به گزارش روز سه شنبه ایرنا از وزارت جهاد کشاورزی، «علی درویشی بلورانی» افزود: اما ترکیه این مشکلات را ندارد در نتیجه دیپلماسی را با مشکل همراه ساخته است. با این حال تنها راه ممکن انجام کارهای دقیق علمی برای شناخت پدیده و استفاده از بسترهای بین المللی برای حل این موضوع است.
یک عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ریشه اصلی گرد و غبار را در حوضه دجله و فرات می‌داند اظهارداشت: براساس بررسی‌های علمی صورت گرفته در پهنه‌های آبی دجله و فرات معتقد است افزایش جمعیت، سدسازی‌های بی‌رویه و افزایش دما در منطقه خاورمیانه موجب تشدید گرد و غبار شده است.
وی با تأکید بر مدیریت یکپارچه در حوضه دجله و فرات معتقد است: برای آوردن ترکیه پای میز مذاکره و بررسی تأثیر ساخت سدهای این کشور بر سرشاخه‌های دجله و فرات در تشدید گردوغبار و کم‌آبی در منطقه و تعیین حقابه‌های مرزی، کشورهای ایران، عراق و سوریه باید متحد شده و با تشکیل یک کمیته حقیقت‌یاب علمی، غیرسیاسی و بی‌طرف در نهادهای بین‌المللی، این قضیه را موردمطالعه و بررسی دقیق قرار دهند و راهکارها ارائه شود.
متن کامل مصاحبه به این شرح است:
- پدیده گردوغبار زندگی را برای مردم برخی از شهرهای مرزی، طاقت‌فرسا و آنان را مجبور به مهاجرت کرده است، چرا وضعیت این‌گونه شده است؟
در پاسخ به پرسش شما باید به سه عامل مهم و تاثیرگذار اشاره کنم. نخست این که در پایین‌دست حوضه آبریز دجله و فرات یعنی تقریباً از موصل در عراق به پایین، نزدیک به ۱۰ پهنه آبی وجود دارد که تعدادی از این پهنه‌های آبی، طبیعی و برخی مصنوعی و بشر ساخت هستند از جمله دریاچه‌های ثرثار، حبانیه و رزازه. دولت عراق از حدود ۶۰ سال پیش با اهدافی همچون کشاورزی و شرب در برخی مناطق، آب را نگه داشته و دریاچه ایجاد کرده است. اما به سه دلیل عمده که عبارت‌اند از افزایش جمعیت، سدسازی و افزایش یک تا دو درجه‌ای دما در کل خاورمیانه و دگرگونی‌های آب‌وهوایی، کاهش محسوسی در میزان آب رودخانه‌های دجله و فرات اتفاق افتاده است. این عوامل در واقع ریشه‌های اصلی ایجاد گردوغبار در حوضه آبریز دجله و فرات در کل منطقه و از جمله ایران هستند.
- اشاره شما به سدسازی‌ها در کدام کشورها است؟
در حوضه دجله و فرات کشورهای ترکیه، عراق، و سوریه به ترتیب بیشترین تعداد سدسازی‌ها را انجام داده‌اند. ایران هم ممکن است در داخل کشور سدسازی‌های غیراصولی انجام داده باشد، اما در حوضه دجله و فرات صرفاً به‌صورت محدود برنامه‌هایی برای تغییر مسیر برخی از رودخانه‌ها و دست‌کاری در طبیعت را دارد که نمی‌تواند نقشی در ایجاد گردوغبار داشته باشد.
- نقش افزایش جمعیت را در ایجاد و تشدید گردوغبار چگونه تحلیل می‌کنید؟
بخشی از اهداف ساخت سدها مربوط به افزایش جمعیت منطقه، تولید غذا و سیر کردن مردمی است که طی چهار دهه اخیر به طور غیراصولی به جمعیت منطقه اضافه شده‌اند. در واقع مقصرهای اصلی در تشدید پدیده گردوغبار را می‌توان به ترتیب افزایش جمعیت، سدسازی، کشاورزی توسعه‌نیافته و سپس دگرگونی آب‌وهوایی و افزایش دما دانست. به‌عنوان یکی از اصول اولیه مدیریت حوضه‌ای و سرزمینی این را می‌دانم که هر سرزمینی یک ظرفیت انسانی، جانوری و گیاهی دارد و وقتی شرایطی فراتر از ظرفیت موجود به آن سرزمین و محیط تحمیل شود، مشکلاتی بروز می‌کند که گردوغبار یکی از بارزترین آنها است.
