند.

دیرینه‌ترین یافته‌های باستان شناسان در سایت جهانی شهرسوخته سیستان و محوطه باستانی بمپور و اسپیدژ بلوچستان نشان می‌دهد، بشر باشنده در این کهن‌ دیاران به دلیل برخورداری از سرزمین و گیتی درخور و البته ذوق سرشار از اندیشه و دانش بومی، از عناصر طبیعی پیرامون خود برای ساخت ابزار و آلات زندگی استفاده می‌کردند و سلیقه و هنر خود را نیز به نمایش می‌گذاشتند، حتی بعدها با توجه به جایگاه سرشتی و قرارگرفتن در شاهراه رسانشی تمدن های خاور و باختر و میانگاه جمعیت های بالادست و پایین دست توانستند با واردات پاره‌ای مواد اولیه از سایر بلاد هم‌جوار گونه‌هایی از ابزارها و دست‌آویزها را بسازند و به دادوستد نیز روی آورند.

از مهمترین رشته های صنایع دستی رایج در این استان می توان به قالیبافی، گلیمبافی، سفالگری، حصیربافی، پرده بافی، چادربافی، نمدمالی، خراطی، سوزندوزی بلوچ، سکه دوزی و آینه دوزی، پریواردوزی، توردوزی، خامه دوزی و سیاه دوزی اشاره کرد.

برگزیدن شهرها و روستاهای جهانی و معرفی آنها به شورای جهانی صنایع‌ دستی، انگیزه آغاز فرآیندی برای انتخاب شهرها و روستاهای ملی صنایع‌ دستی بود و این فرآیند از ۲ سال گذشته با تشکیل شورای انتخاب شهرها و روستاهای ملی آغاز شد که ریاست این شورا بر عهده معاون صنایع‌ دستی وزارت میراث فرهنگی است و مدیران کل این معاونت و نمایندگانی از سایر معاونت‌ها هم در آن عضویت دارند در جلسه شورای انتخاب شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی که یک بار در سال برگزار می‌شود، مسئولان ارشد، فرماندار، شهردار یا نمایندگان مجلس شهر یا روستای متقاضی ثبت ملی به‌ همراه مدیرکل میراث فرهنگی با ارائه گزارشی از شاخص‌ها و نقاط قوت منطقه مورد نظر خود از آن دفاع می‌کنند و اعضای شورا پس از بررسی پرونده‌ها و ارزیابی شاخص‌ها به هر یک از شهرها و روستاهای مطرح شده امتیاز می‌دهند و در نهایت مناطقی که حدنصاب را کسب کنند برای ثبت ملی انتخاب می‌شوند.

موضوعات مربوط به صادرات، ترویج و توسعه صنایع‌دستی، حوزه میراث‌فرهنگی، جاذبه‌های گردشگری و میزان فعالیت تشکل‌های غیردولتی از جمله شاخص‌هایی است که برای انتخاب شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی در شورا مورد توجه قرار می‌گیرد و گام بعدی پس از انتخاب شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی، تشکیل شورای راهبردی انتخاب شهرها و روستای جهانی است که وزارت میراث‌ فرهنگی ریاست این شورا را بر عهده دارد.

به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان؛ ثبت ۶ شهر و یک روستای جهانی صنایع دستی، ایران را در بالاترین رتبه دارنده شهرها و روستاهای جهانی صنایع دستی در بین کشورهای دنیا قرار داده است از میان این تعداد شهرها و روستاهای ثبت ملی، در شورای راهبردی، ۲ شهر و یک روستا برای ثبت جهانی انتخاب و به شورای جهانی صنایع‌دستی معرفی می‌شوند.

علیرضا جلالزایی افزود: برخی پرونده‌ها که قابلیت‌های فراوانی دارند اما در مواردی دچار نقص باشند به صورت مشروط ثبت ملی شده‌ و پس از رفع ایراد و به حدنصاب رسیدن امتیاز، به‌طور کامل ثبت می‌شوند.

