به گزارش ایرنا، آب از ابتدا به عنوان حیاتی‌ترین عنصر بشر بوده و مبنای شکل‌گیری سکونت‌گاه‌ها شناخته می‌شده است، به طوری که ساخت آب انبارها، قنات‌ها و آب بندها نشان می‌دهد انسان همیشه به دنبال ذخیره و صرفه‌جویی این ماده ارزشمند بوده است.
دسترسی آسان و سریع به آب در دهه‌های اخیر باعث شد تا اهمیت آن برای انسان کمرنگ شود، این موضوع تا جایی پیش رفت که زنگ خطر کم آبی چند سال پیش نواخته شد و آژیر خطر آن نیز به صدا درآمد؛ صدایی که اگر در ابتدا به آن بها داده می‌شد، امروز به فریاد اعتراض نقاط خشک و بی آب کشور تبدیل نمی‌شد، اما نکته اینجاست که اگر این بی‌توجهی همچنان تدوام پیدا کند، دیری نمی‌گذرد که تمام دشت‌های کشور به کویر تبدیل خواهند شد.
تمام ساکنان در این کره خاکی از کوچک تا بزرگ مقصران اصلی این تشنگی هستند و هرکدام سهمی در خشک شدن لب‌های زمین دارند؛ کسانی که با اهمال، بی‌توجهی و خودخواهی تمام آب‌های کره زمین را سهم خود می‌دانستند ولی برای نگهداشت آن هیچ تلاشی نکردند.
برای دردی که امروز به آن دچار شده‌ایم، دلایل زیادی وجود دارد اما آنچه که در این مصاحبه قصد پرداختن به آن را داریم، ساخت شهرها و سکونت‌گاه‌هایی است که زمین آن، پذیرای باران نیست؛ به طور کلی سازه‌هایی که امروز بشر برای رفاه خود ساخته همچون سدهای غیراصولی، باریک کردن رگ حیاتی رودخانه‌ها با هدف استفاده از زمین آن برای ساخت و ساز، تغییر مسیر رودخانه ها و هزاران راه رفته بشر برای رفاه در زندگی باعث بروز سیلاب و خسارات مالی و جانی شده است.
از آنجایی که زیر ساخت‌های محیطی که خداوند در طبیعت برای رفاه حال بشر به رایگان ودیعه گذاشته است همواره در امور ساخت و ساز فدای سوداگری‌ها می‌شوند، در دهه‌های گذشته شاهد سرازیر شدن سیلاب در شهرهای کشور شده ایم و نکته قابل تامل مقایسه میزان بارانی که در ایران باعث بروز سیلاب می شود با دیگر کشورها است.
خشکسالی و سیلاب‌های اخیر در کشور حاکی از یک تناقض بزرگ است؛ از یک طرف کاهش محسوس بارندگی‌ها، افزایش دما و بارش های مقطعی و از طرف دیگر وقوع سیل های عدیده در نقاط مختلف کشور که نشان می دهد اکوسیستم طبیعی دستخوش تغییرات مصنوعی شده است.
بر همین اساس به سراغ حسین اینانلو، مدرس دانشگاه آزاد اسلامی استان قزوین و مولف چندین مقاله در حوزه اقلیم شناسی رفتیم تا با او در این باره گفت و گو کنیم:
ایرنا. چه عاملی باعث شده تا شهرها با بحران سیلاب و مخاطرات حوزه آب روبه رو شوند؟
نظام مدیریت شهری با شیوه غلط و طراحی نابه‌جا باعث شده تا سیلاب‌های درون شهری افزایش یابد؛ نظام شهرسازی در دهه‌های اخیر سوداگرانه رفتار کرده و منافع اقتصادی بیشترین تاثیر را در تصمیم‌گیری‌ها داشته است؛ این شیوه سبب شده که متاسفانه محل عبور روان آب‌های طبیعی با دستکاری و باریک‌کردن به صورت زمین مسکونی به فروش رود و نتیجه آن بروز سیلاب در باران‌های شدید باشد؛ به عنوان مثال رودخانه نواب شهر قزوین و کت آباد ولیعصر از جمله این اقدامات و دستکاری‌ها به شمار می‌روند.
