ناگفته‌های بی‌ثبات‌سازی قزاقستان

جامعه قزاقستان از یکشنبه گذشته دوم ژانویه (۱۲ دی) به دلیل افزایش دو برابری بهای سوخت گاز مایع صحنه اعتراضات مردمی در خیابان های شهرهای مختلف از جمله «جانااوزن/ Zhanaozen» در منطقه نفت خیر کشور و بندر «آق تاو (آکتائو) Aktau/» در ساحل دریای خزر بوده و هست، اما کارشناسان علت اصلی تداوم این بحران داخلی را نه صرفا در مخالفت های عمومی با افزایش قیمت سوخت، بلکه در اراده هایی خارج از قزاقستان جستجو می کنند، چرا که قاسم جومارت توقایف، رئیس جمهوری قزاقستان از همان روز یکشنبه اقدامات زیادی را برای پاسخگویی به مخالفان و جبران اقدام اعتراض برانگیز قبلی انجام داده است، اما می بینیم که این ناآرامی ها همچنان متوقف نشده اند. 

ظاهرا این افزایش شدید قیمت گاز مایع به دلیل لغو کنترل قیمت های دولتی و حذف یارانه های سوخت بود که موجی از اعتراضات خشونت آمیز در این کشور آسیای مرکزی را برانگیخت که قبلا بخشی از اتحاد جماهیر شوروی (سابق) بود و موجب بروز لرزش شدید در ساختار سیاسی و اجتماعی این کشور شد، تاجایی که کابینه دولت منحل شد. این در حالی است که این افزایش قیمت در مقایسه با افزایش قیمت های بازارهای اروپائی بسیار پائین بود اما ظاهرا برای بازار قزاقستان یک شوک نولیبرالی محسوب می شد.

یعنی در واقع دولت قزاقستان به بهانه اجرای«اصلاحات اقتصادی» تلاش کرد بهای مهمترین انرژی مصرفی کشور را به بازار بورس مبادلات گاز و انرژی پیوند بزند و به این ترتیب تغییر قیمت گاز را تابعی از بازار بورس کند.

باید اذعان داشت که قزاقستان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان انرژی در جهان است و این کشور یکی از صادرکنندگان مهم نفت و یکی از ۲۰ صادرکننده برتر گاز جهان محسوب می شود. دولت قزاقستان از سال ها پیش برای مصرف کنندگان گاز مایع یارانه پرداخت کرده است تا گاز با قیمت ارزانتری بدست مردم برسد، اما دولت نولیبرال قزاقستان اخیراً اعلام کرده است که دیگر قصد ندارد و نمی تواند قیمت ها را تا این حد پایین نگه دارد.
از سوی دیگر، لغو یارانه ها برای مردم به این معنی بود که هزینه ها (نه فقط هزینه های انرژی بلکه هزینه نگهداری و حمل و نقل مواد اولیه و اساسی زندگی مردم) ظرف چند روز حتی دو برابر شود.

توجیهات اولیه هم حکایت از آن داشت که این نارضایتی های اجتماعی صرفا به دلیل افزایش قیمت سوخت بود و باید با تجدید نظر دولت تصمیم اخیر خود، برطرف شده باشد، اما دیدیم که رئیس جمهوری در آن تصمیم تجدید نظر کرد، کابینه، نخست وزیر و رئیس شورای امنیت ملی را برکنار کرد و حتی یک کفیل نخست وزیری تعیین کرد، اما این ناآرامی ها کاملا متوقف نشد و حتی تا کنون ده ها کشته نیز برجای گذاشته است.

ناآرامی ها طی چند روز اخیر در حالی در این کشور ادامه یافته است و شهرهای اصلی این کشور صحنه درگیری میان معترضان و نیروهای حکومت شده و با مداخله نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی نیز ابعاد بین‌المللی به خود گرفته است که در مقابل برخی رسانه های رسمی کشور از جمله خبرگزاری های رسمی "قازتاک" و "کازینفرم" و رادیو تلویزیون این کشور از بازگشت آرامش به شهرها و از سرگیری پروازهای فرودگاه های نورسلطان، پایتخت، اکتائو و آستانه بزرگترین شهرهای این کشور محصور به خشکی (غیر متصل به ابهای بین المللی) خبر می دهند.
با این وجود رئیس جمهوری این کشور از هیچ کوششی برای جبران اقدامات قبلی دریغ  نورزید و حتی برای بازگرداندن آرامش به کشور از صلحبانان پیمان امنیت جمعی (سستو) در خواست کمک کرد و در نشست شورای امنیت ملی این کشور دوشنبه  (فردا) را روز عزای ملی اعلام کرد.
شبکه الجزیره قطر حتی گزارش داد که توقایف در راستای جبران مافات، روز چهاشنبه دستور تشکیل یک کمیسیون دولتی برای بررسی وضعیت را داد و روز سه شنبه اعلام کرد بود آماده است تا خواسته اصلی معترضان را برآورده کند و قیمت بنزین را کاهش دهد.