برای مثال توسعه علوم پزشکی طی قرن اخیر رخ داده است و این پیشرفت کمتر برای افزایش کیفی سلامت جمعیت بوده و متأسفانه بیشتر منجر به کار گیری علم پزشکی و داروها برای افزایش کمی جمعیت بوده است. افزایش جمعیت ناشی از پیشرفت علم پزشکی منتج به ایجاد یکی از مشکلات کشورهای جهان سوم شده است که منطقه خاورمیانه هم از این امر مستثنی نیست؛ بنابراین افزایش جمعیت باری فراتر از توان اکوسیستمی حوضه دجله و فرات بر آن تحمیل کرده است. می‌توان نتیجه گرفت که منطقه خاورمیانه با وضعیت موجود منابع آبی، ظرفیت این افزایش جمعیت را ندارد و افزایش دما، افزایش تبخیر و تعرق نیز در منطقه خاورمیانه موجب تشدید این شرایط بحرانی شده است.
- اجازه دهید برگردیم به کانون‌های مهم گردوغبار در حوضه دجله و فرات؛ چه اتفاقی در این کانون‌ها افتاده است؟
در حوضه فرات در سال ۱۹۱۴ نخستین دریاچه مصنوعی به نام رزازه در عراق احداث شد و این دریاچه اکنون رو به خشک‌شدن است. در سال ۱۹۴۸ نیز دریاچه حبانیه و در سال ۱۹۵۶ دریاچه ثرثار در عراق باز هم برای بهره‌برداری در کشاورزی و شرب و سایر فعالیت‌های انسانی ایجاد شده‌اند و امروزه حاشیه و بستر خشکیده این دریاچه از مهم‌ترین کانون‌های گردوغبار در منطقه هستند. از سوی دیگر در ترکیه، سوریه و عراق نیز چندین سد احداث شده است که به وخامت بیشتر اوضاع منتج شده است.
می‌توان گفت از سال ۱۹۵۹ تا ۲۰۲۲ در این منطقه بدون حساب و کتاب سدسازی شده و تلاش شده تا کنترل آب‌های سطحی صورت گیرد. این در واقع عمل غیرمسئولانه‌ای است که هر کشوری هرچقدر توانسته سد ساخته تا بتواند آب حوضه دجله و فرات را به نفع خود ذخیره کند. در این میان ترکیه به دلیل ناامنی‌ها و بروز جنگ در عراق و سوریه و تا حدی در دوران جنگ ایران و عراق، از این شرایط نهایت استفاده را برده و بر سرشاخه‌های رودهای دجله و فرات سدسازی کرده است. البته نقش و میزان نقش سدسازی در ایجاد گردوغبار نیازمند مطالعات دقیق علمی است که تا به امروز بسیار محدود انجام گرفته است.
- این گفته که حدود ۷۰ درصد گردوغبار در ایران منشأ خارجی دارد، آیا قابل‌اتکا است؟
این اعداد مبنای علمی ندارد و بیشتر بر اساس حدس و گمان و شمارش غیرسیستماتیک تعداد رخدادهای گردوغبار هستند. نیاز است با روش و داده علمی این موضوع مورد پژوهش قرار گیرد. البته در دانشگاه تهران مشغول انجام پروژه‌ای برای این منظور هستیم ولی هنوز نمی‌توان عدد قطعی اعلام کرد.
- به‌طورقطع ابزارهایی برای سنجش و رصد ماهانه و فصلی تصاویر ماهواره‌ای گردوغبار در اختیار است، ضمن آن که خودتان هم‌ریشه‌های اصلی رخدادهای گردوغبار را در حوضه دجله و فرات جستجو کرده‌اید.