وجود ظرفیت های خوب و شایسته مانند سوزندوزی، سفال کلپورگان، قالی بافی و غیره سیستان و بلوچستان را در حوزه صنایع دستی در سطح ملی و جهانی مطرح و معرفی کرده است.

علاوه بر این صنایع دستی دیگری مانند جواهرسازی، حصیربافی، قالی بافی، لباس سنتی، صنایع دستی دریایی و ساحلی (توربافی و صدف دوزی)، سکه و سامان، گزبافی و ده ها اثر دیگر در روستاها و شهرهای این استان وجود دارند که قابلیت ثبت را داشته و باعث رونق صنایع دستی و اشتغالزایی در سیستان و بلوچستان خواهند شد.

نشان مرغوبیت صنایع دستی که در سال های قبل رواج یافت نیز یک نوع امتیاز و فرصت برای مطرح شدن تولیدات هنرمندان صنعتگر و به رخ کشاندن تخصص و تبحر و ظرفیت‌های استان است و مهر اصالت با هدف حمایت از صنایع دستی و اشتغالزایی بیشتر در سال ۲۰۰۱ میلادی، به صورت آزمایشی در منطقه جنوب شرقی آسیا اجرا و پس از آن به مهمترین پروژه یونسکو در حوزه صنایع دستی تبدیل شد که در همین راستا مدیرکل میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان به خبرنگار ایرنا گفت: نشان مرغوبیت برای ۸۱ اثر صنایع دستی در استان صادر شده که هرچند این موضوع خود به تنهایی ارزشمند است و فرصت بهتری را سر راه صنعتگر برای عرضه کار قرار می دهد اما برای مفید حال واقع شدن آن باید برنامه‌ریزی مناسب تری جهت معرفی، تبلیغات، بازاریابی و فروش داشته باشیم.

از دیگر فرصت های سیستان و بلوچستان ثبت روستای سفال جهانی کلپورگان است که این روستا تنها ۷۰ کیلومتر با مرز پاکستان فاصله داشته و به عنوان نخستین روستای آسیا و اقیانوسیه در فهرست جهانی قرار دارد.

این مهم افتخار سترگی برای گردشگری استان و فرصتی مغتنم برای صنایع دستی بویژه منطقه سراوان و روستای کلپورگان است تا از مزایای آن برخوردار شوند.

باید زیرساخت‌های جهانی شدن مانند آموزش مردم محلی، ایجاد انگیزه با هدف جلب مشارکت بخش خصوصی و دولتی، فرهنگ‌سازی عمومی، آماده کردن زیرساخت‌های حمل و نقل، راه، مبلمان و فضای سبز، امکانات خدماتی، رفاهی، تجهیزات کارگاهی و تسهیلات گردشگری، لحاظ‌کردن استانداردهای ارتباطی، تبلیغاتی، تابلوهای راهنمایی، اقامتگاه‌های بین راهی و استراحت موقت، امکانات بهداشتی و پزشکی، دسترسی به اینترنت و کسب و کارهای مجازی، امکانات بانکی و ارزی فراهم شود و در همین راستا نیاز به سند جامع و نقشه راه برای بهره برداری مناسب از این فرصت در روستای کلپورگان است.

فرش و قالیبافی در سیوستان یا سیستان از هنرصنعت‌های ریشه‌دار تاریخی ایران زمین است بگونه ای که قدیمی ترین زیراندازهای دنیا در شهرسوخته کشف شده و به تعبیری فرش پازیریک متعلق به سکاها نیز ریشه در سیستان دارد، ثبت جهانی این هنر و صنعت باعث توجه بیشتر و معرفی فرهنگ و اشتغالزایی در منطقه می‌شود.

قالی اصیل و قدیمی منطقه سیستان دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که از جمله آنها می‌توان به نوع مواد اولیه خاص، شیوه‌های بافت و نقش‌پردازی اشاره کرد.

فرش دستباف به شدت از منظر اشتغالزایی قابل توجه است و در بسیاری از مناطق کشور که در معرض خشکسالی‌ قرار گرفته‌اند، این صنایع دستی و فرش دستباف است که توانسته اشتغالی پاک، در دسترس و زودبازده را ایجاد کند و همچنان‌ که در گذشته‌های تاریخی کمک معیشت خانوار در کنار دامداری و کشاورزی بوده، در این سال ها که این منطقه گرفتار مصیبت خشکسالی شده نیز می‌تواند از بعد اشتغالزایی کمک کند.

