به گزارش ایرنا، بلایای طبیعی همواره به دلیل ناگهانی و غیر مترقبه بودن و از طرفی وسعت تاثیر خطر ناشی از آنها سبب تلفات جانی و خــسارات مــالی فراوانـی می شوند. این حوادث علاوه بر اینکه سبب تلفات جانی و معضلات اجتماعی در روزها و هفتـه هـا پس از واقعه می شوند، مسبب خسارت های مالی و ناهنجاری های اقتصادی عدیده ای هستند که معمولا ماه ها و سال ها بعد از وقوع سوانح گریبانگیر بازمانـدگان است.
پیشینه وقوع حوادث و بلایای طبیعی در جهان به درازی تاریخ بشر است. هیچ جایی از دنیا مصون از این حوادث نبوده و نیست و همه جوامع در برابر عوارض بلایای طبیعی، حوادث ناشی از استفاده از فناوری و خطرات ایجاد شده از سوی انسان آسیب پذیر هستند. در این میان بلایای طبیعی منحصر به زلزله نبوده و مواردی چون سیل، آتش سوزی، تغییرات اقلیمی، طوفان، آتش سوزی وسیع، خشکسالی و نظایر آن را نیز شامل می شود.
ایران در کمربند جهانی زلزله قرار دارد و به همین سبب زلزله وجه غالب و اصلی بلایایی است که هر چند یک بار نقطه ای از کشور را در معرض آسیب و بحران قرار می دهد.
ایران در حالی ۶ درصد تلفات بلایای طبیعی جهان را به خود اختصاص داده است که فقط یک درصد جعیت جهان را دارد و بر اساس مطالعات جهانی، خطر خسارات و زیان های اقتصادی ناشی از حوادث و بلایا در ایران سالانه به طور متوسط پنج میلیارد دلار است و با توجه به امکان وقوع ۵۳ مخاطره، جزو ۱۰ کشور حادثه خیز جهان و چهارمین کشور در آسیا است.
٥٣ مخاطره یا حادثه طبق سند راهبرد ملی مدیریت بحران ایران شناسایی شده اند که ۱۴ مخاطره اولویت‌دار شامل آتش سوزی (جنگل ها و مراتع - صنعتی و ساختمانی)، آفات نباتی و بیماری های دام، طیور و آبزیان، آلودگی هوا، ازدحام جمعیت، بیابان‌زایی، بیماری‌های فراگیر انسانی، حرکات دامنه ای، حوادث حمل ونقل جاده ای، خشکسالی، زلزله، سیل، فرونشست زمین، گردوغبار و توفان گردوخاک و موج سرما هدف‌گذاری شده اند که بسته به نیاز و با مخاطرات نوظهور احتمالی، قابلیت به‌روزرسانی دارد.
همچنین وجود نقاط جمعیتی متراکم به ویژه در پایتخت، ایران را به کشوری آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل کرده است؛ به طوری که هر ساله شاهد وقوع فاجعه ای در گوشه ای از این سرزمین پهناور از جمله شهرهای سلماس، بندرعباس، بوئین زهرا، طبس، رودبار و منجیل، لار، بم، ورزقان، سرپل ذهاب و زلزله های پیاپی استان های جنوبی، جنوب شرقی و شمالغرب کشور هستیم.
طبق هشدار کمیته اضطراری فجایع طبیعی(دی ای سی)، اکنون بیشترین نگرانی های سازمان های امدادرسان جهان در مورد وقوع زلزله در شهرهای بزرگ جهان از جمله تهران، استانبول در ترکیه و کاتماندو در نپال است.
بروز چنین سوانحی معمولا به همراه پوشش خبری هم زمان رسانه های جمعی باعث متاثر شدن همه اقشار مـردم از دولتمـردان تـا مـردم عادی می شود. به همین دلیل با افزایش مقطعـی آگـاهی و عکس العمل مردم نـسبت بـه سـوانح طبیعـی، انگیـزه هـای مقدماتی برای کمک به آسیب دیدگان و توجه به ابزار کاهش آسیب پذیری فراهم می شود که متاسفانه جرقه چنین توجهـات زودگذری نیز با گذشت زمان و سـپری شـدن احـساسات و عـواطف فروکش کرده و در نهایت به فراموشی سپرده می شود.
گسترش بی رویه شهرها بر اثر رشد جمعیت و مهاجرت ها، تراکم بیشتر سرمایه، بهبود وضع اقتصادی مـردم، وابـستگی بشر به فناوری، توسعه شهرها و مراکز جمعیت در مناطق پرخطر، ازدیاد جمعیت و افزایش تقاضـا بـرای سـاختمان های بیشتر و موارد دیگر را می توان از علل چنین سـیر افزایـشی خسارات عنوان کرد.
