کرونا و مدرنیته، سایه‌هایی بر تعزیه ریشه‌دار خراسان رضوی

سالها بود که مراسم تعزیه و تعزیه خوانی توسط پیشکسوتان این عرصه در گوشه و کنار خراسان رضوی بویژه در روستاها یا به همان سنت قدیم یا با امکانات مدرن امروزی جزو لاینفک آیینهای مذهبی محرم محسوب می شد و به هر شکل به اجرا درمی آمد اما از سال گذشته به سبب شیوع کرونا حضور تعزیه خوانان در شهرستانهای مختلف استان بویژه مشهد رو به کاهش نهاد تا آنجا که امسال تعداد این مراسم به کمتر از انگشتان دست رسید و زنگ خطر زوال این هنر آیینی را به صدا درآورد.

غصه آمیختگی هنر تعزیه خوانی با آن شور و عشق قدیمی تعزیه گردانان با رنگ و لعاب زندگی مدرنیته امروز و تغییر دیدگاه نسل جوان و رویکرد اقتصاد محور نسبت به این آیین که پایه های آن را متزلزل می‌کند، بس نبود که کرونا و ممنوعیت برگزاری آن غصه علاقه مندان به این هنر را دوچندان کرد.

از سوی دیگر پیشکسوتان و دلسوختگان هنر تعزیه خوانی یک به یک از بین ما رفتند بدون آنکه فرزندانشان ادامه دهنده راهشان باشند یا آموزشهای هدفمندی برای زنده نگهداشتن این آیین در جریان باشد تا بتوان به آینده این هنر آیینی، مذهبی امیدوار ماند.

یکی از هنرمندان تعزیه خوان خراسان رضوی در این زمینه گفت: استاد مرحوم "محمد امین دیانی"، کارگردان، بازیگردان، نویسنده و بازیگر عرصه تعزیه که امید داشت این مسیر هموار گشته و به نسلهای جوانتر منتقل شود، ۴۰ روز قبل در سن ۸۸ سالگی از بین ما رفت.

رضا رئوف افزود: عاشورا رویدادی ماندنی است که تفسیر تمامی آنچه را دربرگرفته بیرون از توان می نماید و سخن گفتن و به تصویر درآوردن لحظه های این روز تاریخی نیز دشوار است، عاشورا دریایی از معرفت و ایمان و قاموسی از اخلاص و ایثار است که برخی کوشیده اند مدخلها و فصلهایی از آن را بگشایند و در آن بنگرند.

وی ادامه داد: کسانی در طول تاریخ به وقایع نگاری عاشورا پرداخته اند و مردمان نیز از این نگاشته ها بهره ها برده اند، آنچه در واقعه نگاری عاشورا نوشته شده نیز نزد ارباب فن به "مقتل" ناقور شده است، شاید چون "مقتل خوانی" روخوانی از کتاب تاریخ است برخی به آن بی رغبت هستند و ترجیح می دهند به جای طرح درست، وقایع عاشورا را به گونه ای دیگر در قالب اجرای یک هنر نمایشی- آیینی (تعزیه خوانی) مشاهده کنند.

این هنرمند خراسان رضوی گفت: در طول قرون، شبیه خوانی و بازخوانی در قالب تئاتر مردمی زمینه ارایه وقایع و زیباییهای داستان عاشورا را به نسلهای دیگر منتقل می ساخت، مرحوم دیانی آرزو داشت جشنواره نمایش های آیینی و سنتی هر سال در مشهد به صورت کشوری برگزار شود تا با استعدادیابی توسط کارشناسان هنرهای نمایشی و آیینی زمینه جذب علاقه‌مندان به این عرصه فراهم شود.

وی افزود: استاد دیانی معتقد بود آموزش مهمترین بخشی است که باید به آن تکیه شود و خلاقیت نباید شیوه و شکل اولیه تعزیه در اجرا، موسیقی و طراحی لباسها و پوشش تعزیه خوانها را تحت تاثیر قرار دهد.

ریشه های تعزیه خوانی و چگونگی شکل گیری آن

سرپرست معاونت هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی در تشریح ریشه های تاریخی این هنر به خبرنگار ایرنا گفت: تعزیه یکی از شاخه های نمایش های آیینی و مذهبی است که در واقع نمایش "سوگ" و در رثای حکایت مظلوم است، تعزیه خوانی ها پیشینه قوی در ایران دارند که قدمت آنها به زمان قاجار می رسد.