براساس آمارهای ارائه شده در حال حاضر ۶ هزار و ۵۰۰ نفر در این استان کارت شناسایی قالیبافی دارند.

با وجود اینکه سال ۹۴ نشان جغرافیایی و سال ۹۵ نشان ملی فرش سیستان ثبت شده اما علیرغم وجود بازار خارجی برای فرش سیستان به درستی به مردم معرفی نشده و بسیاری از آنان تنها آوازه‌ای از این فرش را شنیده‌اند.

به گفته یک کارشناس در سازمان صنعت، معدن و تجارت استان؛ سرمایه‌گذاران تولید فرش سیستان همه از تاجران فرش سایر استان‌ها هستند که با بافنده‌های سیستانی قرارداد بسته و نقشه و مواد اولیه را در اختیار آنها قرار می‌دهند و خودشان بدون نشان تجاری خاص صادر می‌کنند و اهمیت ساخت یک نشان تجاری قوی برای این محصول و توجه به جنبه‌هایی مانند اصالت، بازاریابی، تبلیغات و فروش ضروری است.

از دیگر قابلیت های سیستان و بلوچستان ثبت ملی «نیمروز» به عنوان شهر خامه‌دوزی و ثبت ملی «ایرانشهر» به عنوان شهر سوزن‌دوزی است.

سوزن‌دوزی

سوزندوزی از هنرها و صنایع دستی اصیل ایرانی و خاستگاه آن استان سیستان و بلوچستان به‌ ویژه شهرستان ایرانشهر است، هنری که طرح‌های آن از اندیشه خلاق زن هنرمند بلوچ سرچشمه گرفته و با هنر دستش به روی پارچه نقش می‌بندد و این نقش آفرینی را زن بلوچ با کمک سوزن و قلاب انجام می‌دهد و نخ‌هایی با رنگ‌های متنوع و از همه مهمتر خلاقیت که از درون او سرچشمه می گیرد نقش هایی بر پارچه شکل می دهد که از دوران گذشته تاکنون مورد توجه مردان و زنان در داخل و خارج کشور قرار داشته است.

محدودیتی برای انتخاب نوع پارچه وجود ندارد، پارچه‌ای که نقش‌ها به روی آن دوخته می‌شود می تواند از کتان، پشم، ابریشم، پنبه و یا نخ باشد.

ایرانشهر از مهمترین شهرهای استان سیستان و بلوچستان است که در قدیم به آن پهره می گفتند و وجود مکان های دیدنی بسیار در این شهر مانند قلعه ناصریه، قلعه بمپور، آب گرم بزمان، مجتمع تفریحی بوستان و مجتمع نخلستان این شهر را در شمار نواحی پر اهمیت استان به لحاظ شاخص های گردشگری قرار داده است، سابقه سوزن دوزی بلوچ بر هیچ کس پوشیده نیست اما معیارهای مهم دیگری وجود دارد که اولین شاخص، شاخص تولید و پراکندگی جمعیت سوزن دوزها در ایرانشهر بیشتر از شهرها و استان های دیگر است.

سوزن دوزی بلوچ در شورای جهانی محک خورده و از ظرافت و زیبایی بسیار زیادی برخوردار است، ضمن اینکه خلاقیت، مهارت، قدمت تاریخی محصول و جاذبه‌های گردشگری شهر، موضوع بسته بندی و کیفیت سوزن دوزی‌ها معیارهای دیگری هستند که با وجود چهره‌های سرشناس سوزن دوزی در ایرانشهر از جمله مرحومه استاد «مهتاب نوروزی» تاثیر بسزایی در ملی شدن این شهرستان به عنوان شهر سوزن دوزی داشته است.

