اوضاع بهداشتی و روانی پساکرونا؛ ضرورت غربالگری ملی

اگرچه تا اعلام رسمی شکست کامل کرونا و خروج کشور از وضعیت دو سال اخیر، زمان زیادی باقی است و با توجه به رفتارهای ناشناخته این ویروس، همچنان باید شیوه‌نامه‌ها را تا نهایت ممکن، رعایت کرد اما اگر شرایط کنونی پایدار باشد، آثار و عوارض خروج کشور از بحران‌های همه‌گیری، از هم اکنون قابل مشاهده است. از این رو که «حمیدرضا جماعتی» دبیر کمیته علمی کشوری مقابله با کرونا درباره مصوبه‌های جدید کمیته علمی کشوری کرونا گفته: «بیشترین موضوعی که در حال حاضر در کمیته علمی مورد بحث قرار می‌گیرد، همان بحث مشکلات و عوارض پساکووید است. پساکووید به این معناست که افراد که به هر شکلی بعد از ابتلا به بیماری کووید-۱۹، بهبود می‌یابند، دچار برخی عوارض می‌شوند؛ قلبی-عروقی، مغزی، گوارشی، سندروم متابولیک، عوارض استخوانی، عضلانی و ... . دیده شده که این عوارض به مشکلات عدیده‌ای در حوزه بهداشت کشور منجر خواهد شد».

دو حوزه مغفول در پساکووید
تعریف دکتر جماعتی البته تنها بخشی از عوارض گسترده کرونا و گوشه‌ای از شرایط «پساکرونا» را شامل می‌شود و با گذشت بیش از ۲۶ ماه از آغاز همه‌گیری، دو حوزه بهداشتی –روانی زیر نباید مغفول بمانند:

۱. نخست آن دسته از بیمارانی که به هر دلیلی، درمان خود را در این روزها به تعویق انداخته‌اند؛ خواه از ترس ابتلا به کرونا یا افزایش تعرفه‌ها یا اثرات اقتصادی ناشی از کرونا و گرانی‌های اخیر؛ از جمله مبتلایان به برخی بیماری‌هایی که نیازمند پایش مرتب است؛ مانند قندخون، تست‌های دوره‌ای سرطان، بیماری‌های دهان و دندان، برخی جراحی‌ها و ... .

۲. دسته دوم که اهمیتی کمتر از بخش قبلی ندارد، درصد بالایی از جمعیت کشور است که یا متحمل فشارهای روانی جدید در دوران کرونا شده‌اند؛ یا بیماری‌های روانی قبلی‌شان تشدید شده یا در پساکووید، بیماری آنها بروز یافته و تشدید می‌شود.
از جمله مبتلایان به اختلال‌های وسواس، اضطراب، افسردگی و یا همان افرادی که دکتر «محمدرضا فیاضی بردبار» مدیر وقت گروه روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در مهرماه سال گذشته نام برده است: «طبق اعلام کمیته تخصصی سلامت روان کووید ۱۹، در ایران ۲۹ درصد بیماران کرونایی دچار اختلال‌های روانپزشکی می‌شوند؛ حتی در برخی از افراد که از گذشته دچار اختلال‌های روانی بودند، نوع بیماری‌ آن‌ها تغییر کرده است».

بسیاری از روان‌شناسان اعلام کرده‌اند بیماری کرونا علاوه بر اضطراب و افسردگی، وضعیت جسمانی افراد را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد و بدون شک در دوران پساکرونا با موجی از بیماری‌های روان‌تنی مانند زخم‌معده و روده به دلیل استرس زیاد (در دوران کرونا) مواجه خواهیم شد.طرح جامع مداخلات روانی- اجتماعی
در میان اخبار منفی روانپزشکی ناشی از کرونا و یا مشاهد جامعه بهداشت روان کشور، خوشبختانه ۱۳ اردیبهشت ماه اعلام شد طرح جامع مداخلات روانی و اجتماعی کرونایی در حال تدوین است؛ دکتر «احمد حاجبی» مدیر کل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت از تدوین طرح جامع مداخلات روانی، اجتماعی در ایام کرونا و پساکرونا خبر داد و گفت: «به دنبال انتخاب دانشگاه علوم بهزیستی و سلامت اجتماعی به عنوان مسئول رصدخانه اجتماعی کووید۱۹، این دفتر از مدتی پیش برای تعیین پیامدهای روانی اجتماعی ایام همه‌گیری کووید۱۹ و همچنین تدوین مداخلات مبتنی بر شواهد، پیشنهاد تدوین طرح جامعی را به این دانشگاه ارائه داده است».

افزون بر دو حوزه اختصاصی جسم و روان، برخی متخصصان از افزایش بیماری‌های روان‌تنی هنگام و بعد از دوران کرونا خبر می‌دهند؛ بسیاری از روان‌شناسان مدت‌هاست اعلام کرده‌اند بیماری کرونا علاوه بر اضطراب و افسردگی، وضعیت جسمانی افراد را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد و بدون شک در دوران پساکرونا با موجی از بیماری‌های روان‌تنی مانند زخم‌معده و روده به دلیل استرس زیاد (در دوران کرونا) مواجه خواهیم شد.

