در حالی که کشور نیاز شدیدی به گسترش طرح‌های تولیدی و اشتغال‌زا دارد و یکی از گلایه‌های مردم و کارشناسان، نبود تعادل و عدالت در توزیع طرح‌های تولیدی در کشور بوده، دولت جدید در راستای طرح آمایش صنعتی، معدنی و تجاری به مدیریت طرح‌های اولویتدار استان‌های مختلف در قالب یک سند می‌پردازد. در این طرح برای هر شهرستان، برنامه عملیاتی شامل اهداف اشتغال، سرمایه‌گذاری، صادرات و غیره تدوین خواهد شد تا با مشخص کردن برنامه‌ها و اقدامات در هر منطقه و انجام اقدامات متناسب با ظرفیت‌های هر منطقه، طی چهار سال آینده، اقتصاد دهه‌های آینده کشور جهت پیدا کند. مطالعات این طرح در سال ۱۳۹۹ به پایان رسیده و دولت جدید هم بنا دارد تا نتایج این طرح‌ها را مبنای هدایت فعالیتهای تجاری، معدنی قرار داده و وزارت صمت هم که پیشران رویکردهای صنعتی، معدنی و تجاری است به این مساله بها داده و موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی هم متولی این کار شده است.
در همین زمینه میزگردی در اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا با حضور آقای «مصطفی محمدی» مدیر گروه صنعت و معدن موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی و خانم «الهام پیروز» عضو هیئت علمی این موسسه برگزار شده که مشروح آن در گزارش پیش‌رو قابل مطالعه است.
آمایش سرزمین چیست؟
ایرنا: استفاده از این طرح در قالب طرح های معدنی و تجاری کشور بسیار مهم است، اما چون بحث آمایش برای بسیاری چندان روشن نیست، توضیح کوتاهی درباره بحث آمایش مفید خواهد بود.
محمدی: منظور از آمایش سرزمین، رسیدن مطلوب‌ترین توزیع ممکن جمعیت، توسط بهترین شکل توزیع فعالیتهای اقتصادی ـ اجتماعی در پهنه سرزمین است. موضوع آمایش یکی از مباحث مهمی است که هم در زمینه جغرافیا و هم در زمینه توسعه کشور بسیار حائز اهمیت است و پرداختن به این موضوع موجب می‌شود تا همه مسئولین نسبت به اهمیت آن آگاه شده و طرح‌ها و برنامه‌های خود را برمبنای آن قرار دهند. اما به‌طور کلی، منظور از آمایش سرزمین، تنظیم و تطبیق روابط بین انسان، فضا و فعالیت است. اگر بخواهیم در هر منطقه فعالیتی را آغاز کنیم، باید ابتدا از پتانسیل‌های جغرافیایی منطقه استفاده کرد و به نوعی فعالیت‌ها و اقدامات را به سمتی برد که موجب برقراری توازن این فعالیت با محیط شده و فعالیتهای صنعتی را با توجه به مساله رویکرد توسعه پایدار به پیش ببرد تا موجب عدم تعادل و توازن در منطقه نشود. بنابراین اگر چنین چیزی مد نظر قرار بگیرد در این صورت می‌توان گفت فعالیت ما متناسب با بحث آمایش سرزمین خواهد بود.
اتفاق خوبی که افتاد، این بود که در پایان سال ۹۹ اسناد ملی و استانی آمایش، توسط «شورای عالی آمایش» تصویب و ابلاغ شد. کاری که در یک سال اول برنامه‌ریزی شده این است که برای یک سال فرصت ویرایش وجود دارد تا میزان تطابق آن با سند آمایش ملی مورد بررسی قرار بگیرد. در آمایش ابتدا رویکردها و جهت‌گیری‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. مثلاً این که در فلان منطقه باید صنایع «آب‌بر» باشند یا نه، صنایع انرژی‌بر باشند یا خیر، آیا جمعیت در یک منطقه افزایش پیدا بکند یا خیر؟ اینها از جمله مواردی است که در بحث آمایش سرزمین مورد بررسی قرار می‌گیرد.