با توجه به اینکه هنر سوزن دوزی در اکثر شهرهای سیستان و بلوچستان نیز متداول است، اما یکی دیگر از دلایل انتخاب ایرانشهر به عنوان شهر ملی سوزن دوزی، تعداد کارگاه‌های بیشتر و تکنیک‌های متداول و رایج است و ظرافت، زیبایی و هندسی بودن سوزن دوزی بلوچ یکی از دلایلی است که باعث شد ایرانشهر در میان ۳۱ استان با ثبت ملی به جایگاه واقعی خود برسد.

سوزندوزی حاصل دست زنان هنرمند بلوچ این روزها بسیاری از زنان و دختران را مجذوب خود کرده بطوریکه مانتوهای با سردست و پیش سینه سوزندوزی بلوچی در بازارهای کشور مورد استقبال قرار دارند. 

هر چند که اکثر سوزندوزی های استفاده شده در مانتوها کار چرخ در کارگاههای بزرگ است اما طرح آن اقتباس از سوزندوزی بلوچی است و همین مساله موجب استقبال بانوان از این نوع لباس شده است.

سوزن دوزی، نخ دوزی یا گلدوزی یکی از روش های آرایش جامه است که یکی از رودوزی های منحصر به فرد محسوب می شود و تمامی زنان بلوچ از سوزندوزی برای تزیین لباسهایشان استفاده می کنند و درحال حاضر در سراسر بلوچستان زنان سوزندوز به این حرفه اشتغال دارند.

از مشهورترین و مرغوبترین نمونه های سوزن‌دوزی می توان به تولیدات مناطق قاسم آباد و نکوچ ایرانشهر و چانف در نیکشهر اشاره کرد.

نقش صنایع دستی سیستان و بلوچستان در اقتصاد

صنایع دستی، یکی از ظرفیت های بسیار خوب میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان به شمار می رود که می تواند در اقتصاد و گردشگری این استان تاثیر زیادی داشته باشد اما جایگاه شایسته و بایسته ای ندارد، تقریبا هر شهر استان دارای صنایع دستی مخصوص به خود است که ریشه در فرهنگ و سنت ها و آیین ها و حتی سبک زندگی کهن مردمان آن دیار دارد.

از فرش سیستان گرفته تا گزبافی، حصیر اصیل بافی هامون و پارچه بافی و خامه دوزی نیمروز و زهک، گلیم هیرمند، جواهر سازی در زاهدان و سراوان، سوزن دوزی و انواع رودوزی ها در ایرانشهر و نیکشهر، از سفال کلپورگان تا سفال کوهمیتک و هلنچوگان سرباز و قصرقند، دست ساخته های صدفی کنارک، لنچ سازی در چابهار و غیره همه و همه جشنواره ای از استعداد و خلاقیت شگفت انگیز هنرمندان این مرز و بوم است که با طرح و نقش خود، منشوری از زیبایی و شکوه فرهنگ این کهن دیار را در معرض دید جهانیان قرار می دهند و کمتر گردشگری به استان سفر می کند و تحفه ای از صنایع دستی آن را با خود به یادگار نبرد.

گلیم بافی در این استان با طرح های راهراه و دارای نقوش به کار رفته ذهنی برگرفته از محیط اطراف است و رنگ بندی تیره به عنوان یک ویژگی گلیم این منطقه را از سایر گلیم های مناطق دیگر متمایز می کند.

صنعت قالیبافی و زیراندازهای سیستانی از دید تاریخی به سه نوع کهن، میانه و نو تقسیم بندی می شوند و قالی و قالیچه های سیستان یکی از اصیل ترین انواع قالی ها در کشور هستند که الگوی تولید این محصول نیز به ۲ صورت کارگاهی(شرکتی) و خانگی است.

سفالگری صنعت ساخت اشیای گلی پخته است که محصولات بدون لعاب سفال و لعابدار بر حسب گل و لعابی که در آنها به کار رفته "بدل چینی" نامیده می شوند و در این رشته روستای کلپورگان شهرستان سراوان و کوهمیتگ سرباز به صورت فعال و روستاهای هلنچوکان، گلک و شادی گور از توابع قصرقند و نیکشهر به صورت نیمه فعال به تولید سفال اشتغال دارند.

