آیا لایروبی خلیج گرگان را نجات می‌دهد؟

خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر است که بر اثر پیشروی شبه جزیره میانکاله در جنوب شرقی خزر تشکیل شد و در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز، به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید که این نشان می دهد که نه فقط خلیج گرگان بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله و تالاب بین‌المللی گمیشان هم یک مجموعه ارزشمند محیط زیستی هستند.

شواهد زمین شناسی نشان داده که خلیج گرگان در حدود ۲ هزار و ۶۰۰ سال قبل زمانی که تراز آب دریای خزر در ارتفاع ۲۲متر قرار داشت هنوز شکل نگرفته بود و در زمان یخبندان کوچک در تراز ارتفاعی ۲۴ متر زبانه شبه جزیره میانکاله شروع به پیدایش کرد و خلیج گرگان ایجاد شد.

اکولوژی خلیج گرگان تحت تاثیر دریای خزر، رودهای مجاور و شبه جزیره میانکاله قرار گرفته که در رشد و تکثیر آبزیان، ماهیان استخوانی و غضروفی و جذب پرندگان مهاجر زمستانی نقش مهمی دارد از این رو می‌توان گفت که شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان محیط زیست و جغرافیایی جدایی‌ناپذیرند.

خلیج گرگان در بخش جنوبی با استان های مازندران و گلستان احاطه شده و دارای تنوع زیستی منحصر بفرد اما شکننده است و نه تنها ماهیان با ارزش غضروفی، ماهی سفید و ماهی کفال دارد بلکه سهم قابل توجهی از خاویار مورد نیاز کشور را تامین می‌کند.

اکنون بیش از ۳۵ درصد خلیج گرگان در ناحیه جنوب غربی خشک شده و بخش مشرف به کانال آشوراده و چپ اوغلی هم کامل خشک شده است، بنابراین باید هر چه زودتر اقداماتی علمی و اساسی برای نجات این خلیج انجام شود

اما مدتی است این حوضه آبی ارزشمند با خشکی دست و پنجه نرم می کند به طوری که تراز آب دریای خزر از ۵ سال گذشته تاکنون حدود ۲۵ سانتیمتر افت کرده است که موجب شده بیش از ۳۵درصد خلیج گرگان در ناحیه جنوب غربی خشک شود، همچنین بخش مشرف به کانال آشوراده و چپ اوغلی نیز کامل خشک شده است.  

البته چندی پیش معاون پیشین دریایی سازمان حفاظت محیط زیست گفته بود که برنامه پنج ساله‌ای برای رفع مشکلات خلیج گرگان تهیه و به دستگاه‌های اجرایی و مرتبط ابلاغ شده که پیش بینی می شود بر اساس آن مشکلات خلیج گرگان و تالاب میانکاله تا پنج سال آینده رفع شود.

احمدرضا لاهیجان زاده گفته بود: برای خلیج گرگان و تالاب میانکاله از دو سال پیش برنامه و مطالعات جامعی با حضور همه دستگاه ها آغاز و برنامه جامعی تدوین شد که در ستاد ملی تالاب ها به تصویب رسید و در سال ۱۳۹۹ معاون اول رییس جمهوری آن را به همه دستگاه های اجرایی ابلاغ کرد، در این مطالعات و برنامه جزییات کامل همه حوضه آبخیز تالاب میانکاله و خلیج گرگان و نیز تکالیف هر دستگاه و وزارتخانه دیده شده که دستگاه ها باید این برنامه را در مدت پنج سال اجرا کنند، پیش بینی می شود اگر دستگاه ها در این مدت به تکالیف خود عمل کنند مشکلات عمده خلیج گرگان و تالاب میانکاله تا پنج سال آینده رفع خواهد شد.

عضو هیات مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه های دریایی در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: راهکارهایی که برای خلیج گرگان مصوب شده مربوط به ۵ سال قبل است، تراز آب دریای خزر از ۵ سال قبل تا حالا حدود ۲۵سانتیمتر افت کرده است، یکی از برنامه ها اجرای لایروبی است، بنابراین اگر این طرح در ۵ سال قبل اجرایی می شد شاید تبادل آبی بین دریای خزر و خلیج گرگان از طریق لایروبی کانال آشوراده و چپ اوغلی امکان تجدید بقا فراهم می شد اما الان در سال ۱۴۰۰ هستیم یعنی ۵ سال از ۱۳۹۵ می گذرد و تازه می خواهیم بیاییم این کار را انجام دهیم.

سرعت کاهش سطح تراز آب دریای خزر در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال ۲۰۲۰ حدود ۳ برابر شده است یعنی ۱۲ سانتیمتر افت سطح تراز داشتیموی افزود: در سال ۱۳۹۵ برای اجرای این برنامه حدود ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار پیش بینی شده بود و اکنون شاید بخواهیم عددی حدود ۲۰۰ میلیارد تومان در نظر گرفته شود، حال سوال این است که با توجه به اینکه سرعت کاهش سطح تراز آب دریای خزر در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال ۲۰۲۰ حدود ۳ برابر شده است یعنی ۱۲ سانتیمتر افت سطح تراز داشتیم، آیا لایروبی تضمین می کند که آب دریای خزر به خلیج گرگان منتقل شود؟  آیا این لایروبی شرایطی را ایجاد نمی کند که آب خلیج گرگان به دریای خزر تخلیه شود؟ همان اتفاقی که دارد برای تالاب انزلی، بوجاق و سیاهکل می افتد یعنی به خاطر افت شدید آب دریای خزر الان آب این تالاب های ساحلی در حال تخلیه شدن به سمت دریای خزر است.