در یک مقیاس بزرگتر و در سطح ملـی چنین خساراتی به نوبه خود مسبب آسیب های کلان اقتصادی خواهنـد شـد. چنـین تـاثیراتی در پـی آسـیب های وارده بـه تاسیسات زیر ساختی، شریان های حیاتی، تاسیسات و صـنایع بنیادی و از دست رفتن نیروی انسانی است. همچنین عوامل کلان اقتصادی از جمله ضریب رشد اقتصادی، تولیـد ناخالص ملی، درصد بیکاری، تورم، بهـره پـول و درآمـدهای دولت می توانند همگی متاثر از سوانح طبیعی باشند.
مدیریت ریسک سوانح طبیعی
سوانح طبیعی بـسته بـه شـرایط وقـوع، شـعاع تـاثیر و شرایط آسیب پذیری محیط می‌توانند تلفـات جانی، خـسارات بـه ابنیـه، اخـتلال در فعالیـت اقتـصادی و اجتماعی و سایر عواقـب کوتـاه و درازمـدت برجا بگذارند.
این رابطه در اصل با ایجاد احتمال شـرطی بـین عوامـل خطر، آسیب پذیری و ارزش سرمایه ها، احتمال وقوع خسارت را در سرمایه که همان ریسک است، به دست می دهد. ریسک به صورت مستقیم متاثر از شـدت و احتمـال وقـوع سـانحه طبیعی، احتمال آسیب پذیری سرمایه ها و ارزش یـا اهمیـت سرمایه های تحت تاثیر است.
با این تعریف مدیریت ریـسک بـه مجموعـه اقـداماتی اطلاق می شود که سعی در کاهش ریسک (احتمال خسارت)، از طریق مدیریت صحیح هر یک از عوامل آن یعنی کـاهش خطر، کاهش احتمال آسیب پذیری و مدیریت در پراکندگی سرمایه ها دارد. در رابطه با خطـر سـوانح طبیعـی بـه لحـاظ نامعین بودن زمان و مکان وقوع آنها و از طرفی حجم انرژی های آزاد شده توسط طبیعت، بشر نـاتوان از هرگونـه کـاهش یـا دخالت در بزرگی احتمال وقوع آن بوده و به این لحـاظ مدیریت خطر سوانح طبیعی معنـی عملـی نخواهـد داشـت.
بنابر این ابزار در دسترس برای کاهش و مدیریت عملی ریسک سوانح طبیعی در شناسایی سرمایه های آسیب پذیر، کاهش آسیب پذیری، حذف سرمایه های آسیب پذیر، بخش پذیری و هدایت سرمایه ها متناسب با خطر، تامین منابع مالی برای بازپرداخت خسارات های احتمالی و انتقال بخشی از ریسک های غیرقابـل تحمـل بـه عوامـل دیگر خلاصه می شود.
کاهش آسیب پذیری
سوانح طبیعی با ایجـاد دامنـه وسـیعی از خطـرات اولیـه و ثانویه سبب خسارت به ارزش های آسیب پـذیر مـی شوند. حجـم خسارات و تلفات جانی ناشی از سوانح در ایران و سایر کشورهای در حال توسعه علاوه بـر پراکنـدگی جغرافیـایی منـابع خطـر و نزدیکی آنها به مراکز جمعیت، ناشی از آسیب پذیری بالای ابنیه و ساخته های دست بـشر است.
تحقیقـات و پیـشرفت های صورت گرفته در زمینه طراحی و اجرای سـاختمان ها متناسـب با توصیه های لرزه ای و ضرورت بکارگیـری آنهـا در پـروژه هـای مهم و جدید توانسته است تا حدودی احتمال خسارت های آینده را برای این گونه ساختمان ها کاهش دهـد.
همچنـین بکـارگیری روش های مقاوم سازی به خصوص بـرای سـاختمان ها و تاسیـسات حیاتی نیز می تواند کارایی و عملکرد نسبی سازه های موجـود را در برابـر زلزلـه هـای احتمـالی بهبـود بخـشد. بـا ایـن همـه اکثـر ساختمان های مسکونی، تجـاری و صـنعتی موجـود آسیب پذیری قابل توجهی دارند.
نظر به کثرت چنین ساختمان هایی و از طرفی هزینه های لازم برای مقاوم سـازی ایـن گونه ساختمان ها، مدیریت ریسک در این مرحله و صرفا از طریق مقاوم سازی و کاهش آسیب پذیری نمی تواند راه حل فراگیـری باشد و بالاجبار بخش زیادی از ابنیه موجود کماکان از احتمـال آسیب پذیری بالایی برخوردار خواهنـد بـود.
