عملیات احداث نخستین پایگاه دیوار تاریخی بزرگ گرگان آغاز شد

احمد تجری امروز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: این پایگاه با محوریت خدمات پژوهشی، حفاظتی و گردشگری در شهرستان گمیشان در محدوده روستای قلعه‌جیق بزرگ در حال ساختن است.

وی بیان کرد: تصمیم به ساخت این پایگاه براساس گستردگی دیوار بزرگ گرگان و تاسیسات وابسته و ظرفیت جهانی این اثر ارزشمند و نیز فراهم شدن زمینه لازم به منظور ثبت جهانی آن، عملیات اجرایی ساخت این پایگاه با هماهنگی و مساعدت دستگاه‌های اجرایی مربوطه در سطوح ملی، استانی و محلی آغاز شده است.

وی بیان داشت: برای ساخت و تجهیز این پایگاه مبلغ ۱۳ میلیارد و ۹۴۹ میلیون ریال از محل اعتبارات ملی بودجه سال ۹۹، تصویب و تخصیص شده است.

دیوار بزرگ گرگان یا دیوار بزرگ اسکندر یا دیوار سرخ که در متون قدیمی با نام مار سرخ نامیده شد، دیواری تاریخی است که از کنار دریای مازندران در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه داشت.

هم اکنون تاحدودی تمام این دیوار از بین رفته، اما تنها بخش‌های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون مانده، باقی است.

دیوار بزرگ گرگان پس از دیوار چین (به طول شش هزار کیلومتر)، بزرگترین دیوار دفاعی جهان است که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد و در ۲۹ تیر ماه سال ۷۸ به ثبت ملی رسید.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان گفت: این پایگاه در زمینی به مساحت ۹۰۰ مترمربع و با زیربنای ۳۳۲ مترمربع احداث خواهد شد.

تجری تاکید کرد: ساختمان اولین پایگاه دیوار بزرگ گرگان با نقشه مربع‌مستطیل، مشابه قلعه‌های دیوار بزرگ گرگان به‌ صورت یک طبقه طراحی‌ شده و شامل بخش‌هایی مانند تالار سخنرانی و پخش فیلم، نمایشگاه اشیای باستان‌شناسی، نمایشگاه عکس و تابلو، غرفه محصولات فرهنگی، غرفه صنایع‌دستی، نمازخانه، چای‌خانه و غیرهی است که به معرفی ظرفیت‌های منطقه با محوریت دیوار بزرگ گرگان می‌پردازد.

عکس این دیوار نخستین بار توسط اریک اشمیت باستان‌شناس آمریکایی ثبت شد. این باستان‌شناس با هواپیمای خود در سال‌های ۱۳۱۵و ۱۳۱۶ از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید که از سمت دریای خزر به طرف کوه‌های گلیداغ امتداد دارد، او از این دیوار عکس گرفت و این عکس‌ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد.

وی خاطرنشان کرد: اداره‌کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی گلستان با همراهی پایگاه‌های جهانی و ملی در تلاش است با تهیه و تامین حداقل امکانات اطلاع‌رسانی و رفاهی، زمینه حضور را برای همه پژوهشگران و گردشگران در اماکن و محوطه‌های تاریخی-فرهنگی فراهم نماید.

وی ادامه داد: احداث و تجهیز پایگاه‌های کوچک و بزرگ در چندین نقطه در طول مسیر دیوار بزرگ گرگان و در محدوده روستاهای واجد شرایط و برخوردار در حوزه سه‌گانه میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی با هدف معرفی دستاوردهای علمی، پژوهشی، حفظ و نگهداری مواریث فرهنگی ملموس و ناملموس، ارائه خدمات و توسعه گردشگری و اشتغال پایدار با همکاری شهروندان و روستائیان فرهیخته و انجمن‌های مردم‌ نهاد اجرایی می‌شود.

