«راویان دفاع مقدس و روایت ناب جنگ» عنوان میزگردی بود که دفتر پژوهش و بررسی های خبری ایرنا با حضور سه راوی و پژوهشگر باسابقه: مجید مختاری، راوی برخی فرماندهان همچون محسن رضایی و علی شمخانی، نادر نوروزشاد راوی همراه شهیدان قاسم سلیمانی و حسین همدانی و یدالله ایزدی، روای شهید علی هاشمی و سردار فضلی برگزار کرد تا ضمن آشنایی با موضوع راویان جنگ تحمیلی، جایگاه، عملکرد، سابقه و نقشی را که این جریان در ارائه روایت درست و واقعی از جنگ داشته اند از زبان خود آنان بیان شود.
پیشتر بخش اول و دوم از این وبینار منتشر شد و بخش سوم آن پیش روی شماست؛
۶۰ جلد روزشمار در کنار کتب اطلس‌ها و نبردها
ایرنا: تاکنون چقدر از این موارد ثبت و ضبط شده توسط راویان، منتشر شده و در دسترس عموم است یا چه میزان از آن می‌تواند در اختیار محققان قرار بگیرد؟ به عبارت دیگر چه میزان از آن حجم عظیم اطلاعات در حال حاضر قابل استفاده است؟
نوروزشاد: محصولات این پژوهش ها و جمع آوری ها در سه طبقه فرآوری و ارائه شده است. طبقه اول مواردی است که تبدیل به کتاب شده و منتشر شده است. اقدامات مربوط به این بخش از همان زمان جنگ شروع شد و پس از جنگ نیز توسعه یافت. یک سری کتاب‌ها با عنوان روزشمار وجود دارد که روند انتشار آنها همچنان ادامه دارد. تاکنون حدود ۳۵ جلد از آن انتشار یافته است. در کل ۵۷ جلد بود که برخی از آنها با یکدیگر ادغام شده و دو جلدی شد. این کتاب ها جمعا ۶۰ جلد خواهند بود و تاکنون دو سوم آنها منتشر شده است.
کتاب های دیگری با عنوان «نبردها» وجود دارد که در هرکدام عملیات خاصی به عنوان مثال «طریق القدس» بررسی شده و یک یا چند جلد کتاب مربوط به آن نبرد منتشر شده است. بسیاری از کتاب‌های مربوط به نبردها برنده جایزه های کتاب سال نیز شده اند. کتاب های دیگری با نام «اطلس ها» نیز وجود دارد که تقریباً می توان به جرات گفت نقشه های معتبری که از هر عملیات، چه عملیات خودی و چه نفوذ دشمن در سطح اینترنت یا رسانه ها وجود دارد، منبع اصلی آنها مرکز اسناد تحقیقات دفاع مقدس است. این نقشه ها با وسواس تهیه و ادیت می شود. مجموعه دیگر به نام «یگان ها» هستند. در این نوشته ها تاریخچه یگان از شکل‌گیری و توسعه تا انتهای جنگ مورد بررسی قرار می‌گیرد. به جز اینها کتاب‌های متفرقه هستند که مسائل مربوط به موضوعات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جنگ و موضوعاتی را که در طول جنگ رخ داده بررسی کرده و با استناد به اسناد و مدارک موجود انتشار یافته اند.
تشکیل تیپ و لشکر توسط سپاه، پدیده مهمی در دل جنگ
ایزدی: مجموعه کتاب ها و آثاری که در مرکز منتشر شده است، علاوه بر موضوعات یاد شده کتاب‌های روندی را نیز شامل می شود، یعنی کتاب‌هایی که به صورت اجمالی دوره جنگ ایران و عراق را از زمینه‌های وقوع تا پایان جنگ و بعد از قطعنامه ۵۹۸ بررسی کرده است. در این زمینه دست‌کم آقای درودیان دو مجموعه پنج جلدی روند جنگ ایران و عراق از آغاز تا پایان را نگاشته است. همچنین کتاب دکتر علایی «روند جنگ ایران و عراق» جزء کتاب های بسیار پرفروش در زمینه جنگ است که بعضی از آنها در دانشگاه‌ها نیز تدریس می‌شود. برخی کتاب های موضوعی نیز هستند که به عنوان مثال به اقتصاد جنگ یا حوزه دیپلماسی جنگ می پردازد. خود این کتاب‌ها نیز قابل دسته بندی هستند. سپاه در ابتدا مانند ارتش ماموریت نظامی جنگ نداشت اما زمانی که به ویژه بعد از پایان سال اول جنگ این ماموریت به سپاه داده شد، سپاه در قالب گردان به سمت تشکیل تیپ و لشکر حرکت کرد که این پدیده بسیار مهمی در دل جنگ است. همان طور که به کتاب های یگان ها اشاره شد، اطلس یگان ها و کارنامه شکل گیری یگان ها در دل جنگ، هم نوعی دسته بندی دارد.
