چگونه جامعه به دوران نشاط پیش از کرونا بازگردد؟

هر چند کرونا برای نخستین بار در ۲۴ آذر ۱۳۹۸ در شهر «ووهان» گزارش شد، اما به مرور در سایر کشورهای جهان گسترش پیدا کرد و توانست در مدت زمان اندکی، علاوه به بار آوردن مرگ و میرهای بسیار ، بر سایر حوزه‌ها اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز تاثیر بگذارد. اما تاثیرگذاری کرونا را صرفا نمی‌توان به سطح کلان محدود کرد، بلکه سطوح خرد مانند خانواده نیز بیش از پیش، از آن متاثر شد. خانواده که بنیانی‌ترین نهاد جامعه است و در رشد و پیشرفت آن موثر است، در طی این مدت به دلیل تعطیلات و قرنطینه‌های طولانی مدت با مسایل و چالش‌های بساری رو به رو شد که نه نتها در روابط زوجین بلکه در ورابط والدین و فرزندان و نیز فرزندان با یکدیگر نیز قابل مشاهده بوده است.

یکی از مسایل دوران پاندمی، گسترش بیماری‌های روحی روانی در میان اعضای خانواده و درنتیجه افت سلامت روان در افراد جامعه بوده است، به طوریکه سازمان بهداشت جهانی در این زمینه گزارش داد، اگر اقدام عاجلی صورت نگیرد، بیماری‌های روانی تا ۲۰۳۰ میلادی شایع‌ترین بیماری در جهان خواهد شد.  

هیچ جایگزینی برای ارتباطات حضوری، رودررو و مستقیم با همسالان و دوستان هم‌دوره وجود ندارد. بنابراین هر چقدر  سریعتر بتوان زمینه این ارتباطات را در مدارس و دانشگاه‌ها فراهم کرد، بهتر و بیشتر می‌توان از بروز مشکلات احتمالی در آینده جلوگیری نمود                                            

«بهزاد وحیدنیا» مدیرکل مشاوره و امور روانشناختی سازمان بهزیستی کشور نیز در این زمینه  و در تحلیل تأثیرات روانی و اجتماعی پاندمی کرونا در جامعه، می‌گوید: بررسی‌های سامانه خودارزیابی روانشناختی نشان می‌دهد که در طول ۶ ماه اول شیوع کرونا ۹ تا ۱۱ درصد استرس، اضطراب و افسردگی شدید و متوسط گزارش شده  که اکنون این رقم به ۱۶ درصد افزایش یافته است.

در این میان نوجوانان و جوانان نیز به دلیل کاهش ارتباطات مستقیم با همسالانشان، کاهش حضور در اجتماع و محیط جامعه و از این رو پناه آوردن به فضای مجازی با مسایل و مشکلات روان‌شناختی بیشتری مانند اضطراب، استرس، افسردگی و حتی انزوا رو به رو هستند. پژوهش‌های مختلف جهانی نیز بیانگر تاثیر پدیده کرونا بر سلامت روان اعضای جامعه خصوصا کودکان و نوجوانان بوده است؛ برای مثال «شهپر باقری» و «لادن زرشناس» در گزارشی با عنوان «حمایت از سلامت روان نوجوانان در پاندمی بیماری کووید ۱۹» که مستنداتی از کشورهای دیگر را در سال ۲۰۲۰ میلادی از طریق جستجو در سایت‌های مختلف مانند Google scholar ، Scopus ، Web of Science ، PubMed Science  مورد بررسی قرار دادند، اظهار کردند که نوجوانی به خودی خود دوران سختی است و همه گیری بیماری کرونا آن را سخت‌تر هم می‌کند.

نتایج این تحقیقات حاکی از آن است که ترس از ابتلا به عفونت کرونا، خستگی و ناامیدی، اطلاعات ناکافی در مورد این بیماری، فقدان ارتباط با همکلاسی‌ها، دوستان و معلم‌ها، نداشتن فضای شخصی در خانه و مشکلات اقتصادی خانواده‌ها باعث ایجاد مشکلاتی مانند اضطراب، عدم اطمینان و افسردگی در نوجوانان شده است.  از این رو اهمیت واکاوی این مساله و یافتن راهکارهایی موثر برای برون رفت از این وضعیت، سبب شد پژوهشگر ایرنا با دو تن از روانشناسان؛ «شاهین نیافر» و «علی اکبر ارجمندنیا» به گفت و گو بنشیند.