در زمان حاضر جنگل هیرکانی و برج قابوس ۲ اثر ثبت جهانی‌شده گلستان در یونسکو است.

دیوار بزرگ گرگان به همراه تاسیسات وابسته، یکی از هزاران آثار شاخص محسوب می‌شود که با مصالح آجر و خشت در زمان امپراتوری ساسانی و به‌ منظور جلوگیری از هجوم قبایل نواحی شمال شرقی ایران و تامین امنیت جاده ابریشم، آسایش بازرگانان و دهقانان احداث‌ شده بود.

منابع تاریخی فراوانی به احداث دیوار بزرگ گرگان و تاسیسات وابسته به آن اشاره دارند و اطلاعات زیادی از کاوش‌های باستان‌ شناسی دیوار بزرگ گرگان به‌ دست‌ آمده که در راستای رونق گردشگری تاریخی، نیازمند معرفی و اطلاع‌رسانی عمومی با روش‌های مختلف و الگوهای رایج در حوزه میراث‌ فرهنگی است.

معرفی کامل دیوار بزرگ گرگان

نام: از آنجا که این دیوار در جنوب دهستان (در ترکمنستان کنونی) و شمال گمیشان آغاز می‌شده و از نزدیکی گرگان و رودگرگان می‌گذشته به این اسامی نیز نام برده می‌شد، همچنین محمدبن‌نجیب بکران در جهان نامه نام این دیوار را تجنبار نوشته و آرنه باستان‌شناس سوئدی در تپه‌های باستانی دشت گرگان به این نام اشاره دارد، همچنین در متون قدیمی با نام مار سرخ نامیده شده‌ است.

احداث: بیشتر تاریخ‌نگاران براین باورند انوشیروان ساسانی این دیوار را بنا نهاد، اما گردیزی در زین الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می‌دهد. مارکوارت در شهرستان‌های ایران به ساخت این دیوار توسط یزدگرد و بنای شهر دهستان توسط نرسی اشکانی و کمش تپه توسط آژی‌دهاک اشاره می‌کند. سعید نفیسی هم در تاریخ تمدن ایران ساسانی از تعمیر آن توسط مازیار فرمانروای طبرستان خبر می‌دهد.چراغعلی اعظمی سنگسری در این باره آورده عنوان داشته که تمیشه شهری بود در جوار غربی خندقی که به امر اسپهبد فرخان برای بازداشتن تُرکان از هجوم به قلمرو او حفر شده بود.

وی در البلدان نوشته که تمیشه و دربند آن نخستین شهر طبرستان از سوی گرگان طمیش است و آن در مرز گرگان افتاده است و دروازه‌ای کلان دارد که هیچ یک از طبرستانیان نتوانند از آن جای بیرون آیند و به گرگان شوند جز از همین دروازه زیرا دیواری از آجر و آهک از کوه تا دل دریا کشیده شده و آن دیوار را خسرو انوشیروان ساخت تا تُرک را از تاراج طبرستان باز دارد و در تمیش خلق بسیار است.

بسیاری از کارشناسان براین باورند دیوار تاریخی گرگان همزمان با دیوار چین ساخته شده و این ۲ بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال‌ها که از شمال وارد می‌شدند ساخته شد.

ابن اسفندیار، پدر تاریخ مازندران و نویسنده کتاب تاریخ طبرستان و رابینو، نویسنده فرنگی دوره قاجاریه، در کتاب‌های خود احداث این دیوار را به فرخان بزرگ که از سلسله دابویگان تبرستان بود نامبردند.

همه مورخان، پژوهشگران و تاریخ نویسان معتقد و متحد نظرند که این دیوار برای جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحراگرد بنا شده بود و ابن‌خردادبه در مسالک و الممالک از تصرف این دیوار به‌ دست صول (چول) پادشاه ترکان یاد کرده و ثعالبی نیز در غرور ملوک فرس و سیرهم نام دیوار را دربند صول یا دروازه صول نوشته است.

