چالش‌های توسعه «صنایع خلاق» در ایران

خلاقیت یکی از ویژگی های جاری در فرهنگ و هنر ایران است که سابقه آن به هزاران سال پیش بر می گردد. خصلتی که نمود بازر آن را در بسیاری آثار و ابنیه هنری به جای مانده از گذشتگان و ترکیب حجاری ها، کاشی کاری ها، نگارگری، خوشنویسی و بسیاری دیگر هنرهای ایرانی می توان دید. نمونه هایی برجسته که هر کدام از آنها گواهی بر قدمت آن چیزی است که در قرن ۲۱ از آن به عنوان صنایع خلاق یاد می شود. عرصه ای وسیع و گسترده که بسیاری باور داراند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دنیا از مسیر آن می گذرد.

با وجود این پیشینه درخشان صنایع فرهنگی و خلاق در ایران و با توجه به تحولات بوجود آمده در برهه کنونی، چالش ها و موانعی بر سر مسیر توسعه و شکوفایی صنایع خلاق در ایران وجود دارد. مواردی که پرداختن به آنها و رفع آنها خواهد توانست قابلیت های بالقوه ایران را در این زمینه به فعلیت درآورد و به شکوفایی چشمگیری منجر گردد. اما صنایع خلاق در ایران با چه چالش های و موانعی روبه رو است که رفع آنها خواهد توانست بسیاری از ظرفیت های بومی کشور را در این عرصه به فعلیت درآورد؟ 

خلأ قوانین اختصاصی صنایع خلاق

اولین چالش کم بودن قوانین اختصاصی برای صنایع خلاق است.توسعه و رشد هر صنعت و کسب و کاری به قوانین قاطع و راهگشا برای حمایت از فعالان آن حوزه نیاز دارد. صنایع خلاق به دلیل نو بودن مفاهیم و کسب و کارهایش، بی تردید به مفاد قانونی جدید و متناسب با ماهیت خود نیاز دارد. این مسئله نکته مهم و حیاتی است که باید نهادهای متولی این حوزه در تعامل با مجلس شورای اسلامی، بسترهای لازم برای تصویب و ابلاغ قوانین جدید برای کسب و کارهای خلاق مهیا سازند.

یکی از قوانینی که بسیار می تواند به توسعه صنایع خلاق و رشد اقتصادی و اشتغال زایی آن کمک کند، قوانین حمایت از حقوق مولفان و صاحبان ایده های خلاق است. به‌روزرسانی قوانین موجود در این ارتباط و ضمانت اجرایی آن، انگیزه بسیار مهم برای فعالان این حوزه خواهد بود تا با اطمینان فعالیت کنند و ایده های آنها به راحتی توسط دیگران کپی و تکثیر نشود. مقوله ای که در بسیاری نقاط جهان یکی از پشتوانه های اصلی هر کسب و کار خلاقی را شکل می دهد.

فقدان ساختار مدیریت دانش و اطلاعات صنایع خلاق

مدیریت دانش یکی از رویکردها مهم در دنیای امروز برای استفاده حداکثری از ظرفیت دانش و اطلاعات تخصصی به شمار می رود. از این رو در بسیاری از برنامه ریزی ها و سیاست گذاری های میان مدت و بلند مدت برای تحقق توسعه، وجود ساختار مدیریت دانش امری حیاتی بشمار می رود. در بیانی مختصر می توان گفت مدیریت دانش؛ ارائه دانش درست، به افراد درست، در زمان درست است. در عرصه صنایع خلاق به سبب نوپا بودن این حوزه در ایران، هنوز ساختار مدونی برای مدیریت دانش در آن شکل نگرفته و در نتیجه پژوهشگران و علاقمندان به ورود به این حوزه مرجع یا منبع جامعی برای کسب اطلاعات تخصصی دردسترس شان ندارند. در نتیجه برای بدست آوردن اطلاعات موثق با مشکلات مختلفی روبه رو هستند.

رفع این چالش و راه اندازی ساختار مدیریت دانش برای صنایع خلاق که داده ها و اطلاعات به‌روز و تخصصی را در دسترس علاقه مندان قرار دهد، سهم بسزایی برای حرکت این حوزه به سوی توسعه پایدار خواهد داشت. با چنین اقدامی قابلیت های بالقوه صنایع خلاق در ایران به سرعت بیشتری به فعلیت می‌رسند و نتایج آن باعث رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال در کشور می‌شود.

نبود صنف مستقل صنایع خلاق

داشتن صنف مستقل برای صنایع خلاق اقدام سازنده ای برای رشد و توسعه این عرصه است. صنف تخصصی، زمینه لازم برای بهبود کیفیت و بالا بردن سطح کیفی واحدهای فعال در آن را مهیا می سازد و در کنار آن امکان نظارت و اتخاذ تدابیر لازم برای مقابله با تخلفات و نیز اطلاع رسانی درباره رویدادهای مرتبط با حرفه های مورد نظر را فراهم می آورد.