آنچه در ذیل می‌خوانید مشروحی از این گفت و شنود است:

ایجاد انزوا در پی کاهش تعاملات با دوستان 

نیافر در خصوص علت انزوای نوجوانان در دوارن کرونا می‌گوید: هر چند احساس تعلق‌ به گروه دوستان و همسالان یکی از اولویت‌های اصلی و اساسی برای نوجوانان محسوب می‌شود، اما باید گفت که در برخی موارد شکل‌گیری و تداوم این احساس با مشکلات و موانعی رو به رو می‌شود که یکی از این مشکلات در چند سال اخیر، پاندمی کرونا است.

قرنطینه‌های طولانی مدت، تعطیلی مدارس و باشگاه‌ها سبب شده‌ است، بسترهای ارتباط نوجوانان و جوانان با یکدیگر حذف شود و در نتیجه آنها بیش از گذشته به روابط سرد مجازی روی آورند و منزوی شوند.

تعطیلات و قرنطینه‌های طولانی مدت، تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و باشگاه‌ها در دوران پاندمی کرونا سبب شده‌ است که زمینه‌های ارتباط نوجوانان و جوانان با یکدیگر سلب شود و در نتیجه آنها بیش از گذشته به روابط سرد مجازی روی آورند در این میان، ارتباطات مجازی طولانی‌مدت، موجب وابستگی نوجوانان به گوشی و فضای اینترنت و در نتیجه با توجه به گسترش روزافزون ارتباطات ناسالم مجازی، زمینه هرگونه سوء‌استفاده از آنها هم فراهم شده‌ است. در این شرایط حتی ممکن است، نوجوانان و جوانان به سبب وابستگی بیش از حد به فضای اینترنت و فاصله گرفتن از فضای واقعی، دچار نوعی اضطراب اجتماعی شوند.

ارجمندنیا نیز در این باره می‌گوید: کرونا به عنوان یک اتفاق دور از ذهن و وحشتناک باعث شد که تمام سطوح مختلف زندگی افراد در جامعه و نیز در محیط خانواده تحت تاثیر قرار بگیرد. بسیاری از کودکان، نوجوانان و جوانان در این مدت به دلیل مجازی شدن آموزش، به مدرسه نرفتند یا کمتر رفتند و ارتباطات حضوری اندکی با همسالانشان در مدرسه و حتی دانشگاه داشتند. از این رو، طبیعی است که در شرایطی که این افراد برای حفظ شخصیت خود نیاز به تعاملات و ارتباطات اجتماعی و انسانی دارند،با فقدان این امکانات و فرصت، دچار مسایل و مشکلات ارتباطاتی شود.

وی ادامه می‌دهد: در عمل بسیاری از کودکان، نوجوانان و جوانان در دو سال پاندمی‌کرونا، از اجتماع محروم شدند و همین محرومیت، افت و خیزهای فروانی در شخصیت آنها ایجاد کرد  و محدودیت‌های ایجاد شده برای آن‌ها منجر به انزوای اجتماعی آن‌ها شده است.

ارجمندنیا می‌افزاید: درکل دو نوع انزوا داریم. یک مورد «خودخواسته» و بر اساس تمایل خود فرد به منظور عدم برقراری ارتباط با دیگری است. نوع دیگر نیز متاثر از عوامل بیرونی، خانودگی و اجتماعی است. برای مثال با مهاجرت خانواده‌ای از یک کشور به کشور دیگر یا از شهری به شهر دیگر، این نوع انزوا خود به خود برای فرزندان حاصل شود. به این صورت که ادغام و انطباق اجتماعی افراد با محیط و شرایط پیرامون، زمانبر و دچار چالش می‌شود.

به گفته وی، پدیده کرونا هم سبب شد به انزوای نوجوانان و جوانان بیشتر دامن زده شود، زیرا محدود شدن آموزش‌ها صرفا به شبکه شاد و ارتباطات اینترنتی و گذراندن اوقات فراغت در فضای مجازی از میزان تعاملات و ارتباطات آن‌ها به شدت کاسته و فقدان ارتباطات حضوری ، منجر به کاهش توانمندی‌های کارکردی فردی و اجتماعی آن‌ها از جمله ارتباط‌گیری شده است. 