زیورآلات سنتی در بلوچستان شامل زینت آلات سنتی شهری، روستایی و مردم چادرنشین بلوچستان است که در حال حاضر برای تهیه آن از کارگاه های کوچک محلی استفاده می شود و امروزه تولید جواهرات نقره ای در بلوچستان متوقف شده و نقره کارانی که امروزه به کار مشغولند، به مرمت و تعمیر اشتغال دارند.

استان سیستان و بلوچستان در زمینه تولید صنایع دستی، جزو چند استان برتر ایران محسوب می شود اما چالش های بسیاری در مسیر تولید و صادرات فرا روی فعالان این بخش قرار دارد.

نقش صنایع دستی در اقتصاد مقاومتی و جهش تولید

آنچه مسلم است عرصه صنایع‌ دستی و هنرهای سنتی ایران از اهمیت بسیار بالایی برخوردار می‌باشد که مصداق بارز این اهمیت را می‌توان در توجه و تاکید مقام معظم رهبری در ابلاغ سیاست ‌های کلی برنامه ششم توسعه مشاهده کرد و در بند ۵۱ این سیاست ‌ها به طور مشخص و محرز بر حمایت از صنایع‌ دستی تاکید و توصیه شده است.

صنایع دستی سیستان و بلوچستان به عنوان یکی از ابزارهای منحصر به فرد، نقش مهم و اساسی در دستیابی به افزایش تولید ملی و اهداف کلان اقتصاد مقاومتی ایفا می کند و باید بیش از گذشته به این صنعت و هنر توجه شود.

یکی از بخش‌ های مهم اقتصادی و فرهنگی در سیستان و بلوچستان، حوزه صنایع دستی و هنرهای سنتی است که ابزاری قابل توجه برای صادرات کالا، اشتغالزایی، جذب توریسم و بالا بردن سطح تولید ملی بشمار می رود.

این استان از اقوام و آداب و رسوم مختلف تشکیل شده که هر کدام از این اقوام با توجه به تاریخ و فرهنگ خود در صنایع دستی و هنرهای سنتی حرف های بسیاری برای گفتن دارند و کافیست که با نگاهی جامع و برنامه ریزی منسجم برای تولید و معرفی این محصولات اقدامات لازم انجام شود و در واقع صنایع دستی پلی میان اقتصاد و فرهنگ است که با توسعه آن نه تنها به اشتغالزایی و اقتصاد کمک کرده‌ایم بلکه گام بلندی در جهت معرفی فرهنگ اصیل استانمان برداشته‌ایم و ضروریست که در برنامه‌ریزی ‌های کلان، نسبت به آن توجه ویژه‌ای صورت گیرد.

در زمان حاضر از ۲۵۰ رشته صنایع دستی موجود در کشور ده ها رشته در سیستان و بلوچستان وجود دارد که از این تعداد چندین رشته صنایع دستی فعال هستند و در این شرایط باید دولتمردان و نمایندگان مردم استان در مجلس شورای اسلامی در فرآیند تدوین و تصویب برنامه توسعه توجه ویژه‌ ای به وضعیت صنایع‌ دستی استان و مشکلات و چالش‌ های پیش روی آن داشته باشند تا بتوان از صنایع دستی به عنوان ابزاری برای رشد اقتصادی و دستیابی به اهداف اقتصاد مقاومتی نیز بهره برد.

پژوهشگر و کارشناس ارشد میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: بازار داخلی صنایع دستی استان بازاری سنتی است که تاکنون برای گسترش آن بازاریابی و تبلیغات مناسبی صورت نگرفته و پوشاک محلی عمده ترین محصول بازار داخلی صنایع دستی می تواند باشد زیرا درصد بالایی از بومیان استان از لباس سنتی سیستانی و بلوچستانی با صنایع دستی استفاده می کنند، لباسی که همراه با تعصب آن را می شناسند و نسل کنونی نیز می تواند با توجه به خصوصیات این لباس و سازگاری با اقلیم و فرهنگ و اقتصاد استان متمایل بدان شود که نیاز به تبلیغات بازاریابی، سلیقه سنجی و تولید باکیفیت و ارزان دارد.

