علامه مجلسی؛ فقیه و محدث نامدار تشیع

سی‌ام مرداد، روز بزرگداشت علّامه محمدباقر مجلسی یکی از برترین چهره‌های علمیِ شیعه است که خدمت بزرگی در حفظ گنجینه معارف تشیع و احادیث و روایات اهل بیت(ع) کرد و کتاب «بحارالانوار» از او که نام کامل آن «بحار الانوار الجامعه لِدُرَر اخبار الائمة الاطهار» است، نوعی دایره المعارف حدیثی شیعه محسوب می شود.

تولد و خانواده

علامه محمد باقر مجلسی در ۱۰۳۷ هجری در اصفهان به دنیا آمد. ولادت او با آخرین سال سلطنت شاه عباس اول صفوی مصادف است. پدرش محمد تقی مجلسی مشهور به مجلسی اول از بزرگان و مجتهدان سرشناس عصر خود و از شاگردان شیخ بهایی، ملا عبدالله شوشتری و میرداماد به شمار می رفت و مادرش، دختر صدرالدین محمد عاشوری قمی بود که از خاندان علم و فضیلت به شمار می‌رفتند.

درس و تحصیل

هوش سرشار و شگفت آور علامه مجلسی به حدی بود که در ۱۴ سالگی از فیلسوف بزرگ اسلام ملاصدرا، اجازه روایت گرفت. علامه مجلسی که به دانستن عشق می‌ورزید، در اندک زمانی در علوم گوناگون حوزه درسی آن زمان، مثل صرف و نحو، معانی و بیان، لغت و ریاضی، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجال، درایه و اصول و نیز فقه و کلام، به درجه استادی رسید و در برخی از این دانش‌ها کتاب‌های سودمندی به رشته تحریر در آورد. وی در دوران جوانی خود از محضر دانشمندان و عالمانی عالیقدر همچون ملاعبدالله شوشتری، شیخ عبدالله بن جابر آملی، شیخ علی جبل عاملی و دیگر بزرگان دین به ویژه فقیه و حکیم و محدث نامی ملا محسن فیض کاشانی بهره‌های کافی برد.

شیخ الاسلام صفوی

علامه مجلسی از ۱۰۹۸ هجری در زمان شاه سلیمان صفوی و در حالی که ۶۱ ساله بود به منصب شیخ الاسلامی رسید. بعد از مرگ این پادشاه و جانشینی سلطان حسین، مجلسی از طرف پادشاه جدید بر منصب شیخ الاسلامی ابقا شد. شیخ الاسلام در دوران صفویان علاوه بر دریافت وجوهات شرعی به نظارت بر اجرای احکام شرعی و دستگاه قضاوت، اداره امور مدارس و مساجد و زیارتگاه‌ها و تعیین ائمه جمعه و دیگر مسایل مذهبی کشور می‌پرداخت.

گرایش به علم حدیث و نقد عقل گرایی فلسفی

علامه مجلسی در دورانی زندگی می‌کرد که گرایش به حدیث و نیز گرایش‌های اخباری‌گری نزد علمای شیعه رواج بسیاری داشت. وی نیز بیش از هر چیز دلبسته علوم نقلی و بخصوص حدیث بود و حدیث امامان شیعه را مهم‌ترین منبع دریافت معارف دینی و فرامین شرعی می‌دانست و بر دیگر علوم اسلامی به خصوص علوم فلسفی و عقلانی برتری می‌داد. در اندیشه علامه مجلسی و بسیاری از دیگر محدثان عصر او، حدیث امامان نه تنها یگانه منبع دریافت دانش های مورد نیاز برای سعادت اخروی و هدایت انسان محسوب می شد، بلکه منبع معتبر و مهمی در همه زمینه‌های علم و دانش بشری نیز به شمار می‌رفت.

علامه مجلسی مخالف عقل گرایی فلسفی بود و در آثار خود به برخی از آرای فلاسفه اعتراض کرد. او فلاسفه مسلمان را به دلیل پیروی از یونانیان و رها کردن قرآن و روایات اسلامی سرزنش می‌کرد. علامه مجلسی کاربرد عقل را تنها در صورتی مجاز می‌دانست که دستاوردهای عقل با مبانی دینی سازگار باشند.

آثار و تالیفات

علامه مجلسی در عمر ۷۳ ساله خویش، بیش از یکصد کتاب به زبان فارسی و عربی نوشت که تنها یک عنوان آن بحار الأنوار با ۱۱۰ جلد و عنوان دیگر مرآة العقول با ۲۶ جلد است. حدود ۴۰ کتاب نیز به او نسبت داده شده‌است.