تاثیر روابط خانوادگی در عبور از مشکلات روحی دوران کرونا

نیافر درباره تاثیر روابط سیستماتیک اعضای خانواده بر انزوای نوجوانان و جوانان می‌گوید: در دوران کرونا مسایلی نظیر تعطیلی برخی از مشاغل و بروز مسایل و مشکلات اقتصادی از یک سو و افزایش آمار مرگ و میر ناشی از کرونا از جمله اعضای خانواده و والدین در ایران و سایر کشورها،  سبب ایجاد مشکلات روحی و روانی بسیاری برای نوجوانان و جوانان نظیر وسواس، استرس، اضطراب و سوگ ابرازنیافته شود.

در این شرایط با در نظر گرفتن خانواده به عنوان یک سیستم که اجزای آن با یکدیگر در ارتباط هستند و بر عملکرد یکدیگر تاثیر می‌گذارند، این مشکلات به همه اعضای خانواده تسری پیداکرده  و سبب شده تاکل سیستم خانواده با «کژکارکردی» رو به رو شود. یعنی مسایل و مشکلات والدین در دوران پاندمی بر فرزندان و خلقیات روحی و روانی آنها به شدت تاثیر گذاشته است. علاوه براین، تعطیلات و قرنطینه‌های طولانی مدت سبب شد که بسیاری از هیجانات نوجوانان و جوانان تخلیه نشود و این امر خود را به صورت پرخاشگری و خشم درخانواده نمایان سازد. حتی در مواردی عدم تخلیه هیجانات سبب ایجاد تنش میان والدین و فرزندان شده است.

خانواده‌هایی بیشتر از پاندمی کرونا آسیب دیدند که زمینه‌های آسیب‌پذیری هم در میان آنها از قبل وجود داشت   ارجمندنیا نیز در این باره می‌افزاید: تجربیات مشاوره من در این دو سال که از عمر پاندمی کرونا می‌گذرد، نشان می‌دهد که خانواده‌هایی بیشتر تحت تاثیر پیامدهای منفی کرونا قرار گرفتند که در گذشته هم چالش‌هایی با یکدیگر داشتند. برای مثال در خانواده‌ای که همیشه میان والدین تنش وجود داشت، این مساله در دوارن کرونا تشدید شد و علاوه بر این وضعیت روحی و روانی که تا پیش از این به دلیل شرایط خانواده مناسب نبود، رو به وخامت گذاشت. زیرا به دلیل کرونا بسیاری از افراد شغل خود را از دست دادند،به دورکاری روی آوردند یا مشاغل خانگی را جایگزین مشاغل پیشین خود کردند.

اگر اعضای چنین خانواده‌ای پیش از این به منظور دوری از محیط متشنج، از خانه بیرون می‌رفتند و زمان خود را با کار و یا دوستان سپری می‌کردند، قرنطینه‌های طولانی مدت و تعطیلات ناشی از آن سبب شد در خانه بمانند و همین امر در بسیاری موارد بر اختلافات و تعارضات آنها اضافه کرد.

وی می‌گوید: در چنن خانواده‌هایی فرزندان نیز بیشتر آسیب دیدند و متحمل مشکلات بسیاری شدند. برای مثال آنها که  زمینه‌های اضطراب داشتند، اضطرابشان بیشتر و دچار انواع مسایل و مشکلات روحی و روانی شدند. این در حالی است که در آن دسته از خانواده‌هایی که چارچوب خوبی در محیط خانه وجود داشت و روابط عاطفی مناسب و معقولی میان اعضا برقرار بود و هر یک از افراد خانواده در نقش‌های خود به درستی وظایفشان  راعمل می‌کردند، کمتر شاهد چالش شد.

علاوه براین، چنین خانواده‌ای در گذر از پدیده کرونا هم موفق‌تر عمل کردند. در چنین خانواده‌هایی یا فرزندان آسیب ندیدند یا آسیب‌ها کمتر بود. بنابراین در یک نتیجه‌گیری می‌توان گفت که خانواده‌هایی بیشتر  از کرونا  آسیب دیدند که زمینه‌های آسیب‌پذیری هم در میان آنها از قبل وجود داشت.