ایرنا. یکی از اهداف ساخت جوی‌ها و کانال‌های آب در معابر، تخلیه روان آب‌ها است، اما چرا نتوانسته در کنترل سیلاب‌ها موثر باشد؟
خیزش سیلاب در برخی معابر نشان می‌دهد که ساخت کانال‌های آب کوچه‌ها و خیابان‌ها بدون محاسبه درست و نیازسنجی و جانمایی صحیح و اصولی ایجاد شده است و گاهی ما در معابر اصلی و نوساز شهر نیز شاهد سرریز شدن آب باران از کانال‌ها هستیم که نمونه بارز آن هنگام باران‌های شدید در خیابان دانشگاه است.
ایرنا. چه عامل دیگری در هدر رفت آب باران و جاری شدن سیلاب نقش داشته است؟
به طور کلی ۱۵ درصد از حجم بارندگی باید از طریق زمین جذب و به عنوان سفره‌های زیر زمینی ذخیره شود، اما پوشاندن وسعت زیادی از زمین با سطح سخت و نفوذ ناپذیر آسفالت مانع این روند طبیعی شده است. اگر از بالا به سطح شهر نگاه کنیم، متوجه می شویم بخش اعظمی از وسعت ۶ هزار هکتاری زمین با آسفالت پوشیده شده که اجازه نفوذ آب به زیر زمین را نمی‌دهد؛ از سویی قزوین در ۷۰ سال گذشته شهری بوده که باغستان‌های گرداگرد آن حجم زیادی از آب را مهار و به زمین فرو می‌برده است که متاسفانه این شهر محصور در باغستان را دیگر باید در سفرنامه‌های بر جای مانده و عکس های قدیمی خواند یا مشاهده کرد.
ایرنا. فرهنگ شهروندی تا چه اندازه می‌تواند در این اتفاقات دخیل باشد؟
تخلیه زباله و پسماند در کانال‌های آب به خصوص در خیابان‌هایی که مراکز تره‌بار هستند، از عوامل اصلی گرفتگی و انباشت آب در روزهای بارانی محسوب می‌شوند، از این رومی‌توانیم بگوییم مجموعه‌ای از نظام مدیریتی و طراحی شهری در کنار ضعف فرهنگ عمومی باعث شده این فرآیند طبیعی به بلای طبیعی تبدیل شود؛ هرچند که در این میان تخریب طبیعت و پوشش گیاهی در خارج از شهر نیز باعث تشدید این اتفاق در مناطق شهری شده است.
ایرنا. دستکاری شهرها چگونه صورت می‌گیرد وقتی نقشه جامع شهری از پیش ریل گذاری کرده است؟
نقشه جامع شهری برای هر شهر در وزارت مسکن و شهرسازی زیر نظر شورای عالی شهرسازی و معماری ترسیم و تصویب می‌شود که طبق آن طراحی اصولی برای تخلیه روان آب‌ها تعبیه شده است، اما متاسفانه در مسیر اجرا، ذی‌نفعان و کسانی که از تجاری و مسکونی شدن یک زمین یا از جابه جایی یک بلوار یا پل بیش از فضای سبز بودن آن سود می‌برند، این نقشه‌ها را به نفع خودشان مصادره می‌کنند.
نکته تاسف برانگیز دیگر این است که بیشتر مزایده و مناقصه‌ها در سیستم مدیریت شهرسازی در فضای بسته، بدون درز اطلاعات و با زد و بند انجام می‌شود و صاحبان ثروت در همدستی با مدیران، شهر را به سمت تجاری شدن و بهره‌برداری تجاری پیش برده‌اند و شهرها مملو از پروژه‌هایی شده که با عمر کم، در حال فرسایش و تغییر کاربری هستند.