محمد علی ابراهیمی گفت: بعد از پوشاک، انواع سوزن دوزی لحاف و پتو، جواهرات و دست ساخته و دست بافته ها بازار داخلی خوبی دارند که می توان برنامه‌ریزی مناسبی روی آن انجام داد و از خصوصیات مهم این بازار، سود سرشار واسطه‌ها در امر توزیع مواد اولیه مصرف و داد و ستد آن است که با ثبت و شناسایی و کد دارشدن تولیدات این سود متعلق به متولیان امر و هنرمندان و صنعتگران می‌ شود.

وی افزود: صنایع دستی باوجود ظرفیت مطلوب توسعه اقتصادی به دلیل نبود تفکر صادرات محوری و متناسب نبودن تولید با نیاز بازار، نتوانسته نقش تاثیرگذار خود را در توسعه استان به خوبی ایفا کند.

پژوهشگر و کارشناس ارشد میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان افزود: در زمینه بازار خارجی نیز نبود افراد متخصص، فقدان نوآوری، مواد اولیه نامرغوب، نبود مراکز اطلاعاتی، عدم انجام تحقیقات بازاریابی، نبود راهبرد صادرات، بسته بندی و عدم استفاده از راهبرد قیمت گذاری و تبلیغات مناسب، همچنین گرانی و کمبود مواد اولیه، ابزار کار، بهره بالای تسهیلات بانکی و کمبود سرمایه از مشکلات اساسی هنرمندان صنایع دستی است و از عمده ترین تنگناها و محدودیت ها می توان به شناخت نداشتن کافی و مناسب از بازارهای داخلی و جهانی(بازار هدف) و سلایق مشتریان، توجه نکردن به سطح کیفی تولید و نوآوری در محصولات تولیدی و نبود تبلیغات و بازاریابی داخلی و خارجی اشاره کرد.

وی گفت: ورود کالاهای دستی و ماشینی افغانستانی و چینی نیز از دیگر مشکلات است که باید هنرمندان استان توانایی رقابت کردن با بازار خارجی را داشته باشند.

ابراهیمی افزود: از جمله راهکارهای صنایع دستی می توان به معرفی، تبلیغ و ترویج صنایع دستی استان به منظور بازاریابی در داخل و خارج کشور با شیوه های نوین تبلیغاتی، استفاده از فن آوری روز در تولیدات صنایع دستی با حفظ اصالت های هنر ملی، حمایت و تشویق بخش خصوصی به منظور سرمایه گذاری در این بخش به ویژه برای ایجاد بازارچه های صنایع دستی، سیاستگذاری در راستای فروش و صادرات کالاها و شرکت در نمایشگاه های داخلی و خارجی اشاره کرد.

وی اظهار داشت: یکی از نقاط مثبت وجود رشته صنایع دستی در دانشگاه هنر است که دانشجویان زیادی به سیستان و بلوچستان آمده و این امر می تواند در رشد و توسعه صنایع دستی استان بسیار موثر واقع شود.

پژوهشگر و کارشناس ارشد میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان گفت: صنایع دستی برای حضور بین المللی نیاز به حمایت دولت دارد و تحول در این رشته زمانی صورت می گیرد که بتوانیم بازاری مناسب برای فروش ایجاد کنیم و نگاه جامع و کامل همراه با مدیریت مدرن و جدی راه رسیدن به این هدف ها است و این نوع نگاه و مدیریت در کنار برنامه ریزی های دقیق ما را به نتیجه مطلوب می رساند.

وی افزود: متاسفانه در سیستان و بلوچستان فروشگاه دائمی برای فروش صنایع دستی وجود نداشته و هرچند در زاهدان به عنوان مرکز استان در یکی از خیابان های اصلی شهر فضای خوبی برای این کار تخصیص داده شده اما متاسفانه بهره کافی ازآن برده نشده است و در سایر شهرستان ها نیز این کمبود به چشم می خورد و فقط هر فصل فروشگاه ها و غرفه هایی با مدت زمانی محدود به وجود می آیند که موثر واقع نمی شود و در بخش صنایع دستی پویایی وجود ندارد و بیشتر فعالان این عرصه به سمت سکون رفته اند بگونه ای که دیگر نوآوری و خلاقیت وجود ندارد که باید بازنگری در برنامه ریزی های انجام شده در این بخش صورت گیرد.