راهکارها و فرصت نوروز

نیافر به راهکارهایی در این زمینه اشاره کرده و می‌گوید: همانطور که برای بسیاری از بیماری‌های جسمانی به پزشک و متخصص مراجعه می‌کنیم، باید برای رفع بحران‌های روحی و روانی نیز از مشاور و کارشناس کمک بگیریم. زیرا بسیاری از بحران‌های روحی و روانی مانند افسردگی و اضطراب به خودی خود بهبود نمی‌یابند، بلکه حتی ممکن است با گذشت زمان تشدید هم شوند و از این رو تمام فعالیت‌های اجتماعی و شغلی فرد را تحت تاثیر قرار دهند. بنابراین، برای خلاص‌شدن  از رنج ناشی از چنین آسیب‌هایی بهتر است، زودتر به فکر درمان بود.

 نوروز فرصت مغتنمی برای ایجاد نشاط و خروج از انزوا برای همه گروههای سنی از جمله کودکان، نوجوانان و جوانان است، زیرا اجرای سنت‌ها و آداب و رسوم این ایام و همچنین سفرکردن سبب می‌شود تا افراد بتوانند تجربه زیستی بیشتری در جامعه داشته باشند و فارغ از فضای سرد مجازی دوباره طعم  زندگی واقعی را بچشند                                       وی ادامه می‌دهد: مواردی مانند مدیریت هیجان، کنترل خشم، حذف افکار منفی، ایجاد ارتباطات و تعاملات سالم، ایجاد فضای امن در درون خانواده، همدلی، ایجاد صمیمیت، گذراندن زمان بیشتر با اعضای خانواده، سفر رفتن با جمع خانواده و دوستان و همچنین توجه به نیازهای روانشناختی یکدیگر و مشارکت بیشتر در امور اجتماعی می‌تواند در بهبود بحران‌ها و فروکش ساختن آسیب‌های ناشی از کرونا موثر باشد.

ارجمندنیا نیز تاکید می‌کند: هیچ جایگزینی برای ارتباطات حضوری، رو در رو و مستقیم با همسالان و دوستان هم‌دوره وجود ندارد. بنابراین هر چقدر ما سریعتر بتوانیم زمینه این ارتباطات را در مدارس و دانشگاه‌ها فراهم کنیم، بهتر و بیشتر می‌توان از بروز مشکلات احتمالی در آینده جلوگیری کرد. برای این منظور ایجاد فضای مطمئن و باز که کودکان، نوجوانان و جوانان بتوانند یکدیگر را ببینند و با یکدیگر تعامل داشته باشند، می‌تواند گزینه مناسبی باشد. همچنین برقراری ارتباطات تصویری زیر نظر والدین هم می‌تواند برای کودکان و نوجوانان سازنده و موثر باشد.

وی ادامه می‌دهد: داشتن روابط خوب و مناسب میان اعضای خانواده که منجر به ایجاد خلا برای فرزندان نشود، هم می‌تواند موثر باشد. داشتن ارتباطات حضوری با اعضای خانواده گسترده‌تر با رعایت پروتکل‌های بهداشتی، می‌تواند بخشی از چالش‌ها را مدیریت کند. همچنین برای اینکه در این دوران، کودکان و نوجوانان آسیب کمتری از ناحیه فضای مجازی ببینند، محدودسازی استفاده از فضای اینترنت و نظارت بر فعالیت‌ها در فضای مجازی و بازی‌های آنلاین پیشنهاد می‌شود. هر چند فضای مجازی فواید بسیاری دارد، اما باید متوجه خطرات و مضرات آن نیز بود و آگاهانه وبا داشتن سواد رسانه‌ای از این فضا و سایر پلتفرم‌ها استفاده کرد.

در مجموع کارشناسان  نوروز را فرصتی مغتنم برای ایجاد نشاط و خروج از انزوا در همه گروههای سنی از جمله کودکان، نوجوانان و جوانان می‌دانند، زیرا اجرای سنت‌ها و آداب و رسوم این ایام، دید و بازدیدها و همچنین سفر کردن سبب می‌شود تا افراد بتوانند تجربه زیستی بیشتری در محیط جامعه با همسالان و سایر گروههای دیگر داشته باشند و فارغ از  فضای سرد مجازی دوباره طعم زندگی واقعی را بچشند.