از نظر تاریخی، استفاده از اصول و فنون آمایش سرزمین، برای سامان بخشی و تنظیم امور مکانی، جغرافیایی، طبیعی، مسکونی و نظامی، پیشینه‌ای به قدمت پیدایش نخستین تمدن‌های بزرگ در جهان دارد. در دوران کهن، در حالی که هنوز نامی از مفهوم آمایش مطرح نبود، بسیاری از تمدن‌های بشری اغلب از اصول آمایش استفاده نموده و شبکه‌های جاده‌ای، کانال‌های آبی و زیرساخت‌های مکانی را می‌ساختند تا بتوانند فضاها و قلمروهایی را که در سلطه داشتند؛ کنترل و مدیریت نمایند. در دوران معاصر، کشورهای مختلفی چون امریکا، انگلستان، ایتالیا، المان و شوروی سابق طرح‌های بسیار بزرگ و متنوعی در زمینه آمایش سرزمین و طرح‌ریزی‌های منطقه‌ای اجرا کردند.
اجرای آمایش، مهمتر از طراحی آن است
ایرنا: در گذشته گاه عدم توجه به طرح آمایش سرزمین در حوزه توزیع امکانات مشکلات و آسیب‌هایی را ایجاد کرده است. آمایش در ایران چه سابقه‌ای دارد و بی‌توجهی به آن، چه مشکلاتی ایجاد کرده است؟
«عوامل سیاسی» در اجرایی شدن برنامه‌ها بسیار نقش داشته است. برای همین است که استقرار صنایع بر اساس آن برنامه‌ها نبوده؛ اما در سال‌های اخیر سعی بر این است تا صنایعی مانند فولاد به حاشیه خلیج فارس منتقل شود.
پیروز: سابقه اولین طرح‌های آمایش مربوط به دهه ۴۰ است. اما قبل از آن از اولین برنامه عمرانی در سال ۱۳۲۷ هم یک نگاه آمایشی وجود داشته است. البته باید در نظر داشت که برنامه‌ریزی و اجرایی شدن با یکدیگر تفاوت دارند. بهترین برنامه‌ریزی توسعه در قبل از انقلاب به لحاظ نگارش و اجرا مربوط به «برنامه سوم توسعه» است. بعد از آن و از سال ۵۰ تا ۵۳، برنامه‌ریزی آمایشی توسط یک شرکت فرانسوی به نام «ستیران» انجام شد که برنامه خوبی هم برای کشور طرح‌ریزی کرد. در این برنامه جمعیت کشور حدود ۵۰ میلیون نفر در نظر گرفته شده بود که نیمی از این جمعیت به همراه نیمی از صنایع می‌بایست در حاشیه جنوبی کشور مستقر می‌شد. این انتقال هم به چند مساله باز می‌گردد: اول این که این مناطق منابع آبی لازم را در اختیار دارند. دوم این‌که بازارهای مصرف هم در حاشیه جنوبی کشور قرار دارند که البته مراد از بازار مصرف، بازار صادرات هم هست. چرا که در این مناطق به آب‌های آزاد دسترسی داریم و در کنار آن هم بنادر بزرگی هم پیش‌بینی شده بود که متاسفانه اجرایی نشد. از سال ۶۲ مجددا برنامه‌ریزی توسعه آغاز شد. اما باز هم «عوامل سیاسی» در اجرایی شدن برنامه‌ها بسیار نقش داشته است. برای همین است که استقرار صنایع بر اساس آن برنامه‌ها نبوده؛ اما در سال‌های اخیر سعی بر این است تا صنایعی مانند فولاد به حاشیه خلیج فارس منتقل شود. اکنون فولاد مبارکه صبا فولاد را در هرمزگان و حاشیه خلیج فارس مستقر کرده است. تقریبا چنین کاری از دهه ۷۰ آغاز شده ولی تا رسیدن به اجرا زمان زیادی نیاز دارد.
بیشترین آسیب ناشی از عدم توجه به برنامه‌های آمایش مربوط به آسیب‌های محیط زیست است. جای جای کشور از نظر محیط زیست آسیب‌های زیادی را متحمل شدیم و جمعیت کشور نیز بسیار بد توزیع شده است. به عبارتی جمعیت اصلی کشور در تهران و سایر مراکز استان توزیع شده که اصلا مناسب نیست. سطح‌بندی درستی در مورد استقرار جمعیت وجود ندارد. در آمایش، شهرها سطح‌بندی شده و برای آنها محدوده خدمات رسانی مشخص می‌شود. اما غیر از شهرهای اصلی مثل تهران و مراکز استانها که در سطح یک هستند، برنامه‌ای برای سایر شهرهای کشور وجود ندارد و خیلی هدفمند و سازماندهی شده نیستند. اینها مواردی است که مشخص شده است.