جواد روشندل افزود: در زمان قاجار در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین (ع)، دسته های عزاداری بین محلات حرکت می کردند، یک نفر در جلو قرار می گرفت و باقی دسته، اشعاری را می خواندند، بن مایه این اشعار نیز اشعار محتشم کاشانی بود.

وی ادامه داد: بعدها افرادی با عنوان "تعزیه گردان" یا "کارگردان" امروزی که چهره و صدای خوبی داشتند، در دو نقش مخالف و موافق قرار می گرفتند و آنچه در صحنه کربلا مجسم شده و تاریخ به آن اشاره کرده بود را با استناد به برخی مستندات تاریخی به نظم و گاهی به نثر روایت می کردند.

سرپرست معاونت هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی گفت: رفته رفته تعزیه گردانها متونی را برای تعزیه تهیه کردند و نسخه نویسانی مانند "میرماتم" یا "میرعزا" که از اهالی خراسان بودند، نسخه ای برای تعزیه در قالب قطعات کوچک نوشتند تا تعزیه خوان آن را به راحتی در کف دست قرار دهد و از روی آن اشعار را بخواند.

وی افزود: افراد در گروه موافق یا گروه مخالف به همراه تعزیه گردان یا "معین البکا" روح نمایش تعزیه را تشکیل می دادند و در دهه نخست محرم با حضور در نقاط مختلف خراسان بویژه شهرها و روستاها تعزیه را اجرا می کردند.

روشندل ادامه داد: اوج تعزیه خوانی ها در دهه نخست محرم بود اما در برخی روستاها و شهرها بویژه روستاهای اطراف مشهد تعزیه خوانی ها در بقاع امامزادگان تا دهه آخر صفر و سالروز شهادت حضرت امام رضا (ع) به طول می انجامید و ختم آن را تشییع نمادین پیکر حضرت امام رضا (ع) توسط زنان نوغان در مشهد تشکیل می داد.

وی گفت: به مرور موسیقی نیز به کمک تعزیه آمد، صدای طبل، شیپور و نای و کرنا نیز با اشعار تعزیه همراه شد چرا که تعزیه خوانها قائل به این نکته بودند که در صحرای کربلا این نواها نواخته شده است.

سرپرست معاونت هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی افزود: موسیقی در تعزیه ابتدا با زدن بر ظرفی که در آن نفت می ریختند (چلیک) و در بخاریهای نفتی از آن استفاده می شد، آغاز شد، صدای آن مانند زدن تبل با صدای ریزی بود که هنگام رجزخوانی گروه مخالفان یا گروه موافقان یا در فواصل بین اشعار تعزیه خوانها نواخته می شد، بعدها این صدا با طبل ریز انجام گرفت، سپس دهل و شیپور نیز به آن اضافه شد و حتی در مناطق جنوبی خراسان سازهای محلی مانند "نی انبان" یا "کرنا" را به آن اضافه کردند.

وی ادامه داد: همگامی موسیقی با تعزیه تا همین مرحله بیشتر پیش نرفت و طبل، دهل، نی و شیپور (ترامپت) سازهای تعزیه شدند، در چند دهه اخیر تعزیه خوانی نیز در محلاتی که دارای علقه و بافت مذهبی قوی تر بودند، اجرا می شد و اکنون نیز در شهرها و محلات قدیمی که مخاطب آن وجود دارد، تعزیه خوانی ها اجرا می شوند.

روشندل گفت: تعزیه یک نمایش عامه پسند بدون هیچ تغییر و پیچیدگی است و در واقع روایت زنده ای از آنچه در کربلا گذشته و تجسم شده به شمار می رود و وقایع روز عاشورا را در قالب مقتل خوانی به نمایش می گذارد.

وی افزود: با این حال برخی تعزیه خوانها، تعزیه خوانی خود را برای روزهای خاص محرم دسته بندی کرده اند، یعنی از همان روز نخست محرم سرنوشت هر یک از اصحاب مشهور حضرت امام حسین (ع) را به همان ترتیبی که در میدان حضور یافته و به شهادت رسیدند، روایت می کنند تا به مقتل خوانی سیدالشهدا (ع) می رسند، مانند تعزیه حر، تعزیه قاسم بن الحسن، تعزیه حضرت علی اکبر (ع)، تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) و در نهایت تعزیه حضرت امام حسین (ع)؛ گروه های تعزیه خوان برای هر یک از این افراد مجالسی را تحریر کرده و آن را در تعزیه می خواندند.