ابراهیمی خاطرنشان کرد: باید به طور ویژه به امر آموزش این هنر به صورت علمی در بخش صنایع دستی اقداماتی انجام گیرد و بیمه، پرداخت مالیات، ندادن تسهیلات و ساماندهی نشدن فروش و عرضه کالاهای تولیدی از جمله مشکلات فراروی هنرمندان صنایع دستی است.

وی گفت: امروز کشورهایی مانند چین بازارهای صنایع دستی دنیا را شناسایی و بازاریابی و کالاهای صنایع دستی خود را همراه با معیارهای روز دنیا تولید و توزیع می کنند و این نکته مهمی است که در صنایع دستی ما کمتر به آن پرداخته می شود در حالی که فعالان صنایع دستی ما باید بتوانند همراه با نیازهای روز دنیا و مخاطبان خود محصولات را تولید و بازارهای هدف را مشخص کنند.

پژوهشگر و کارشناس ارشد میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان افزود: تعداد زیادی از تولیدات صنایع دستی استان دارای نشان کیفیت ملی ایران و مهر اصالت یونسکو است که در سال های اخیر با اقبال خوب علاقه مندان به صنایع دستی روبرو شده است.

وی بیان کرد: نبود پوشش بیمه ای هنرمندان و نداشتن تناسب تولیدات با نیازهای بازارهای هدف از مشکلات مهم فعالان صنایع دستی استان است.

ابراهیمی ادامه داد: کم بودن تولید و توجه ناکافی به کیفیت، بسته بندی، اصالت و نماد تولیدات، توانایی حضور در بازارها و نمایشگاه های بین المللی را از فعالان این عرصه سلب کرده است.

وی گفت: نبود بازار برخی هنرهای صنایع دستی، نبود اتحادیه خاص این بخش در بین اصناف موازی کاری برخی نهادها در بخش صنایع دستی و ناهماهنگی این فعالیت ها با میراث فرهنگی استان از دیگر تنگناهای صنایع دستی است.

برنامه پیشنهادی برای توسعه صنایع دستی سیستان و بلوچستان

پژوهشگر و کارشناس ارشد میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان اظهار داشت: نتایج نشان داد که مسائل فرهنگی و اقتصادی مانند تغییر سلایق از دیگر مشکلات بازار صنایع دستی است و در این راستا رونق گردشگری و جذب گردشگر خارجی در معرفی صنایع دستی و در نتیجه فروش بیشتر آن تاثیر زیادی دارد.

وی گفت: از دیگر مصادیق فرهنگی می توان به تنوع پایین محصولات و در نتیجه عدم تطابق با نیازهای روز اشاره کرد و بنابراین تقاضای بازار می تواند با تنوع بالاتر بیشتر شود و با توجه به نتایج تحقیق، هیچ یک از افراد نمونه کالای شناسنامه دار تولید نمی کردند.

ابراهیمی افزود: اهمیت شناسنامه در بازارهای جهانی روز به روز بیشتر می شود و بنابراین بهتر است نهادهای مربوطه گام های محکمتری در این زمینه بردارند و زمینه های لازم جهت ثبت محصولات شناسنامه دار را افزایش دهند.

وی بیان کرد: عمده مشکلات صنایع دستی سیستان و بلوچستان در حوزه های تولید شامل آموزش، شناسایی هنر و هنرمند، بیمه و مسائل انگیزشی، مواد اولیه ،تسهیلات خوداشتغالی، مشکلات بانک ها و کاغذ بازی های اداری و در زمینه طراحی شامل گرفتار تکرار شدن، کاربردی نبودن تولیدات، قیمت گران، نداشتن ایده به روز و نوآوری، عدم همکاری دانشگاه و مراکز پژوهشی با صنایع دستی، مشخص نکردن مرز اصالت و نوآوری و عدم مطالعه و استفاده از الگوهای دیگر است.