صنایع خلاق در ایران با توجه به نوپا بودن بخش های مختلف آن، برای داشتن ساختاری نظام مند، به یک صنف تخصصی نیاز دارد تا فعالان این حوزه خود برای مسائل، مشکلات و چالش های حرفه ای تصمیم گیری کنند و با لابی با نهادهای بالادستی مشکلات صنفی خود را رفع کنند. وجود یک صنف اختصاصی برای صنایع خلاق، امکان مهمی برای انسجام بخشی به فعالیت کسب و کارهای آن در سراسر کشور خواهد بود و امید است متولیان این حوزه نسبت به تدوین و تصویب آن در مراجع ذی صلاح قانونی گامی استواری بردارند.

نگرش سلبی نسبت به فناوری

در ایران هنر و فرهنگ به عنوان یکی از ظرفیت های اصلی صنایع خلاق محسوب می شود. اما در این عرصه وقتی از فناوری و استفاده آگاهانه از آن برای تولید محصولات فرهنگی با کیفیت بالا صحبت به میان می آید، نگرشی سلبی وجود دارد که مانع پیوند میان خلاقیت بومی و فناوری روز است. در حالی که چنین نیست و اگر بررسی و سنجش واقع بینانه ای صورت گیرد، فناوری بستری تسهیل گر برای توسعه صنایع فرهنگی و خلاق در ایران محسوب می شود.

امروز در عرصه هایی مانند صنایع دستی، استفاده از فناوری تبدیل به آسیب هایی برای ارتقای کیفیت محصولات این حوزه شده است. شاید اگر آگاهانه و با نگرشی ایجابی به آن نگاه شود، فناوری به خوبی بتواند بسیاری مشکلات مواد اولیه و کیفیت محصولات را بهبود بخشد. البته به معنای آن نیست که شیوه ها و روش های سنتی تولید محصولات هنری، نفی شوند؛ بلکه باید با حفظ تمام اصالت های هنری، بتوانیم از فناوری به عنوان امکانی تسهیل گر برای تولید، عرضه و معرفی آثار استفاده کنیم. اقدامی که امروزه در بسیاری کشورهای پیشرو در عرصه صنایع خلاق دنیا استفاده می‌شود.

خلأ آموزش، چالشی بازدارنده

در دنیای امروز یکی از محورهای توسعه در هر زمینه ای، آموزش است. بی تردید تبیین و تشریح مفاهیم و مبانی هر کسب و کاری به آموزش اصولی نیاز دارد. در صنایع خلاق هم این امر اهمیت بالایی دارد. از یک سو حوزه صنایع خلاق و کسب و کارهای آن اغلب نوپا و جدید هستند و برای شناخت درست آنها باید بستر لازم برای آموزش به علاقه مندان مهیا شود. از سوی دیگر تبیین قابلیت های صنایع خلاق برای توسعه کشور برای عموم جامعه آموزش داده شود تا حمایت همگانی مردم به عنوان نیرویی سازنده برای فعالان کسب و کارهای خلاق جذب شود.

در شرایط فعلی آموزش های تخصصی و عمومی صنایع خلاق در ایران چندان رشد پیدا نکرده و مراجع آموزشی فراگیری برای این حوزه نداریم. مقوله ای که پرداختن به آن و استفاده از ظرفیت های آموزش عالی و آموزش و پرورش کشور، مسیر توسعه صنایع خلاق را در ایران هموار تر خواهد کرد. 

ترویج و فرهنگ‌سازی

ترویج و فرهنگ سازی برای معرفی و شناساندن هر پدیده ای تاثیر فراوانی دارد. این امر در زمینه صنایع خلاق نیز مصداق دارد و فرهنگ سازی و معرفی آن به کمک رسانه های جمعی، رویدادهای تخصصی و شبکه های اجتماعی امری اثربخش و سازنده است. در خصوص رویدادها و شبکه های اجتماعی اقدامات موثری صورت گرفته و محتوای متناسبی در حال تولید و انتشار است.

با وجود این، رسانه های جمعی هنوز آنگونه که باید به سراغ صنایع خلاق، فرصت ها و امتیازاتش برای کشور نپرداخته اند. گفت و گو و مشارکت با شبکه های سراسری صدا و سیما و دعوت از روزنامه ها و خبرگزاری های سراسری، سایت های خبری و تحلیلی برای معرفی صنایع خلاق و برجسته کردن جایگاه آن بین افکار عمومی اقدام مهمی است که در مسیر توسعه صنایع خلاق جای آن خالی است و در صورت تحقق می تواند به حرکت فعالان این حوزه و رفع موانع و مشکلات آن سرعت بیشتری بخشد.