برای هر یگان در هر استانی، زمینه های شکل گیری آن، عملیات هایی که شرکت کرده، فرماندهانی که در آن حضور داشتند و شهدای بزرگی که تقدیم انقلاب و کشور شده، برای آن استان و ساختار نیروهای مسلح کشور موضوعیت دارد. برای تهیه اطلس یگان ها و کتاب نبردهای یگان ها بخشی از آنها را مرکز به صورت متمرکز انجام داده و برخی دیگر تحت نظارت و سیاست‌گذاری آن، در استان‌ها و با حمایت مرکز منتشر شده است.
نوروزشاد: در همین کتاب هایی که برای مردم منتشر شده، می‌توان یازده جلد اسناد سازمان ملل را نیز اضافه کرد. هر نامه نگاری که بین ایران و عراق با سازمان ملل صورت گرفته است، در یازده جلد کتاب ترجمه شد.
سطح دوم در همان زمان جنگ تهیه شد. این همان طور که دوستان اشاره کردند، گزارش نویسی راوی ها بود که در همان زمان تبدیل به مکتوبات تایپی می شد و این موارد به عنوان اسناد و گزارش هایی که در آن زمان تهیه شده همچنان موجود است. این اسناد برای محقق و پژوهشگری که مجوز دسترسی داشته باشد، قابل استفاده است.
سطح سوم اسناد دفاتر و پیاده شده نوارها به صورت خام هستند که باز هم محقق و پژوهشگر در صورت داشتن مجوز می تواند به آنها نیز مراجعه کنند.
طبقه‌بندی اسناد جنگ با تدابیری برداشته شده است
ایرنا: در شرایط کنون همچنان برخی اسناد مربوط به جنگ محرمانه مانده است؟
نوروزشاد: دستورالعملی از طرف ستاد کل نیروهای مسلح وجود دارد که همه طبقه‌بندی را از اسناد جنگ برداشته است. این آزادسازی حدود ۶ سال پیش و در زمان تشکیل موزه صورت گرفت اما یک استثنایی وجود دارد که درباره آن باید یک سری ملاحظات در نظر گرفته شود. برخی از مسائل به راستی گفتنی نیست. شماری از آن مسائل نقاط قوت ماست، ولی چون این نقطه قوت همچنان ادامه دارد، اگر بیان شود مشت ما را باز می کند و می تواند در تهدیدات آینده مورد استفاده قرار گیرد. برخی دیگر از موارد نقاط ضعف ایران بوده و برطرف شده است، اما بیان آن باعث ایجاد حق از سوی افراد می‌شود.
تا زمان شهادت سردار سلیمانی، بسیاری از خلقیات او را ناگفته گذاشتم
اما بدتر و مهمتر از همه، چیزی است که باید اهل رسانه به آن توجه بیشتری داشته باشند و آن روحیات، خلقیات و احساسات فرماندهان است؛ این موضوعات همیشه محرمانه بوده و تا زمانی که آن فرمانده زنده باشد، این اسرار محرمانه هستند. من در دوره ای افتخار همراهی با سردار قاسم سلیمانی را داشتم و تا زمان شهادت ایشان بسیاری از موضوعات را ناگفته گذاشته بودم؛ چرا که اگر دشمن بداند به عنوان مثال احساسات فرمانده با چه مسائلی برانگیخته می شود، می تواند از آنها به عنوان نقطه ضعف استفاده کند.