مکان: بقایای دیوار گرگان که زیر خاک مدفون شده و در واقع دیوار بزرگ اسکندر از ساحل گمش‌تپه در جنوب رود اترک و شمال بندرترکمن آغاز می‌شود، اما انتهای آن به روشنی مشخص نیست. مصب رود گرگان، روستای خوجه لر، کوه‌های گلیداغ یا قله کوه علی‌آباد کتول به عنوان انتهای این دیوار نام برده شده است.

اندازه: ارقام گوناگونی دربارهه طول این دیوار وجود دارد، از ۵ تا ۱۸۰  فرسنگ، که ممکن است به دلیل نابودی بخش‌هایی از دیوار و همچنین بریده‌ بریده بودنش باشد. در این مورد نجیب بکران به دیواری که از درگز تا سرخس ادامه می‌یابد اشاره کرده و می‌گوید: "معلوم نیست تا هم خود از دیوار است یا آن خود دیواری دیگر است."

مصالح بکار رفته برای ساخت یا جنس دیوار: در مورد جنس دیوار نیز گفتار گوناگونی وجود دارد؛ بلاذری آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، ابن خردادبه از آجر و گچ، فردوسی از سنگ و گچ، ثعالبی از سنگ مرمر (بخشی از آن) و نجیب بکران از خشت پخته برای ساخت این دیوار یاد کرده‌اند، اما بخشی از دیوار که در روستای گوگجه (شمال کلاله) از زیر خاک بیرون آمده، از آجرهای بزرگ ساخته شده‌ است.

بررسی‌های گروه باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام، نشان می‌دهد در ساخت این دیوار عظیم  دهها میلیون قالب آجر به کار رفته‌، آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافتند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است.

طبق برآوردها ۳۰ هزار سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند.

باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های بر جای مانده در کوره‌های آجرپزی، نشان دادند که قدمت دیوار به قرن‌های پنج و ششم میلادی می‌رسد.

پیشینه: قدمت این دیوار که از آجرهای گلی سرخ رنگ ساخته شده به دوره ساسانی باز می‌گردد. یک تیم باستان‌شناسی مرکب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق شدند تاریخ احداث آن را سده پنجم یا ششم میلادی تعیین کنند. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند، بنابراین دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران را ببندد.

پیروز، پادشاه ساسانی در سال‌های ۴۵۹ تا ۴۸۴ میلادی زمانی که با هون‌های سفید نبرد می‌کرد مدتی را بطور متناوب در منطقه گرگان گذراند، که بر این اساس و به احتمال فراوان او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محافظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار را ساخته‌ است.

تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌ و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود، اما بعد از آن به عللی متروک شد.

از جمله دلایل متروک شدن این تاسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب باشد.

اهمیت تاریخی: این دیوار از دیوار هادریان که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند احداث شد طولانی‌تر و از بسیاری از بخش‌های دیوار چین، بیش از هزار سال کهن‌تر است.

تصور می‌شود که این دیوار سومین دیوار بزرگ تاریخی (بعد از دیوار چین و دیوار سمیز آلمان) جهان و بزرگترین دیوار آجری دنیا باشد.

این دیوار همچنین طولانی‌ترین اثر تاریخی ایران است که طی ۹۰ سال ساخته شده‌ است.

بررسی‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته یا حتی از آن پیشی گرفته‌، بررسی‌های اخیر این دیوار، بینشی اروپایی مدار نسبت به تاریخ جهان را به چالش می‌گیرد.

خط آهن گرگان به آسیای میانه بخشی از قسمت شمال و جنوب دیوار تاریخی گرگان را قطع می‌کند و این دیوار به ۲ نیم تقسیم می‌گردد و این مسیر ۳۸ متری پس از مستندنگاری و کاوش نجات بخشی، در شورای فنی مصوب شده و برای ایجاد خط ریلی استفاده می‌شود.