تعزیه در خراسان رضوی و پیشکسوتان آن

سرپرست معاونت هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی ریشه تعزیه خوانی در این استان را از مناطق جنوبی استان ذکر کرد و ادامه داد: بیشتر گروه های تعزیه خوان در خراسان رضوی مربوط به شهرستانهای سبزوار، نیشابور، کاشمر، گناباد، بردسکن، کوهسرخ، خلیل آباد، جوین، جغتای، فیروزه، صالح آباد هستند که اغلب در روستاها فعالیت دارند.

وی گفت: تا چند سال اخیر برخی گروه های تعزیه خوان مشهور در شهرهایی مانند کاشمر، سبزوار و نیشابور حضور یافته و تعزیه اجرا می‌کردند.

روشندل افزود: مرحوم میرزای شاهرودی، برادران رجب زاده، برادران قربانی، برادران روشندل، برادران وکیلی، برادران افتاده از خانواده هایی بودند که در خراسان رضوی تعزیه خوانی می کردند و بیش از نیم قرن از عمرشان را در خدمت تعزیه گذراندند؛ سایه برخی از آنان هنوز به عنوان "پیرغلام" بالای سر تعزیه است، هرچند دیگر خود قدرت خواندن ندارند.

وی ادامه داد: "حمزه جهان افکن"، یکی از تعزیه خوانهای مشهور این استان است که در مقبره امامزاده "سید مرتضی (ع)" کاشمر تعزیه برگزار می کرد و اکنون به دلیل کهولت سن تعزیه نمی خواند، مرشد دانش پژوه و مرشد عارف نیز پایه ثابت تعزیه خوانی در همان مقبره بودند که آنان نیز به دلیل کهولت سن توان خواندن ندارند، فرزندان آنان نیز از نمایش بهره ای نداشته و تعزیه اجرا نمی کنند.

سرپرست معاونت هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی گفت: حاج آقا "دلبری" از تعزیه خوانان مشهور مشهدی است که سالها همراه گروهش در بهشت رضا (ع)، بقعه خواجه مراد و بقعه خواجه اباصلت اجرای تعزیه می کرد اما ۲ سال است که به دلیل کرونا مجلس تعزیه برگزار نمی کند.

خوره اقتصادی بر ریشه تعزیه

وی به ریشه های اقتصادی هنر تعزیه خوانی پرداخت و افزود: گروه های تعزیه از یک استان به استان دیگر یا از یک شهرستان به شهرستان دیگر می رفتند و با استقبال مردم آن منطقه به تعزیه خوانی مشغول می شدند، همانطور که گروهی از تعزیه خوانها همزمان با ایام محرم از خراسان رضوی به کرمان، بم، جیرفت، اصفهان سفر می کردند یا گروه های تعزیه خوان از این شهرها به خراسان رضوی سفر می نمودند.

روشندل ادامه داد: تعزیه خوانها همواره به تعمیق افکار مذهبی می اندیشیدند و به هیچ وجه به تعزیه نگاه اقتصادی نداشتند، لباس، ادوات جنگی و پذیرایی از گروه تعزیه از محل نذورات مردمی تامین می شد و هیچگاه تعزیه خوانها پولی در ازای اجرای نمایش خود دریافت نمی کردند.

وی گفت: بعدها نیز که تبادل گروه های تعزیه یا سفرهای تعزیه خوانها به نقاط مختلف بوجود آمد، هنگامی که نمایش به برانگیختن اوج احساسات مردمی می رسید، تعزیه خوان پرچمی را پهن می کرد و مردم نذورات خود را در آن می ریختند، بعد نذورات مردمی توسط معین البکا جمع آوری و بین تعزیه خوانها و گروه موسیقی توزیع می شد.

سرپرست معاونت هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی افزود: در سالهای اخیر با آمدن برخی چهره های جوان در گروهای تعزیه خوان، تعزیه خوانی به صورت اقتصادی نیز معنا پیدا کرد اما در منش و روش تعزیه خوانهای قدیمی کسب درآمد از تعزیه خوانی جایگاهی نداشت.

آفتها و کاستی ها در تعزیه

وی ادامه داد: آنچه شاید تعزیه را در بین تحولات اجتماعی و زندگی نوین و مدرن اجتماعی که از آن می توان به عنوان یک تحول زیستی یاد کرد، کمرنگ کرده و در حال از دست دادن مخاطب می‌باشد، این است که تعزیه خوانها، نسخه نویسها و کارگردانها و معین البکاهای تعزیه خیلی نتوانستند تعزیه را با رشد و تحولات اجتماعی متناسب با ذائقه جوان امروز و زندگی مدرنیته همسو سازند.