به رغم گذشت بیش از ۳۰ سال از جنگ و وجود طیف های مختلف در میان راویان و گرایش های سیاسی مختلفی که بعد از جنگ به وجود آمد، هیچ موردی را نمی توانید بیابید که اسراری از از فرماندهان جنگ را افشا کرده باشند.
مختاری: به طور کلی مخاطبین مرکز مطالعات بیشتر طبقه دانشجو، پژوهشگر و محقق هستند؛ به عبارت دیگر نوشته های ما همچون روزشمارها را مردم عادی نمی خوانند؛ چرا که به درد آنها نمی خورد. این نوشته ای است که پژوهشگران و کسانی که می خواهند در آینده کار تاریخ‌نگاری انجام دهند، استفاده می کنند. اتفاقاً برخی از این تولیداتی که اشاره شد مثل روزشمار جنگ، مختص تاریخ نویسی است. بنابراین عمده کتاب های ما به صورت سندی است و عمدتاً به درد کارهای پژوهشی و تحقیقاتی می‌خورد. البته برخی از اطلس ها در حال حاضر در پیوند با بازدیدهایی که از مناطق جنگی می‌شود، بسیار کاربرد دارد. اطلس های هر منطقه نبرد را توضیح داده و می‌گوید که در این منطقه چه اتفاقاتی رخ داده است.
تاریخ شفاهی، تولید جدیدی درباره جنگ
یکی از کارهای دیگری که با حضور دکتر اردستانی (مسئول مرکز تحقیقات دفاع مقدس) صورت گرفت، بنیانگذاری یک مجموعه به نام تاریخ شفاهی بود که در حال حاضر با روند و نوع نگاه جدیدی که وجود دارد، در حال تبدیل شدن به چیز دیگری است. تاریخ شفاهی بنیانگذاری شد تا مجموعه محدودی از فرماندهان سپاه و ارتش را طبق متدولوژی تاریخ شفاهی گرد هم جمع کرده و بر اساس آن تاریخ شفاهی جمع آوری کنیم.
کلیات این متدولوژی این است که به عنوان مثال فرمانده لشکری تاریخ شفاهی ارائه می‌کند و ما مصاحبه‌گر ایشان می شویم. بنابراین باید تمام فعالیت هایی که وی در دوره فرماندهی خود انجام داده را با تحقیق و پژوهش جمع آوری کرده و پس از تسلط بر موضوع، سوالاتی را برای مصاحبه طرح کنیم و اگر جایی مشاهده شد خلاف واقعیات و موضوع پژوهش شده صحبت می کند، وارد بحث و جدل شده و او را زیر سوال ببریم. این متدولوژی به عنوان یک تولید جدید بعد از جنگ بود. طبق این متد باید اگر ناگفته از جنگ وجود دارد، آن را کشف کرده و روایت جدید از جنگ ایجاد شود تا به عنوان یک منبع، البته در کنار سایر منابع قابل استفاده باشد.
ایزدی: تاریخ شفاهی یک کار سند پایه و روایت فردی در باره واقعه است و در سطحی که فرد مسئولیت دارد. در زمان دکتر اردستانی علاوه بر تاریخ شفاهی یک کار بزرگ دیگر نیز انجام شد که متاسفانه نیمه کاره ماند.
روایت‌های ضعیف و نادرست برای راهیان نور
در دو دهه گذشته با پدیده‌ای در کشور مواجه شدیم که شاید از سنت‌های خاصی است که در کشور ما رقم خورد و آن این که مردم در قالب کاروان های موسوم به راهیان نور یا به صورت فردی از مکان هایی که جنگ رخ داده، بازدید می‌کنند و افراد برای بازگو کردن ماجرا، نکاتی از این واقعه را تعریف و ترسیم کردند. این راویان چند دسته بودند: یک دسته از آنان بازماندگان جنگ هستند که به اصطلاح امروز به آنها کهنه سربازان جنگ در سطوح مختلف گفته می شود. نسل دیگری از آنها افرادی هستند که مربوط به دوره جنگ نیستند، اما پژوهشگرانی محسوب می شوند که مطالعاتی در این زمینه داشته اند. بعداز مدتی مرکز تحقیقات دفاع مقدس متوجه شد در این روایت ها نقاط ضعف یا تحریف‌ها به دلایل و انگیزه های متعدد صورت می گیرد. بخشی از این تحریف ها، حتی در روایت افرادی که در جنگ حضور داشتند نیز وجود داشت که به دلیل گذشت زمان زیادی از حادثه و فراموشی ایجاد می‌شد. در بعضی از موارد نیز افراد انگیزه های خود را بر وقایع تاریخی غالب می کردند. به این ترتیب غلوها و اغراق های در این زمینه ایجاد شد و حتی در بعضی از آنها ادبیات ضد جنگ و رزمندگان در حال شکل‌گیری بود.