پژوهشگر و کارشناس ارشد میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان ادامه داد: همچنین در حوزه بازاریابی مشکلات شامل شناسایی نشدن سلیقه ها، نداشتن بازار هدف داخلی در شهرها و روستاهای سطح استان و در کشور و استان های هدف و همچنین در دنیا و در حوزه فروش عدم نگاه علمی به موضوع بسته بندی، بازاریابی و فروش، نداشتن فروشگاه و بازارچه مخصوص، عدم شرکت در نمایشگاهای ممتاز و عدم آموزش در فروش است.

وی گفت: درهمین راستا برای هرکدام از موضوعات مطرح شده ابتدا باید با پژوهش استان را مطالعه کرد و سپس با اساتید، هنرمندان، گردشگران، جامعه محلی، مسافران، مسوولان و سرمایه داران و البته صاحب نظران بحث و گفتگو کرد و سپس داده ها را کنار هم گذاشته و نقشه راه را تعریف و با برنامه ریزی کوتاه مدت و بلند مدت و یک اقدام جهادی، مشارکت همه بخش ها را در کنار یکدیگر داشته باشیم.

آسیب ناشی از تحریم و کرونا بر پیکره صنایع دستی

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: از زمان شیوع کرونا صنایع دستی نیز مانند بسیاری از مشاغل دیگر متاثر از این جریان شده و تحریم‌ها و افزایش نرخ دلار نیز قیمت محصولات صنایع دستی سیستان و بلوچستان را تحت تاثیر قرار داده است.

محمدبهروز عیسی‌زهی گفت: با توجه به شیوع ویروس کرونا فروش اکثر صنعتگران در داخل استان انجام می‌شود و نمایشگاه صنایع دستی که در گذشته برگزار می‌شد نیز بدلیل شیوع این ویروس تعطیل شده و صنعتگران ناچار بفروش محصولات خود از طریق فضای مجازی شدند که تا حدودی موفق بوده‌اند.

وی افزود: باید از فرصت فضای مجازی استفاده کرد تا در دوران پسا کرونا بتوان به نحو مناسب تر و مطلوب تری از آن بهره‌مند شد.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان بیان کرد: وضعیت فعلی موجود باعث شده قدرت خرید مردم کم شود در حالیکه در گذشته خرید صنایع دستی جزو اقلام سبد خانوار بوده است.

وی گفت: اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان با همکاری پارک علم و فن آوری خانه خلاق صنایع دستی را در زاهدان راه‌اندازی کرده که خوشبختانه با وجود وضعیت ناخوشایند موجود صنعتگران مستقر در این مکان نسبتا راضی هستند.

عیسی زهی همچنین افزود: با تلاش های صورت گرفته امسال در روستای کلپورگان و شهر زابل ۲ بازارچه صنایع دستی افتتاح می شوند که تاکنون ۸۰ درصد پیشرفت داشته اند.

وی اظهار داشت: همچنین ۲ بازارچه در روستای ملی تنگ سرحه با ۲۵ تا ۳۰ غرفه و در سرای ملک زاهدان در صورت تامین اعتبار راه اندازی خواهند شد که به تولید و فروش محصولات صنایع دستی استان کمک می کنند.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان بیان کرد: تاکنون چهار شهر و روستای استان به ثبت جهانی و ملی رسیده که امسال نیز پرونده چهار شهر و روستای دیگر برای ثبت آماده شده که در صورت تایید نیکشهر به عنوان شهر ملی پریوار دوزی، روستای کنز به عنوان بلوچ دوزی، شهر زابل به عنوان سیاه دوزی و فقیرلشکری به عنوان خولک بافی به ثبت خواهند رسید و به مجموعه شهر و روستاهای ملی و جهانی سیستان و بلوچستان افزوده می شوند.

وی گفت: همچنین به مناسبت روز جهانی صنایع دستی کارگاه پارچه بافی و کارگاه یا خانه سفال در زاهدان افتتاح می شود که در زمینه آموزش و تولید و فروش محصولات صنایع دستی فعالیت خواهند کرد.