مدیر سابق مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر ادامه داد: به علت تغییرات توپوگرافی که در منطقه اتفاق افتاده چه تضمینی وجود دارد که بعد از لایروبی، آب خلیج گرگان به دریای خزر تخلیه نشود یعنی به جای اینکه آب وارد خلیج شود همین میزان آب خلیج هم به خزر تخلیه شود؛ بنابراین به نظر می رسد که لایروبی منطقی نیست و باید بر روی اجرای آن تامل بیشتری کرد.

وی اظهارداشت: پیشنهاد کردیم در یک نقطه مهندسی شده بین خلیج گرگان و دریای خزر ارتباط آبی را برقرار کنیم، مکانش را هم معرفی کردیم که در شمال جزیره اسماعیل سای است در واقع منطقه ای است که در آنجا عرض زبانه ماسه ای میانکاله به هزار و ۵۰۰ متر می رسد، مکانی است که شیب توپوگرافی دریا بسیار مناسب است برای اینکه این طرح مهندسی اجرا شود کافی است که آب از طریق کانالی مصنوعی از خزر به خلیج برسد، در واقع کانال آشوراده، چپ اوغلی و خوزینی کانال های زمان های دور هستند که در جنگ جهانی دوم توسط روس ها مورد استفاده قرار می گرفتند برای اینکه بتوانند وسایل خود را به بندرگز انتقال دهند.

خوشروان گفت: اما بعد از مدتی که جنگ تمام شد، نوسانات خزر و توسعه زبانه ماسه ای میانکاله پیش آمد؛ شرایط تغییر کرد و این کانال ها به سمت بسته شدن پیش رفتند بنابراین دیگر آن کانال های مطمئن قبلی نیستند که بتوان روی آنها سرمایه گذاری کرد اما از آنجا که در منطقه بحث مسائل اجتماعی مطرح است از این رو موضوع لایروبی را مطرح کردند در صورتی که از لحاظ علمی ثابت شده که لایروبی پراشتباه ترین کار است که می توان انجام داد.

به علت تغییرات توپوگرافی که در منطقه اتفاق افتاده چه تضمینی وجود دارد که بعد از لایروبی، آب خلیج گرگان به دریای خزر تخلیه نشود یعنی به جای اینکه آب وارد خلیج شود همین میزان آب خلیج هم به خزر تخلیه شودوی افزود: بر اساس پیش بینی های صورت گرفته تا پایان قرن حاضر ۹ تا ۱۸ متر سطح تراز آب دریای خزر کاهش می یابد، با این حساب تردد از طریق کانال آشورده و چپ اوغلی غیر ممکن می شود، ضمن اینکه استان گلستان هم دسترسی خود به بندر گز و بندر ترکمن را از دست می دهد، اکنون هم بندر ترکمن کامل از آب خارج شده و ظرفیت ناوبری آشوراده کاملا تغییر کرده است، حتی پرورش ماهیان خاویاری موسسه شیلات که قبلا در جنوب جزیره آشوراده بوده به سمت شمال آشوراده و خزر نقل مکان کرده است، یعنی در آن منطقه عملا کاربری ها از بین رفته است بنابراین با یک موجود مرده طرف هستیم نه یک موجود زنده، همچنین بحث تغییر اقلیم، گرمایش زمین و افزایش تبخیر خزر را هم داریم.

وی تاکیدکرد: خلیج گرگان یک خط ساحلی است که با دریای خزر در ارتباط است بنابراین مدیریت جامع بر روی این خط ساحلی باید منطبق با شواهد میدانی و مطالعات مهندسی باشد، مثلا اگر قرار است لایروبی صورت گیرد باید بین خزر و گرگان آبنگاری جدید انجام شود تا مشخص شود که چقدر اختلاف ارتفاع وجود دارد؟ که اگر لایروبی شود آب خلیج در خزر تخلیه نشود، این مساله بسیار مهمی است.  

خوشروان گفت: مساله دیگر این است که باید در بهترین نقطه یک کانال مطمئن داشته باشیم آنهم جایی است که شیب توپوگرافی خزر شیب مناسبی باشد که اگر سطح تراز آب پایین هم رفت بتوانیم توسط کانال مصنوعی و موتورپمپ هایی که تعبیه می شود آب را وارد خلیج گرگان کنیم، بر این اساس مکان مناسب را هم تعیین کردیم، مقاله آن هم موجود است.

عضو هیات مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه های دریایی افزود: البته کانالی طبیعی ایجاد شده که آب کانال بوجاق مستقیم وارد خزر شود اما الان دارد خشک می شود چون اختلاف ارتفاعی که بین خزر و بوجاق ایجاد شده که مانع رسیدن آب می شود، حال این اختلاف ارتفاع بین خزر و خلیج گرگان در حال رخ دادن است، نقشه های ماهواره ای کانال خزینی نشان می دهد که کانال تا نیمه آب دارد اما نیمه بالا یعنی قسمت شمالی آن کاملا خشک شده است؟ چون در آن منطقه آنقدر رسوب گذاری انجام شده که آب دیگر مجال ورود به ساحل را ندارد.

خوشروان تاکیدکرد: اکنون بیش از ۳۵ درصد خلیج گرگان در ناحیه جنوب غربی خشک شده و بخش مشرف به کانال آشوراده و چپ اوغلی هم کامل خشک شده است، بنابراین باید هر چه زودتر اقداماتی علمی و اساسی برای نجات این خلیج انجام شود.

۹۰۱۴