زمانی که گروهی از مردم از این منطقه بازدید می کنند، چه روایت هایی باید به آنان ارائه شود؟ آیا باید از این رخداد حماسه‌ای منتقل شود که انگیزه ای برای نسل های بعدی باشد یا خیر؟ اما روایت‌هایی در این منطقه در حال ارائه به مردم است که بخشی از آن ها آسیب زننده خواهد بود، خصوصا در دوره ای که راهیان نور توسعه زیادی پیدا کرد و افراد زیادی از این منطقه بازدید می کنند.
زمانی که مرکز اسناد دفاع مقدس متوجه این موضوع شد، نگرانی های در این زمینه به ویژه از سوی دکتر اردستانی ایجاد شد. بنابراین طی دو سه سال، راویان قدیمی مرکز را با عنوان دیده بان روایت به این منطقه بردند تا این روایت ها را بشنوند و بخشی از این روایت ها را ضبط کرده و سپس بحث کردند که الگوی یک روایت معیار در این منطقه چیست؟
تلاش برای تولید روایت معیار و مستند
بنابراین طبق رسالتی که برای مرکز در تولید ادبیات معیار و مستند به اسناد ایجاد شد، سال بعد مجموعه‌ای را در کاروان نور طراحی کردند که ترکیبی از راویان قدیمی زمان جنگ و نیروهای جدید بود. این مجموعه افراد در یادمان ها مستقر شدند و برخی از روایت ها را ثبت و ضبط کرده و در مجله تخصصی نگین که از آثار بسیار گرانبهای مرکز است، بخشی از آنها را چاپ کردند. سپس نقد بر این روایت‌ها و عدم انطباق بخش هایی از آنها را با اسناد موجود بررسی و تحلیل کرده و در تیراژ سه هزار نسخه چاپ کردند. سال بعد نیز در این یادمان ها حضور یافته و این مجله ها را توزیع کردند تا موارد اصلاح شود.
برای دفاع از حقانیت جنگ نیاز به غلو و اغراق نداریم
نکته اصلی این بود که ما برای دفاع از حقانیت این جنگ نیاز نداریم که دچار زیاده گویی، اغراق و غلو بشویم. بنابراین نباید برای درگیر کردن عواطف و احساسات مردم، جنگ را به گونه‌ای توصیف بکنیم که آنان را از این واقعه متاثر کنیم. نباید اصرار کرد که چیزهایی را به جنگ و این واقعه اضافه کنیم. خود بن‌مایه‌های جنگ آنقدر نقاط قوت، حماسه آفرینی و ایثار در درون خود دارد که نیازی به اضافه کردن چیزی به آن نیست.
ستاد مرکزی راهیان نور، مرکز را به عنوان یکی از ارکان اصلی آن ستاد دعوت کرد که متولی تولید محتوا و نظارت بر این تولیدات شود. نگاه مرکز این بود که امروزه در ادبیات مربوط به جنگ روایت هایی در حال شکل گیری است که با دلایل و انگیزه های مختلف، با واقعیت جنگ دارای زاویه است. بنابراین امروز یکی از موضوعاتی که باید مسئولین کشور به آن توجه کنند، سوگیری هایی است که در روایت های مربوط به جنگ ایجاد می شود؛ تا جایی که متاسفانه می‌بینیم در باره فرماندهی جنگ بین دو سر طیف خدمت یا خیانت سوال و تشکیک ایجاد می‌کنند.