وی حتی به کفیل نخست وزیر و فرمانداران دستور داه بود قیمت گاز مایع را به حالت اول برگردانند و حتی قیمت های بنزین، گازوئیل و سایرکالاهای مصرفی مهم همچون آب و برق را نیز کنترل کرده و برای خانواده های فقیر نیز یارانه های خاص در نظر بگیرند.

با این وجود، وزارت انرژی با اشاره به ثابت ماندن حجم تولید سالانه گاز به رغم افزایش مصرف، افزایش قیمت گاز مایع خودرو را اقدامی مناسب برای تنظیم عرضه و تقاضا توصیف کرد.

یادآوری می شود گاز مایع در قزاقستان کاربردی چند وجهی و عمومی دارد؛ در پخت و پز، گرمایش و سوخت خودروها. با این وجود شهروندان این کشور به ویژه در مناطق غربی، سال‌هاست خودروها را گازسوز کرده‌اند زیرا گاز از بنزین ارزان‌تر بود. با برداشتن سقف قیمت گاز از اول ژانویه، شوک بزرگی به مصرف کنندگان وارد شد.
در هر صورت، اگرچه دولت علت افزایش بهای گاز مایع را با افزایش تقاضا توجیه کرده است اما معترضان همچنان خواستار چشم پوشی دولت از افزایش قیمت گاز خودرو از ۶۰ به ۱۲۰ تنگه در ازای هر لیتر شده اند. هر ۴۳۶ تنگه قزاقستان با یک دلار معاوضه می شود.

در هر حال اتفاقات بی ثبات ساز اجتماعی یکی پس از دیگری در این یک هفته در قزاقستان رخ داد و رسانه های غربی و حتی روزنامه های روسی همچنان گزارش های مفصلی در مورد وضعیت قزاقستان مبنی بر اینکه دولت توقایف در آستانه فروپاشی است نوشته اند و اعلام کردند که هفتمین روز است که مردم این کشور به خیابان‌ها ریخته اند.

در این بین، تحلیلگران معتقدند اگرچه بخش مهمی از این اعتراضات از نارضایتی های داخلی از وضعیت اقتصادی کشور نشات می گیرد، اما نمی توان نقش بازیگران خارجی در تداوم و تشدید این اعتراضات را نادیده گرفت. به خصوص اینکه قزاقستان در گذشته نیز شاهد چنین اعتراضاتی البته با وسعت و شدت کمتری بوده است.

توقایف دیروز در یک نطق سراسری از وجود یک باند ۲۰ هزار نفری در این کشور پرده برداشت که تلاش می کنند کشور را از آرامش و ثبات همیشگی خود خارج کنند. حتی از بین ۴ هزار ۲۰۰ نفری که در این اعتراضات دستگیر شده اند، تعدادی اتباع کشورهای خارجی هم به چشم می خورند.
برخی تحلیلگران داخلی حتی نقش نورسلطان نظربایف، رئیس جمهوری سابق و طرفداران او را در این ناآرامی بی تاثیر نمی دانند، به ویژه اینکه شورای امنیت ملی کشور تا سه روز قبل در اختیار این گروه سیاسی بود که همواره در برابر دولت حاکم ساز مخالف زده و می زنند.

البته به همین دلیل هم بود که توقایف پیشتر از فرصت اعتراضات قبلی در کشور استفاده کرده بود و  ابتدا رئیس جمهوری سابق و پر نفوذ کشور را محدود کرد و سپس بازوهای اجرایی و مشورتی او از جمله دخترش "دریغا نظربایف" را از مناصب کلیدی کشور کنار زد و حتی این بار رئیس سرویس مخفی اطلاعات کشور را که از وفاداران به نظربایف بود به خیانت متهم و از کار بر کنار کرد.

از سوی دیگر، اغلب تحلیلگران بر نقش پنهان بیگانگان در این تحولات صحه گذاشته و ریشه آنها را در بیرون از قزاقستان جستجو می کنند، بازیگرانی که با ایجاد ناامنی و اختلاف افکنی در داخل اهداف بزرگتر منطقه ای و بین المللی را پیگیر هستند.

به همین دلیل دیمیتری پسکوف، سخنگوی رئیس جمهوری روسیه روز چهارشنبه کشورهای دیگر و بطور خاص غربی ها را از مداخله در امور قزاقستان بر حذر داشت. چون طی چند روز اخیر، سمت و سوی تحولات این کشور آسیای میانه بر ضد روسیه و چین و در راستای خواست ها و اهداف غرب پیش می رود.

تا جایی که شی جین پینگ، رئیس جمهور چین دیروز ناآرامی های قزاقستان را محصول تحرکات عوامل بیگانه ای تلقی کرد که عامدانه به دنبال براندازی حاکمیت این کشور از راه ایجاد انقلاب های رنگی هستند.