همچنـین می توان اینگونه عنوان کرد که رعایت توصیه های مهندسـی زلزلـه در طراحـی و اجرای ساختمان ها در خوشبینانه ترین حالات مـی توانـد عملکـرد واقعی سازه را به آنچه در طراحی مد نظر بـوده اسـت، نزدیـک سازد.
آیین نامه های زلزله، به خصوص در بخش مسکن، بیـشتر بـا هدف نجات جـان انـسان ها و نـه حمایـت از سرمایه ها طراحـی شـده انـد. اگر یک ساختمان مسکونی بتواند جنبـش های زمـین را برابر با آنچه در طراحی مد نظر بوده، تحمل کند و جان ساکنین را نجات دهد، اهـداف آیـین نامـه تـامین شـده اسـت؛ صرف نظر از اینکه ممکن است ساختمان دچار خـسارت های مـالی فراوان یا حتی کلی شده باشد.
مدلهای تخمین ریسک سوانح طبیعی
مدلهای تخمین خـسارت بلایـای طبیعـی ریـشه در یـک تخصص یا رشته خاص ندارند. ایـن ابـزار محـصول مطالعـات و تجربیات چندشاخه ای است و فناوری کامپیوتر نقش به سـزایی در پیشرفت آن در دو دهه اخیر داشته است. دانـش مـرتبط بـا ایجاد و استفاده از چنین مدل هایی سرچشمه گرفته از تجـارب بشر در رابطه با خسارات و تلفات سوانح طبیعی، دانـش و علـوم مربوط به سـوانح طبیعـی و رفتـار سـاختمان ها در برابـر سـوانح طبیعی است.
کار مدیریت ریسک از طریق مدل‌سازی شـاید مفهوم جدیدی نباشد؛ به نحوی کـه بـا گـسترش صـنعت بیمـه ساختمان در قرن نوزدهم، شرکت های بیمـه ریـسک خـود را از طریق مشاهدات روی نقشه های دیواری بزرگ مـدیریت می کردند. از طرف دیگر از نظر یک لرزه شـناس یـا هواشـناس، مدل‌سازی از آنجایی شروع شده که آنهـا توانـسته انـد بـه کمک پیشرفت علوم و گسترش در فناوری رایانه، اثرات و عواقب سوانح طبیعی را مدل کنند.
در این رهگذر شـناخت بهتـر از چگونگی و عوامل به وجود آورنـده سـوانح طبیعـی از جملـه زلزلـه و طوفـان از مقـدمات هـر گونـه مـدل‌سـازی و مطالعـه کلاسیک خسارت ناشی از بلایای طبیعی است که دسترسی بـه چنین جزییاتی راجع به سوانح طبیعی (شـبیه مرکـز و بزرگـی زلزله) نخستین بار اواخر قرن نـوزدهم مـیلادی آغاز و بـا شــروع قــرن بیــستم و پیــشرفت بــشر در شــناخت بهتــر و اندازه گیری مستمر این نوع وقایع و اثرات آنهـا، امکـان مطالعـه بهتر آنها میسر شد.
برآورد خسارات ناشی از سـوانح طبیعـی استفاده های زیادی در مدیریت های ریسک و بحران سـوانح دارد. هـدف از چنـین مطالعـات و سیـستم هـایی، گـرد هـم آوردن تخصـص ها و دانـش شــاخه هــای مختلـف علـوم، مهندسـی و فناوری به منظور ایجاد یک سیستم واحـد بـرای کمـک بـه مدیران و سیاسـتگذاران در بحـث کـاهش و مـدیریت ریـسک سوانح است.
اسـتفاده از ابـزار تخمـین خـسارات و تلفـات می تواند قبـل از سـانحه بـا نگـاه مـدیریت ریـسک و انجـام عملیات و فعالیت های پیشگیرانه، سـبب کـاهش ریـسک سـانحه شده، خسارات، تلفات و تبعات آن را کاهش دهد.
علاوه بر آن چنین ابزاری می تواند به طور مستقیم به کمک مدیران و متولیان امداد در امر کمک رسانی و مدیریت بحـران آمـده و بـه عنوان یـک سیـستم حمـایتی آنهـا را در اتخـاذ مناسـب ترین و سریع ترین تصمیم برای بهبود هرچـه سـریعتر اوضـاع بحرانـی پس از سانحه به شرایط عـادی کمـک کند.
نتـایج حاصـل از مدل های ریسک می توانـد بـه روش های مختلـف ارائـه شـود که نقشه های پهنه بندی ریسک گسترش و پراکنـدگی جغرافیـایی خسارات را نشان می دهد. منحنی های خسارت از طرفـی بیـان کننـده پراکنـدگی خـسارات از نظـر بزرگـی و زمـان بازگـشت است.