ایرنا: ما با چه تحریف‌هایی درباره جنگ روبرو هستیم؟
نوروزشاد: تحریف جنگ، نوعی تحریف تاریخ است و این اتفاق ممکن است برای هر واقعه تاریخی رخ دهد. این تحریفات یا عمدی یا غیرعمدی هستند. تحریف های عمدی با دو هدف صورت می گیرد: یا یک فرد، گروه، جناح یا سازمانی می‌خواهد از عقاید و علاقه‌مندی های خود دفاع کند یا با هدف تخریب دیگران این کار را انجام می‌دهد. تحریفات غیرعمدی که بسیار اهمیت دارند، اکثرا به دلیل فراموشی یا گذر زمان صورت می‌گیرد که گریز ناپذیر است و با اسناد و مدارکی که از قبل وجود دارد، می توان از این امر مصون ماند؛ دومین دلیل وجود روایت‌های نقطه‌ای و ناپیوسته است. امکان دارد فردی رخدادی را اگرچه درست روایت کند، اما این روایت مربوط به بخش دیگری بوده و عمومیت نداشته باشد. بنابراین می تواند به عنوان یک حماسه یا واقعه نقطه‌ای بخشی از تاریخ باشد، اما یک خط به هم پیوسته و جریان تاریخی که از آن بتوانیم به عنوان تاریخ دفاع مقدس یاد کنیم، نیست. سوم زمانی که تحلیل درستی داریم اما برای آن استناد به چیزی می کنیم که تخیلی است و حقیقت ندارد. عکس این مطلب نیز وجود دارد که البته اینجانب استفاده از استنادات درست را برای تحلیل نادرست، تحریف وقایع نمی دانم. اما ساختن استناد نادرست برای ایجاد یک تحلیل درست تحریف جنگ است. این سه عامل در تحریف های غیر عمد قابل توجه هستند.
مهمترین محورهای تحریف جنگ
اما من فکر می کنم عمده‌ترین محورهایی که تحریف در جنگ شده، در قالب این موارد قابل دسته بندی است: نخست، تحریف قهرمانان جنگ به صورت عمدی یا غیرعمدی، دوم، تحریف حماسه ها که عمدتا عمدی و از سوی دشمن و با هدف تبدیل حماسه به ننگ انجام می شود، سوم، حماسه سازی دروغین؛ بعضی از دوستان نادانسته حماسه‌ای دروغین ساخته یا درباره وقایع موجود بزرگنمایی می کنند. یا امداد غیبی می سازند، در حالی که امداد غیبی باید بین شخصی که برایش اتفاق افتاده و کسانی که به او اعتماد دارند محدود بماند و نباید آن را رسانه ای کرد. مورد دیگر، بزرگنمایی نقش است که در آن سپاه ارتش و یا لشکر و گردانی در عملیاتی نقش داشته اما به هر دلیلی این نقش کم رنگ بوده است، اما برای پررنگ نشان دادن نقش خود آن را بزرگنمایی می کند. اینها محورهای اصلی تحریفات هستند.
البته دروغ های تحلیلی بزرگی نیز وجود دارد؛ مانند دروغ آغاز جنگ که تهمت آغاز جنگ را به کسی که قربانی جنگ بوده است، می زنند و جابجایی بین جنایتکار و قربانی در این میان صورت می‌گیرد. البته در طول تاریخ همواره نظرات مخالفی در زمینه های مختلف وجود داشته است.
ایرنا: همان مواردی که به آقای دعایی نسبت می دهند؟
نوروزشاد: بله، آقای دعایی موارد را تکذیب کردند. بعدا نماینده وقت عراق در سازمان ملل هم با الجزیره مصاحبه کرد و گفت صدام تاکید کرد که ما بنای بر جنگ با ایران داریم.
تحلیل‌های غیر جامع نگر نیز وجود دارد، به عنوان مثال تحلیل های اقتصادی صورت می گیرد اما ابعاد معنوی و روانی آن در جامعه مد نظر قرار نمی گیرد. اتفاقاتی که در زمان جنگ رخ داد یک رخداد عمومی بود که همه جوانب را برمی گرفت که جنگ یک بخش از آن و اقتصاد، بهداشت و درمان، ترابری و.. هر کدام بخش‌های دیگری از آن بوده اند. بنابراین وقتی تحلیلی در مورد یک بخش خاص صورت می‌گیرد باید حوزه آن را محدود کرد.
نظر شما