چون غرب و رسانه های آنها در طول سال های گذشته همواره از سیاست اوراسیاگرایی و نزدیکی قزاقستان به روسیه احساس نارضایتی کرده و به هر نحو سعی کردند مانع نزدیک شدن بیشتر قزاقستان به روسیه شوند. چون آنها می دانند که قزاقستان شریک مهم روسیه در جامعه کشورهای همسود است و دو کشور در چارچوب این سازمان و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان پیمان امنیت جمعی و نیز در عرصه هایی همچون مذاکرات پنج گانه دریای خزر و تعامل در حوزه انرژی و فضایی با یکدیگر همکاری گسترده دارند. 
در واقع باید گفت که غربی های با تحریک این اعتراضات داخلی در قزاقستان، اهداف بزرگتری غیر از متلاطم کردن صرف جامعه قزاقستان را پی می گیرند. آنها از یک سو از قزاقستان به عنوان یک کشور متحد روسیه و تا حدودی چین به عنوان اهرمی برای رفع اختلافات خود با روسیه در نقاط پیرامونی روسیه استفاده می کنند، که البته شاید طرح مفصل این موضوع موجب اطاله بحث شود.

اما بررسی دقیق تحولات چند سال اخیر در منطقه به خوبی نشان می دهد که آمریکا و کشورهای غربی چگونه تلاش کردند در قالب پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در مناطق پیرامونی روسیه آتش افروزی کنند، حوادث بلاروس، اوکراین و تا حدودی در لهستان و اینک قزاقستان همه ثابت می کند که آنها چگونه با این اقدامات سعی در تضعیف روسیه داشته و دارند.

بنابراین غرب در فرصتی که از ایجاد آشوب در این مهمترین کشور آسیای مرکزی به دست آمده استفاده می کند تا آنرا به سایر کشورهای منطقه نیز تسری دهد.

در این بین، کارشناسان غیر از بحث بازار انرژی های فسیلی قزاقستان، موضوع اکراین، موضوع مهم دیگری را هم در این میان مطرح می کنند که در جای خود بسیار حائز اهمیت تلقی می شود و آن وجود ذخایر اورانیوم در این کشور آسیای مرکزی است.
این دسته از تحلیلگران اورانیوم قزاقستان را یکی دیگر از دلایل احتمالی مداخله غرب در ناآرامی های این کشور می دانند. چون این کشور دارای بزرگترین ذخایر اورانیوم در جهان است و سهمی بیش از ۴۰ درصد در تولید جهانی را به خود اختصاص می دهد.
در واقع تحت تأثیر همین ناآرامی های قزاقستان بود که قیمت اورانیوم روز پنجشنبه در بازار بین المللی انرژی رادیواکتیو به ۴۵.۲۵ دلار در هر پوند افزایش یافت. این در مقایسه با روز قبل از آن (چهارشنبه) تقریباً ۸ درصد افزایش قیمت نشان می دهد. قیمت اورانیوم روز چهارشنبه کمتر از ۴۲ دلار بود. این آمار از داده‌های شرکت تحقیقاتی و تحلیلی بازار سوخت هسته‌ای UxC است که توسط تارنمای اقتصادی و بورس بلومبرگ آمریکا منتشر شده است.
همزمان، سهام بزرگ‌ترین تولید کننده اورانیوم قزاقستان، کازاتومپروم، در بازار بورس لندن ۱۱ درصد کاهش یافت. این درحالیست که پس از تصویب پیش نویس اتحادیه اروپا که در آن انرژی هسته ای به عنوان انرژی پاک ارزیابی کرد، اکثر شرکت‌های تولید و معامله اورانیوم در آمریکای شمالی و استرالیا بر این اساس رشد قابل توجهی را در سهام خود در بازارهای بورس تجربه کرده‌اند.

در این بین خریدار اصلی اورانیوم قزاقستان هم روسیه است، علاوه بر اهمیت این ماده به عنوان منبع انرژی برای نیروگاه های هسته ای داخلی و خارجی روسیه، دسترسی روسیه به اورانیوم از اهمیت راهبردی برای تجدید پتانسیل تسلیحات هسته ای این کشور نیز برخوردار است.

بنابراین، کارشناسان روسی گمان می‌کنند که حمایت غرب از شورش‌های خشونت‌آمیز در این کشور آسیای مرکزی نیز با این امید صورت گرفته که دسترسی روسیه به اورانیوم را دشوار کنند و ضربه جدی به دفاع هسته ای این کشور وارد آورند.
به زعم آنها، غرب معتقد است چنانچه بتواند سیستم سیاسی قزاقستان را دچار بحران کرده و یک نیروی سیاسی طرفدار آمریکا را در این کشور بر مسند قدرت بنشاند، می تواند از شرکت های دولتی روسیه که در استخراج اورانیوم فعالیت می کنند سلب مالکیت کند و صادرات مواد خام به روسیه را ممنوع کند.
در عین حال ناآرامی قزاقستان این فرصت را به غرب می دهد تا با نفوذ در حیات خلوت روسیه و به تازگی چین، بتواند منافع آنها را تهدید کرده و از این کشور برای اهداف کلانتر اقتصادی و سیاسی منطقه ای و بین المللی سود ببرد.