با توجه به اطلاعات یادشده جای مدل تخمین خطر(نقـش مـدل تخمـین خطـر عبـارت از تعیـین بزرگـی، پهنه بندی و در مـواردی تنـاوب خطـر ایجـاد شـده توسـط سوانح طبیعی در نقاط مختلف، مدل محیط مصنوع(مدل محیط مـصنوع به طور طبیعی بایـد قـادر باشـد پراکنـدگی ساختمان ها را از نظر جغرافیایی با دقت قابل قبول ارائه کند)، روابط و توابع آسیب پذیری(روابط و مدل های آسیب پـذیری در اصـل تعیـین کننـده مقدار خسارات وارده به ابنیه ناشی از سطوح مختلـف خطـر است) و موتور تخمین خسارت و تلفات (این مولفه متشکل از مجموعه ای از نرم افزارهای لازم برای انجام تمام محاسبات عددی برای تخمین خـسارت و تلفـات است) در مدیریت بحران و سوانح کشور کجاست؟
طبق تجربیات مدیران موفق مدیریت بحران در دنیا نخستین قدم در مدیریت هوشمندانه ریسک سوانح، برآورد خسارات و احتمال وقوع آنها است. ارائـه تخمـین هـای واقع بینانه از خسارات احتمالی سوانح، امکان تمرکز بیـشتر و هوشمندانه تر بر ابزار مدیریت ریـسک را بـرای ایـن چنـین ریسک ها فراهم می سازد.
بـرآورد چنـین تخمـین هـایی ممکـن اسـت مبتنـی بـر اطلاعات آماری ناشی از سوانح گذشته یا حاصـل مدل های خسارت باشد. تخمین هـای مبتنـی بـر اطلاعـات آماری مربوط به وقایع گذشته بـه دلیـل کـم تنـاوب بـودن حوادث یا در دسترس نبودن آمار خسارات گذشته چندان معتبر نبوده و مدیریت منطقـی ریـسک های سـوانح نیازمنـد روش های قابـل اعتمـادتری است.
مـدل هـای تخمـین خسارت که محصول مطالعات و تجربیـات چنـد شـاخه ای و قابلیت های فنآوری رایانه است، جـایگزین مناسـبی بـرای روشـ های آمـاری بــوده و قابـل اسـتفاده در تخمـین ریسک ها محتمل توسط مدیران ریـسک سـوانح، صـاحبان سرمایه، شرکت های بیمه، بیمه اتکایی، بازار سرمایه، ارگان های نظارتی و دولت ها است.
مدل های تعیین خـسارت بلایـای طبیعی ریشه در یک تخصص یا رشته خـاص نـدارد. دانـش مرتبط با ایجاد و استفاده از چنین مـدل هـایی سـر چـشمه گرفته از تجارب بشر در رابطه بـا دانـش و علـوم مربـوط بـه سـوانح طبیعـی، رفتـار سـاختمان ها در برابـر ایـن سـوانح و تجربیات صنعت بیمه است.
هم اکنون آسیب‌پذیری درصد بالایی از ساختمان‌های موجود، بی توجهی به ظرفیت‌های وقوع مخاطرات طبیعی در طرح‌های توسعه شهری یا صنعتی در سالیان گذشته، رعایت نکردن حریم عوارض زمین‌شناختی و نبود تناسب میان توان مراکز مدیریت بحران با امکانات امداد و نجات، مقوله مدیریت بحران را به امری دشوار و پیچیده تبدیل کرده است.
در زمان حاضر آشنایی با مدیریت خطر پذیری (ریسک) در کشور ما به لحاظ شرایط طبیعی، منطقه ای، پراکندگی جمعیت، نحوه استقرار شهرها و بطور کلی وضعیت اقلیمی و مکانی آنها و آسیب پذیری های موجود تنها راه رسیدن به یک جامعه آماده برای مقابله با انواع حوادث و سوانح احتمالی در کشور است.
طبق آخرین بررسی های انجام شده از سوی خبرنگار ایرنا، کمبود اطلاعات پایه برای تحلیل و برنامه ریزی آمادگی امدادرسانی از جمله چالش‌های عمده در حوزه مدیریت بحران‌های ناشی از حوادث و سوانح کشور است، به طوری که آشنایی آحاد مسوولین و مردم با برنامه مدیریت خطر پذیری (ریسک) به عنوان بخش مهمی از برنامه های توسعه کشور در کاهش میزان اثرات و تبعات ناشی از وقوع سوانح و کنترل خسارات وتلفات انسانی می تواند بسیار اثربخش و حائز اهمیت باشد.
نظر شما