مساله محیط زیست و جمعیت مهم‌ترین مشکلاتی است که از بحث عدم توجه به برنامه آمایش ناشی شده است. اما نکته بسیار مهم‌تری هم در این زمینه وجود دارد و آن بحث افزایش فقر است. مثلا با جابه‌جایی جمعیت از نقطه‌ای به نقطه دیگر، بسیاری از هزینه‌های زندگی هم افزایش می‌یابد.
جابه‌جایی جمعیت بدون توجه به آمایش، فقر را افزایش داده است
محمدی: چنانچه اشاره شد، مساله محیط زیست و جمعیت مهم‌ترین مشکلاتی است که از عدم توجه به برنامه آمایش ناشی شده است. اما نکته بسیار مهم‌تری هم در این زمینه وجود دارد و آن بحث افزایش فقر است. با جابه‌جایی جمعیت از نقطه‌ای به نقطه دیگر، بسیاری از هزینه‌های زندگی هم افزایش می‌یابد. چرا که منابع محدود است و تقاضا افزایش می‌یابد. این مساله هم در مبدا و هم در مقصد رخ می‌دهد. مثلاً در تهران گمان می‌کنیم با افزایش هر روزه بزرگراه‌ها، بیمارستان‌ها و ساختمان‌های مسکونی، مشکلات هم کاهش پیدا می‌کنند، در صورتی‌که این‌گونه نیست و ریشه مشکلات در جای دیگر است. مشکل اصلی تمرکز امکانات در همین شهر است و با افزایش میزان امکانات تنها تقاضای بیشتری برای حضور در این شهر شکل می‌گیرد.
قطع درخت یک میلیاردی برای ۱ میلیون تومان ذغال!
یک نمونه مربوط به قطع درختان «بلوط» در منطقه زاگرس برای تولید ذغال است؛ چرا که در این منطقه فعالیت شغلی منطبق با جغرافیا تعریف نشده است. به عنوان مثال در ابتدای دهه ۹۰ قطع یک درخت بلوط در زاگرس برای تولید ذغال کمتر از 2 میلیون ریال عایدی ایجاد می‌کرد، در حالی‌که ارزش واقعی و هزینه ایجاد یک درخت در آن زمان حدود 2 میلیارد ریال بوده است. . درواقع علیرغم تقدس و شأنیت تاریخی درخت بلوط برای اقوام منطقه، فشار اقتصادی و کمبود منابع آب و به‌خصوص ضعف مهارتی ساکنان در سایر مشاغل باعث شده که روند تخریب در سطح این جنگلهای ارزشمند شکل گیرد. اما ما آن دو میلیارد ریال را برای 2 میلیون ریال از بین می‌بریم. یا «صید ترال» در جنوب کشور، که بدون توجه به شرایط آمایش انجام می‌شود. در چنین شرایطی بخش محدودی ازیک منطقه ثروتمندتر و دیگری فقیرتر شده است. در آمایش سرزمین حتماً باید همه موارد با هم در نظر گرفته شوند.کاری که موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی انجام می‌دهد بر مبنای اسناد ملی و استانی آمایش است.
در این طرح با همکاری بخش خصوصی نظیر اتاق های بازرگانی، خانه های صنعت، معدن و تجارت و اتاق های اصناف و بخش های دولتی مرتبط نظیر معاونت طرح و برنامه و امور صنایع وزارت صمت، سازمان های صنعت، معدن و تجارت استانها، سازمان برنامه و بودجه استانی، استانداری‍ها، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، طرح‌ها اولویتدار صنعتی، معدنی و تجاری مشخص می شود. جمعیت برخی از شهرها در راستای طرح آمایش سرزمین، باید «توسعه جمعیت» و برخی هم تمرکززدایی داشته باشند. اگر در مورد سیستان و بلوچستان صحبت می‌کنیم، باید در نظر گرفت که این استان نزدیک به ۱۱ درصد مساحت، ۳ درصد جمعیت و کمتر از یک درصد ارزش افزوده، صادرات و اشتغال در کشور را به خود اختصاص داده که نسبت به طرح آمایش کشور تناسب مناسبی با وضعیت فعلی ندارد. کاری که دولت باید انجام دهد، تکمیل طرح‌های نیمه تمام مبتنی بر آمایش است. توسعه طرح‌های موجود مبتنی بر آمایش هم، نکته دیگر است. کاری که باید انجام شود این است که دولت در هر منطقه یک سری زیرساخت‌های مهم را مبتنی بر فعالیت های پتانسیل دار اقتصادی تدارک ببیند و کل زنجیره ارزش صنعتی و معدنی و تجاری باید متناسب با پتانسیل‌های منطقه توسعه یابد.