بله. من بر اساس داده‌ها و تحقیقات تیم دانشگاه تهران صحبت می‌کنم. تیم تحقیقاتی گردوغبار دانشگاه تهران در چندین پروژه تحقیقاتی در زمینه سدسازی‌ها و پهنه‌های آبی در منطقه خاورمیانه همکاری داریم. از این رو ارزیابی‌هایم بر پایه متدهای علمی است. از جمله این پروژه‌ها که انجام داده‌ایم، بررسی تغییرات پهنه‌های آبی از سال ۱۹۱۴ تا ۲۰۲۱ در کل حوضه دجله و فرات با روش‌های علمی و غیر جانبدارانه در حال بررسی است. به‌عنوان نهاد دانشگاهی برای ما فرقی نمی‌کند که نتیجه این تحقیق مربوط به کشور عراق می‌شود، ایران یا ترکیه و یا سوریه، به عبارتی ما کل حوضه را به‌عنوان یک واحد بررسی می‌کنیم و توجه چندانی به مرزهای سیاسی نداریم.
- به طور خلاصه نتیجه این تحقیقات، وضعیت آبی منطقه را چگونه نشان می‌دهد؟
در این مطالعات ما حوضه را از نظر منابع آب به سه بخش تقسیم کرده‌ایم. بخش شمالی (سدها)، بخش میانی (دریاچه‌ها)، بخش جنوبی (تالاب‌ها). بررسی‌های اولیه حاکی از آن است که قسمت شمال حوضه رودخانه‌های دجله و فرات یعنی سرشاخه‌های آنها در کوه‌های ترکیه تا بالای دریاچه ثرثار یعنی ناحیه‌ای که در آن سدسازی صورت‌گرفته، پهنه‌های دایمی طی یک قرن اخیر و به‌خصوص در ۵۰ سال گذشته ۴۰ درصد افزایش آب داشته است. این در حالی است که در منطقه میانی حوضه دریاچه‌ها ۴۲ درصد پهنه‌های آبی کاهش یافته‌اند.
در ناحیه جنوبی تالاب‌ها نیز ۳۶ درصد کاهش آب را طی چند دهه اخیر شاهد هستیم. این پهنه‌های آبی شامل آب پشت سدها، آب رودخانه‌ها و هر چه را که بتوان نام آن را پهنه آبی در سطح زمین نامید، می‌شود. باید گفت ۴۰ درصد افزایش پهنه‌های آبی در شمال حوضه دجله و فرات موجب شده در اراضی پایین‌دست، ۳۵ درصد کاهش پهنه‌های آبی داشته باشیم. در نتیجه، کاهش منابع آبی منجر به ایجاد کانون‌های گردوغبار در منطقه شده و افزایش دما و جمعیت نیز آن را تشدید کرده است.
- جمع‌آوری آب در پشت سدها در این کشورها می‌تواند به معنای پرداخت نکردن بخشی از حقابه‌های محیط زیست و حقابه‌های مرزی باشد؟
در این باره باید بگویم اگر حقابه‌های محیط زیست رعایت می‌شد، وضع به اینجا نمی‌رسید. در صورتی که بتوانیم منابع مالی را تامین کنیم روی این موضوع پژوهش نیز انجام خواهیم داد.
- با وضعیت کنونی، برای پرداخت حقابه‌های مرزی و زیستی کشورها باید چه کار کرد؟
اگر بخواهم نظرم را نه به عنوان یک کارشناس آب، بلکه به عنوان یک متخصص گردوغبار که ۱۰ سال در حوضه دجله و فرات کار کرده است بیان کنم، باید گفت با توجه به ضعف حکومت‌های مرکزی عراق، سوریه به دلیل جنگ و همچنین ایران به علت تحریم‌ها، این سه کشور نسبت به ترکیه در موضع قدرتمندی نیستند تا بتوانند در مورد ترکیه اقدام خشونت باری برای دریافت آب انجام دهند و بتوانند حقابه‌های زیست محیطی اراضی پایین دست دجله و فرات را از این کشور بگیرند.
بنابراین ایران، عراق و سوریه می‌توانند یک کمیته بین المللی حقیقت یاب علمی، غیر سیاسی و بی طرف تشکیل و در بسترهای حقوق بین الملل و کنوانسیون‌های بین المللی این قضیه را پی گیری و بررسی کنند و راهکارها ارایه شود.