فرصتی مغتنم برای غربالگری کشور
وقایع و رویدادهایی مانند گسترش کووید۱۹ و برخی تنگناهای ارزی و بودجه‌ای، بارها ثابت کرده در نبود یک پایگاه داده آماری مستند و جامع درباره وضعیت سلامت ایرانیان، چه پیامدهای ویرانگری دارد.
فقط کافی است به یاد آوریم که در بحران اخیر کمبود انسولین در کشور، مراجع رسمی اعلام کردند نیازمندان باید در سامانه‌ای (سامانه مدیریت بیماران نادر) ثبت‌نام کنند تا مشخص شود نیاز اصلی کشور چقدر است! این یعنی هیچگونه آمار مستندی درباره میزان واقعی مبتلایان به انواع بیماری‌ها و تجهیزات و لوزام بهداشتی مورد نیاز کشور موجود نیست و همچنان باید شاهد هرج و مرج و قاچاق بسیاری از اقلام دارویی خریداری شده با ارز دولتی و خروج آنها از کشور باشیم؛ آن‌هم در شرایطی که نیازمندان اصلی این اقلام ناگریز به جست‌وجو در داروخانه‌ها و محله‌ایی همچون «ناصرخسرو» هستند.

اگر به وضعیت بار بیماری‌های جسمی و روانی به ویژه میزان مرگ‌ومیر ناشی از آنها توجه کنیم، ضرورت یک غربالگری ملی با استفاده از پایگاه‌های واکسیناسیون کنونی مشخص می‌شود. این غربالگری می‌تواند زمینه تهیه شناسنامه سلامت ایرانیان و ایجاد بانک جامع اطلاعات بیماری، تعداد دقیق بیماران به تفکیک سن و جنس و محل زندگی، میزان ابتلا، وضعیت مصرف دارو و ... را فراهم کند.

 از سویی اگر آمار مرگ‌های کرونایی دو سال اخیر را در نظر نگیریم، بر اساس داده‌های پژوهشی دکتر «رضا ملک‌زاده» که برگرفته از «مطالعه جهانی بار بیماری‌ها (۲۰۱۷)» بوده، فهرستی از علل مهم مرگ‌ومیر در ایران در ۱۰ سال و روند تغییرات (افزایش یا کاهش) هر یک از این علل ارائه شده است:
بیماری‌های قلبی عروقی با ۲۷ درصد افزایش ، سکته مغزی با  ۱۹ درصد افزایش ، آلزایمر با ۱۰۳ درصد افزایش، صدمات جاده‌ای با ۳۱ درصد کاهش، بیماری‌های قلبی ناشی از فشار خون بالا با ۵۵ درصد افزایش، دیابت با ۷۶ درصد افزایش، بیماری‌های مزمن انسدادی ریوی با ۴۰ درصد افزایش، بیماری‌های مزمن کلیوی با ۵۶ درصد افزایش، اختلال‌های نوزادی با ۶۰ درصد کاهش، بیماری‌های عفونی دستگاه تنفسی با ۰.۶ درصد افزایش، نواقص مادرزادی با ۵۴ درصد کاهش، مهمترین علل مرگ در ایران را تشکیل می‌دهند. نتایج پژوهشی که در مجله Lancet منتشر شده نیز با مقایسه مهمترین علل مرگ‌ومیر در ایران در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۹، نشان می‌دهد، همچنان نارسایی‌های قلبی مهمترین علت مرگ در میان ایرانیان است که در سال ۲۰۱۹ به نسبت سال ۲۰۰۹، حدود ۳۰ درصد افزایش داشته است (جدول زیر).
 

اما درباره بیماری‌های روان، آمار قابل اتکایی در دست نیست؛ به جز تخمین‌هایی درباره ابتلای ۲۰ تا ۲۵ درصدی جمعیت کشور به حداقل یک بیماری روانپزشکی و درصد نخست افسردگی و بعد اضطراب در راس بیماری‌های دیگر.

اگر به وضعیت بار بیماری‌های جسمی و روانی به ویژه میزان مرگ‌ومیر ناشی از آنها توجه کنیم، ضرورت یک غربالگری ملی با استفاده از پایگاه‌های واکسیناسیون کنونی مشخص می‌شود.پیشنهادی برای شروع؛ آزمون قند و فشار و تست افسردگی
از آنجا که ممکن است غربالگری سلامت میلیون‌ها ایرانی در شرایط کنونی، هدفی دور و بلندمدت به نظر آید، پیشنهاد می‌شود برای شروع، با استفاده از همین پایگاه‌های واکسیناسیون کرونا، سه تست ساده قند خون، فشار خون و افسردگی (با فرم کوتاه تست افسردگی BDI) انجام شود. این سه تست، به طور قطع هزینه کلانی نخواهد داشت و در عوض، باعث سنجش و پایش بسیاری از بیماری‌های کنونی و جلوگیری از عوارض بعدی و بیماری‌های جدی‌تر خواهد شد.

درباره ضرورت سنجش قند خون و یا پایش افسردگی افراد بسیار نوشته شده اما برای درک اهمیت سنجش فشار خون که با یک دستگاه فشارسنج ساده انجام می‌شود، فقط کافی است به این سخن دکتر ملک‌زاده توجه کنیم: «فشار خون بالا در ایران، مهم‌ترین عامل خطر مرگ و ناتوانی است! فشار خون بالا در سال ۸۶، سومین عامل خطر مرگ و ناتوانی در ایران بوده که با افزایش ۲۴ درصدی در ۱۰ سال گذشته، اکنون به رتبه نخست رسیده است».