آن چه که دولت باید انجام دهد، تکمیل طرح‌های نیمه تمام مبتنی بر آمایش است. توسعه طرح‌های موجود مبتنی بر آمایش هم، نکته دیگر است. کاری که باید انجام شود این است که دولت باید در هر منطقه یکسری زیرساخت‌های مهم را تدارک ببیند.
دولت باید زیرساخت‌های مهمی را برای آمایش تدارک ببیند
ایرنا: آیا همه این موارد و زیرساخت‌ها در وزارت صمت مشخص شده‌اند یا خیر؟
پیروز: کاری که اینجا انجام شده، این است که یک گروه در موسسه تشکیل شده و هرکدام از همکاران چند استان را تحت مطالعه دارند و اسناد آمایش را به همراه سایر اسناد جمع‌آوری شده و اولویت‌هایی که برای هر استانی هم مشخص است، بررسی می‌کنند. از طرف دیگر طرح‌هایی که مجوز گرفته، در استانها بررسی شده و بر اساس درصد پیشرفت و اولویت‌های استان ها انجام شده است. علاوه بر این که اولویت‌ها مشخص شد، با آنها نامه‌نگاری شده و از استانها خواسته شده تا اولویت‌های خودشان را بفرستند تا مجددا بررسی شده و با طرح آمایش تطابق داده شود.
محمدی: کاری که انجام شد این بود که در ابتدا یک ماتریسی از همکاران و اقدامات انجام شده و برنامه‌های پیش‌رو در نظر گرفتیم. برای هر استان از دفتر وزارت، یک نفر تخصیص داده شد و از معاونت بازرگانی داخلی هم چنین کاری صورت گرفت. نامه‌نگاری با استانها و نماینده سازمان صمت و برنامه و بودجه و نماینده اتاق اصناف و استانداری صورت گرفت و همه با یکدیگر هماهنگ شدند. اولین کار، بررسی اسناد استانی بود. هم مطالعات پشتیبان و هم سند مورد بررسی قرار گرفت. اگر پایان‌نامه یا مقاله‌ای یا هر چیز دیگری در این رابطه و برای هر استان انجام شده، همه جمع‌آوری شده و مطالب آن هم بررسی شده است. با این شرایط به یک سری پتانسیل‌ها رسیدیم و هر شهر و استان هم مورد بررسی قرار گرفته است. فضای مطلوب کل کشور به تفکیک شهرستان‌های مورد بررسی فراهم شده است. یک کار دیگر هم انجام شد و آن هم مکاتبه با نمایندگان شهرستان‌هاست. نتایج طرح آمایش در اختیار آنها قرار گرفت و از آنها هم نظرخواهی شده است. برخی استانها همه نظرشان را دادند.
در بحث آمایش سرزمین هیچ طرحی برگشت داده نشده است
در بحث آمایش سرزمین هیچ طرح حذف نمی شود و رویکرد کلان در بحث آمایش سرزمین ایجابی است و از رویکرد سلبی که مخل فضای کسب و کار است، اجتناب شده است. طرح‌های نیمه تمام همه متناسب با فضای مطلوب تحلیل شده و در مورد طرح‌های نیمه تمام هم اولویت‌بندی صورت گرفته است. درواقع در بحث آمایش سرزمین هیچ طرح نیمه تمامی برگشت داده نشده و تنها انطباق یا عدم انطباق آن مورد بررسی قرار گرفته است. در رابطه با سطح تکنولوژی هم مدل آن استخراج شده اما هنوز متناسب با پتانسیل استانها مورد بررسی قرار نگرفته است. نکته دیگر بحث «آینده‌پژوهی» است که مسائل مربوط به توسعه استانها و صنعت را مورد بررسی قرار داده تا بتواند پیامدهای آن را در سال‌های آتی مورد بررسی قرار دهد. اگر جایی پتانسیل تجارت وجود داشته اما بدان توجه نشده آن هم مورد بررسی قرار گرفته است. در تکمیل «زنجیره ارزش» هم چند مساله مورد توجه قرار گرفته است. مثلاً این‌که اگر در منطقه‌ای محصولات معدنی و یا کشاورزی با خام فروشی مواجه است سعی بر آن است با برنامه ریزی بر تکمیل زنجیره تولید و ارزش محصولات، منافع اقتصادی فعالیتهای موجب توسعه شاخص های اقتصادی منطقه شود.
نظر شما