چنانچه ایران، عراق و سوریه در درجه نخست بپذیرند که سیاست‌های مهار آب‌های سطحی در داخل کشورهای خودشان هم آثار مخرب در ایجاد خشکی و تخریب پوشش گیاهی و در نهایت ایجاد و تشدید کانون‌های گرد و غبار شده است و به خصوص عراق بپذیرد که ساخت دریاچه‌های مصنوعی بسیار مخرب بوده و باعث ایجاد گردوغبار در منطقه شده است و سوریه هم بپذیرد که سد سازی منطقه را بیچاره کرده است، آنگاه آنها می‌توانند به روش‌های علمی و همه پسند روی آورند و یک کمیته حقیقت یاب علمی، غیر سیاسی و بی طرف تشکیل و ضمن تولید اطلاعات دقیق علمی به طور همزمان در نهادها و بسترهای بین المللی این قضیه را پیگیری کرده است، در این صورت با مستندات علمی شاید بتوان ترکیه را پای میز مذاکره آورد. لازم به ذکر است که کشورهای عراق و سوریه با مشکلات زیست محیطی و بحران آب درگیرند و ایران نیز از گرد وغبار رنج می‌برد، اما ترکیه این مشکلات را ندارد در نتیجه دیپلماسی را با مشکل همراه ساخته است.
با این حال تنها راه ممکن انجام کارهای دقیق علمی برای شناخت پدیده و استفاده از بسترهای بین المللی برای حل این موضوع است.
- یعنی هم اکنون مستندات علمی به اندازه کافی موجود نیست؟
در حال حاضر در هیچ یک از کشورهای ایران، عراق و سوریه به جز تحقیقات محدودی که در دانشگاه‌های منطقه و از جمله دانشگاه تهران انجام شده است، مستنداتی مبنی بر داده‌های محکمه پسند که بتوانیم بر اساس آن حرف بزنیم، بسیار محدود و انگشت شمار است. مستنداتی که نشان دهد سدسازی‌ها به چه میزان بر حوضه‌های آبریز دجله و فرات و تشدید گرد و غبار تاثیر داشته است و تاثیر خواهد گذاشت و این که مقدار و حجم حقابه‌ها و حقوق کشورهای پایین دست دجله و فرات چقدر است. این موارد باید به صورت علمی و غیرجانبدارانه در یک بستر سازنده علمی بررسی شوند تا بتوانند مبنای کارهای سیاسی قرار گیرند. به نظرم آنچه در شرایط کنونی بیان می‌شود بیشتر بر حسب حدس و گمان است.
- آیا سایر کشورهای دنیا تاکنون تحقیقاتی در حوضه آبریز دجله و فرات انجام داده‌اند؟
ایتالیایی‌ها دو سه کار تحقیقاتی در این حوضه انجام داده‌اند، اما آنها در این تحقیقات به دنبال شناخت منطقه بودند نه حل مشکلات. یک پروژه هم آمریکایی‌ها انجام دادند که باز هم آنها به دنبال شناخت کل حوضه بودند. سوئد و آلمان نیز مطالعه ای را برای کل حوضه و بر روی پروژه گاپ (بزرگ‌ترین و پرهزینه ترین پروژه سدسازی ترکیه بر سرشاخه‌های دجله و فرات) انجام داده‌اند و وقتی دیدند آینده خطرناکی برای خاورمیانه رقم می‌زند، حضور خود را در این زمینه کمرنگ کردند.
- اگر روند کنونی ادامه پیداکند، باید منتظر چه پیامدهایی باشیم؟
افزایش دما، خشکسالی و رخدادهای مکرر گرد و غبار را در ایران و منطقه خواهیم داشت.
- چقدر فرصت برای مهار و مدیریت گرد و غبار داریم؟
در این باره هم نمی‌توانم نظر دقیقی بدهم. صرفاً می‌شود حدسیاتی طرح کرد. این موضوع نیازمند مطالعه و پژوهش جدی است. ولی می‌توانم از تجربیات شمال شرق چین و مغولستان بگویم که با همکاری چهارجانه بین چین، مغولستان، کره جنوبی و ژاپن توانستند حدود ۲۰-۴۰ درصد از گردوغبارهای منطقه ای شمال شرق آسیا را در یک بازه ۳۰ ساله از ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۲ کاهش دهند. تجربه دیگر طوفان‌های گردوغبار امریکا است که از ۱۹۳۰ تا ۱۹۶۰ تونستند با مدیریت سرزمین حدود ۵۰ تا ۷۰ درصد گردوغبارهای داخلی آمریکا را کم کنند. طبیعتاً حوضه دجله و فرات هم از این قاعده مستثنی نیست و نیاز به زمان و تخصیص منابع و مطالعات دقیق دارد.