کتاب بهارالانوار: یک مجموعه بزرگ روایی و تاریخی است و در ضمن آن، تفسیر بسیاری از آیات قرآن کریم هم آمده‌است. مجلسی در مقدمه کتاب از انگیزه نوشتن خود می گوید و می نویسد: هنگامی که دیدم زمانه در منتهای فساد غوطه ور است و بیشتر مردم هم از آنچه موجب ترقی معنوی آنهاست، روی گرداندند، عزم خود را جزم کردم که یک کتاب بزرگ را که فصول و ابواب آن، منظم و مقاصد و مطالب آن مضبوط است، جمع  کنم.

این محدث بزرگ همچنین کتاب هایی همچون «حلیة المتّقین» (درباره آداب شئون مختلف زندگی بر اساس تعالیم اسلام و اخلاق اسلامی)، «تحفة الزّائر» (در زیارت معصومان(ع))، «ترجمه توحید مفضّل»، «آداب الصّلاة»، «عین الحیات» (ترجمه و شرح سفارش‌ها و توصیه‌های اخلاقی حضرت پیغامبر اکرم (ص) به جناب ابوذر غفاری) و «حیاة القلوب» (در سرگذشت درباره پیامبران و اوصیا)» را نیز به رشته تحریر درآورده است.

اهمیت کتاب‌های فارسی

علامه مجلسی کتاب‌ها و رساله های متعددی به زبان فارسی نگاشت، که تعداد آن را تا ۴۹ کتاب و رساله شمارده‌اند. نگارش رساله های فارسی با هدف ترویج علوم دینی میان مردم عادی انجام می‌شد و رویه‌ای بود که مدتی پیش از علامه مجلسی آغاز شده بود، اما آثار مجلسی از شهرت بیشتری برخوردار شد و با استقبال بسیاری از فارسی زبانان همراه گشت.

اهمیت کتاب های فارسی علامه مجلسی سادگی و گستردگی موضوعی آن است. ادوارد براون درباره خدمت علمای شیعی، به ویژه علامه مجلسی می گوید: دستاوردهای بزرگ حکمای شیعه در اواخر دوران صفویه، چون ملا محمدتقی و ملا محمدباقر مجلسی، همان ترویج آیین تشیع و تعمیم اخبار و احادیث در زبان رایج مردم بود. آنها می دانستند که برای دست یافتن به مردم باید از زبان مردم سود جویند و ساده نویسی کنند.

علامه مجلسی در جایگاه شیخ الاسلامی و امام جمعه دارالسلطنه صفوی به خوبی فرایند مخاطب شناسی را در آثار خود انبار کرد و برای هر گروه از مخاطبان خود، ساختار ویژه ای برای پیامش طراحی کرد. او این روش، ساده نویسی را از پدر آموخته بود. محمدتقی مجلسی نیز بسیاری از کتاب هایش را به زبان فارسی و برای خواننده ایرانی می نوشت. در همین ارتباط ملک الشعرای بهار می نویسد: مهمترین کاری که علامه مجلسی کرد، بعد از تألیف بحار الانوار که دایره المعارف شیعه اثنی عشریه است، تألیف مجموع کتب دینی و اخلاقی شیعه به فارسی ساده عوام فهم بود که تا آن روز، اهل علم چنان کاری نکرده بودند.

وفات

سرانجام این فقیه نامدار اسلام در روز دوشنبه ۲۷ رمضان ۱۱۱۰ هجری در اصفهان چشم از جهان فروبست. پیکر علّامه مجلسی را طبق وصیتِ خودِ او در کنار آرامگاه پدر بزرگوارش به خاک سپردند. آرامگاه هر ۲ علامه امروز در بقعه مجاور مسجد جامع عتیق اصفهان، زیارتگاه مشتاقان علم و عرفان است.

منابع

۱-رجبی، محمدحسین، «آراء فقیهان عصر صفوی درباره تعامل با حکومت‌ها»، در مجله تاریخ و تمدن اسلامی، ‌ تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، شماره ۹، بهار و تابستان ۱۳۸۸.

۲-روضاتی، محمدعلی، دوگفتار پیرامون گوشه‌هایی از احوال و آثار علماء بزرگ خوانسار مهاجر به اصفهان و سیری در اجازه‌نامه‌ها، قم ۱۳۷۸ش.

۳-فقهی‌زاده، عبدالهادی، علامه مجلسی و فهم حدیث (مبانی و روش‌های فقه‌الحدیثی علامه مجلسی در بحارالانوار) ‌‫، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۳ش.

۴-قریشی کرین، سیدحسن، «خدمات علامه مجلسی»، در مجله درسهایی از مکتب اسلام، سال ۴۷، شماره ۷، مهر ۱۳۸۶.