برای روشن شدن موضوع مثالی می‌زنم؛ در نقشه جامع مصوب شهر قزوین که ۲۵ سال قبل به تصویب رسیده است، برای هر منطقه فضای مسکونی، فضای سبز و خدمات شهری در نظر گرفته شده و عرض معابر ۱۲ تا ۲۲ متر و حداکثر تراکم سه طبقه تصویب شده است که افزایش تراکم آن به چهار طبقه می‌تواند به نفع مالکان اصلی آن منطقه و شهرداری تمام شود؛ از این رو با زد و بند با مدیران شهری و با نصب اطلاعیه ای در بعضی از معابر مبنی بر بهره مندی از معافیت مالیاتی برای مالکانی که قصد افزایش این بلوک به چهار طبقه را دارند رو به رو می شویم که نتیجه آن کاهش زیست پذیری شهری است.
در این بین نیاز به مطالبه گری اصحاب رسانه و فعالان محیط زیست از یک سو و نظارت و پیگیری وزارت مسکن بر اجرای صحیح نقشه های تفصیلی می‌تواند گره گشا باشد.
بررسی طرح جامع ۲۰ سال گذشته قزوین نشان می‌دهد که امروزه با طرح های اجرایی مواجه هستیم که در بسیاری از مناطق معروف شهر قزوین، یک منطقه مسکونی شده اند، درحالی که همین مکان‌ها قبلا در نقشه به عنوان فضای سبز یا مکان فرهنگی جانمایی شده بود و در یک زد و بند به مسکونی یا تجاری تغییر کاربری داده شده اند؛ در چنین شرایطی صاحب زمین در ازای بخشیدن درصدی از اراضی مربوطه سود بسیاری را عاید خود و مدیران کرده و کیفیت زندگی مردم را قربانی زیاده خواهی کرده است.
ایرنا. بلایای طبیعی بسیاری همواره در دنیا اتفاق افتاده است که ظاهرا انسان نقشی در بروز آنها ندارد، آیا می‌توان سیل را هم یکی از بلایای طبیعی و خارج از دایره تصمیمات انسان دانست؟
با قاطعیت می‌توان گفت در ایران نقش اصلی انسان در بروز بلایای طبیعی بسیار پررنگ است، به اعتقاد اکولوژیست‌ها برای اینکه بدانید نقش انسان در ایجاد یک سیل چه میزان است، باید به میزان گل آلودگی سیلاب جاری شده توجه کنید، اگر سیل‌های چند سال اخیر در ایران و کشورهای آلمان، ژاپن و آمریکا را مقایسه کنید، خواهید دید که آب جاری شده در آن کشورها بسیار زلال است، اما سیلاب‌های ایران حاوی گل و لایی است که در مناطق خارج از شهر به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی با آب باران همراه شده و باعث کدر و گل آلود شدن می‌شود.
ایرنا. به نظر شما چه اقداماتی می‌توان انجام داد که بتوان از آب باران بیشترین بهره برداری را کرد؟
یکی از رویکردهای مهم آب، بحث تصفیه فاضلاب است و اهمیت آن به اندازه‌ای بوده که اعتباراتی از سوی سازمان‌های جهانی برای اجرای آن در کشورها پیش بینی شده است؛ در بسیاری از کشورها ۹۰ درصد فاضلاب تصفیه شده و در حوزه کشاورزی و خانگی به چرخه مصرف باز می‌گردد؛ برای استان قزوین نیز در دهه ۷۰ اعتباراتی از سوی سازمان‌های جهانی و کشوری در نظر گرفتند و این طرح تا حدودی اجرایی شد؛ تا جایی که اکنون فاضلاب قزوین در تصفیه خانه پایین شهر اقبالیه جمع آوری می‌شود، اما نکته مهم‌تر از جمع‌آوری، تصفیه آن است که به دلیل عدم تخصیص سرمایه و تجهیزات مناسب، در استان کاملا محقق نمی‌شود و بخش اعظمی از فاضلاب در محل جمع آوری باقی مانده و با بارش رگباری بر حجم آن افزوده خواهد شد، در این صورت پس از بارش باران شاهد جاری شدن سیلاب خواهیم بود و علاوه بر آن مواد و ذرات آلوده فاضلاب تجمیعی با باران مخلوط شده و به داخل زمین، مزارع کشاورزی و حتی سفره های زیرزمینی رسوخ می‌کند.