روشندل گفت: صاحبان تعزیه قائل به این نکته بودند که تعزیه یک نمایش آیینی و سنتی است و نباید در آن دخل و تصرفی داشت لذا عبور از مسائل سنتی و دیرینه برای آنان دشوار بود، البته شاید اینکه متولیان نیز می بایست در تولید متن و آموزش و حمایت از این نوع نمایش ها، بسترسازی می‌کردند تا جذابیتهای بصری به آن اضافه شود و در اصل و محتوای آن کمتر تغییراتی رخ دهد.

وی افزود: تعزیه خوانی در تعمیق باورهای مردم نقش موثری داشته است، آفتهای این نوع نمایش آیینی را می توان اشعاری دانست که خیلی برگرفته از منطق نبوده و از احساس شاعر زاییده شده و چون انطباقی با عقل و منطق نداشته، این احساس را در نسل جدید بوجود آورده که در اشعار تعزیه اغراق شده است.

سرپرست معاونت هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی ادامه داد: مبنای این اشعار احساس و عشق ارزشی بوده اما آنچنان در تولید نثر و نظم اغراق شده که افراد مدرن امروز اشعار را با عقل و منطق خویش منطبق نمی‌دانند لذا مخاطب این نوع تعزیه خوانی قرار نمی‌گیرند. 

وی گفت: ایام محرم امسال و سال گذشته که با همزیستی تلخ مردم با کرونا همراه شد، بسیاری از عناصر فرهنگی آسیب خورد و امکان برگزاری آیینهایی مانند تعزیه فراهم نشد، امسال هم هیچ درخواست قانونی از سوی گروه های تعزیه خوان استان به این اداره کل ارسال نشد، شاید در برخی روستاها به دور از اطلاع ما، تعزیه خوانی هایی در برخی روستاها انجام گرفته باشد.

روشندل افزود: در هر صورت در شرایط کنونی حفظ سلامت مردم در اولویت است و اگر جمعیت تعزیه خوان در سلامت بمانند، امکان به نمایش درآمدن شور و شعور حسینی در آینده بدون کرونا فراهم خواهد شد.

نقطه امیدی برای معرفی هنر تعزیه

با همه این اوصاف اقدامات برخی هنرمندان، انسان را به آینده هنر تعزیه در خراسان رضوی امیدوار می کند بطوریکه یکی از مستندسازان از مراسم سوگواری در روستاهای اطراف نیشابور و زبرخان و فیروزه از جمله تعزیه مستندی ساخته که از شبکه های سیما پخش شده است.

تهیه کننده و کارگردان فیلم های مستند "فدیشه" و "علم خبر" در این باره گفت: نمایشهای آیینی مربوط به عاشورا از جایگاه ویژه ای در بین مردم برخوردار است و هر سال خراسان رضوی بویژه نیشابور و شهرهای اطراف آن مرکز برگزاری بزرگترین مراسم آیینی در محرم به مدد هنر مردم این دیار و آثار فولکلوریک است.

ابوالفضل تاجیک افزود: در مستند فدیشه که در سال ۹۷ و به مدت ۴۳ دقیقه ساخته شده به مراسم آیینی و نمایش تعزیه خوانی روستای فدیشه پرداخته شده است، تعزیه خوانی مردم این روستا که قدمت ۳۰۰ ساله دارد جزو بزرگترین آیین های تعزیه خوانی کشور به شمار می رود که هر سال با حضور جمعیتی حدود ۶۰ هزار نفر برگزار می شود.

وی ادامه داد: در مستند فدیشه نحوه همکاری مردم برای شکل گیری و برگزاری آیین تعزیه خوانی در این روستا و آیین های دهه اول محرم به نمایش گذاشته می شود و می توان گفت برگزاری آیین ها و سنت ها در در شهرستان نیشابور، زبرخان و فیروزه نشانی از علاقه، دلبستگی، آزادگی و اتحاد مردم آن دیار دارد.

تاجیک به تشریح مستند "علم خبر" پرداخت و گفت: این مستند نیز ۵۳ دقیقه است که در سال ۱۳۹۹ ساخته شده و به موضوع علم گردانی در شهر خرو و آیین نمایشی علم خبر در روستاهای منطقه نیشابور می پردازد و مهارت ساخت علم و آخرین بازماندگان سازنده آن را به نمایش می گذارد.