ایرنا. برای بهره‌برداری هرچه بهتر از آب باران در استان قزوین چه زیرساخت‌هایی باید مهیا شود؟
شهر قزوین دارای شیب توپوگرافیک (عارضه‌نگاری) مناسبی است و این موهبت الهی بیش از آنکه در قزوین فرصتی برای جمع آوری آب باران و هدایت آن به باغستان و تکمیل ظرفیت آب خوان ها باشد، به علت از بین رفتن بسیاری از زیرساخت های طبیعی باعث تشدید سیلاب در مناطق پایین دست شهر شده است، شاید فرصت، فضا و زیرساخت برای اجرای برخی از پروژه‌ها وجود نداشته باشد، اما حداقل می‌توان با ساخت چاه‌های جذبی بیشتر در مناطق جنوبی و اجرای طرح های کارشناسی شده به هدایت آب در مناطق شمالی به سمت باغستان اقدام کرد؛ هر چند که متاسفانه درصد اعظمی از پوشش گیاهی باغستان‌ها نیز از بین رفته است و تنها می‌توان با احداث سازه‌های آبخیزداری و آب بند، آب هدایت شده را کنترل نمود.
ایرنا. چه میزان آب حاصل از بارندگی در قزوین به هدر می‌رود؟
به طور طبیعی ۷۰ درصد از آب باران تبخیر می‌شود که آن را نمی‌توان جز هدر رفت به حساب آورد زیرا بخار ایجاد شده مانع بروز یخ بندان‌های سهمگین در زمستان و گرمای شدید در تابستان می‌شود و به عبارت دیگر باید آن را یک چرخه اکولوژیکی دانست، اما به گمان دانشمندان متاسفانه آثار نابخردی‌ها و زیاده‌خواهی‌های بشر در این روند طبیعی نیز مشاهده می‌شود.
۳۰ درصد باقی مانده باران طبیعتا باید به زمین نفوذ کند، اما عوامل بسیاری همچون شیب و جنس زمین، پوشش گیاهی و نوع بارندگی نیز در آن تاثیر دارد که می‌توان گفت درصد قابل توجهی از باران نه تنها در قزوین به شکلی که قبلا عنوان شد، هدر می رود بلکه در مسیر خود ویرانی‌هایی نیز به بار می‌آورد.
سخن آخر شما با مخاطبان ایرنا:
آب، یکی از مهمترین موضوعات در دنیا است و همه بارها شنیدیم که جنگ آینده، جنگ آب خواهد بود، یا جمله معروف هر جا آب هست آبادانی هم هست، اما گویا بشر فراموش کرده و این زنگ خطر را جدی نگرفته است؛ از این رو نیاز است فرهنگ صحیح استفاده از آب را از زمان کودکی به فرزندان خود، آموزش دهیم و این مهم تنها با گنجاندن در کتاب‌ها و برنامه های تلویزیون امکان پذیر نبوده و باید در رفتار ما نیز شاهد اهمیت دادن به این مایع حیاتی باشند.
در عین حال آنچه به نظر می رسد میراب ها در گذشته بهتر از دستگاه های دولتی امروزی آب را مدیریت می کردند از این رو باید به این نکته توجه کرد که گاهی نیاز است دانش مدرن، همچون دانش بومی بدون ایجاد کمترین تخریب در طبیعت، در راستای پیشرفت و آبادانی شهرها پیش رود.
نظر شما