- اشاره کردید که ایران، عراق، سوریه و ترکیه برای حل مشکل منطقه ای گرد و غبار باید بر اساس روش‌های علمی مطالعه و با مستندات علمی مذاکره کنند. فکر می‌کنید آیا اراده ای برای همکاری مشترک در این زمینه در سطح منطقه خاورمیانه وجود دارد؟
با توجه به شناختی که از چند فرد پژوهشگر و دانشگاهی در کویت، سوریه، عراق و ترکیه دارم، به نظرم می‌شود کارهای علمی و غیرجانبدارانه مشترکی انجام داد. آنها هم افراد دانشگاهی هستند که کسی حرفشان را نمی‌شنود. تصورم این است که اگر بستری ایجاد شود و حمایتی صورت گیرد، متخصصان این حوزه در دانشگاه‌ها می‌توانند یک کنسرسیوم علمی تشکیل دهند و پژوهشگران را از چهار کشور منطقه دور هم جمع کنند و جدا از بحث‌های سیاسی، تمام ابعاد مربوط به گرد و غبار را بررسی و مطالعه کنند. اما این که در این کشورها با نتایج این تحقیقات چه می‌کنند و چه اقداتی انجام می‌دهند بر عهده تصمیم گیران و سیاست‌مداران است.
- اجازه دهید روی این موضوع کمی عمیق شویم. فرض می‌کنیم تحقیقات و ارزیابی‌های علمی در زمینه علل تشدید گرد و غبار انجام و راهکارها ارائه شد. فکر می‌کنید آیا با توجه به جنگ و تنش‌های داخلی در برخی از کشورهای منطقه، اساساً راهکارها در چنین بستری قابل اجرا و پایداری هستند؟
ببینید اکنون روسیه و اوکراین هم درگیر جنگ هستند، اما همزمان مذاکره هم می‌کنند. وضعیت منطقه ما از این که بدتر نیست. چیزی که در این میان مهم است علمی بودن تحقیقات در زمینه عوامل ایجاد و تشدیدکننده گرد وغبار، نتایج و راهکارهای آن و اقدامات مورد نیاز است. مشکل اصلی این کشورها این است که وقتی پای مذاکره می‌نشینند، مستندات علمی ندارند و اگر هم دارند جانبدارانه و غیر علمی و به منظور توجیه کارهای خودشان تهیه شده است.
جالب است بدانید تجربیاتی دارم از کسانی که در عراق هستند و ایران و ترکیه را به یک میزان مقصر گردوغبار می‌دانند در صورتی که سهم این دو در این قضیه مطلقاً یکسان نیست. چرا اینچنین است؟ چون مستند سازی و کشف حقیقت به روش علمی صورت نگرفته و بیشتر جنبه تبلیغاتی و احساسی دارد.
- فکر می‌کنید ایران می‌تواند از طریق دیپلماسی، یک ائتلاف منطقه‌ای را برای حل مشکل گرد و غبار شکل دهد؟
بله. در صورتی که ایران بتواند بر پایه مستندات علمی مورد تایید هر چهار کشور حوضه دجله و فرات، اقدام و مذاکره کند. برای مستندات این کار نخست باید آورد سالانه آب در حوضه دجله و فرات با داده‌هایی که مورد توافق همه است، مانند داده‌های ماهواره‌ای و کارهای میدانی، محاسبه و اندازه گیری شود. دوم حقابه‌های کل حوضه دجله و فرات و مصارف آب برای جمعیت و کشاورزی و محیط زیست برای هر سال برآورد و به روز شود، زیرا بر اثر خشکسالی و تر سالی مقدار و حجم حقابه‌ها می‌تواند متفاوت باشد.
بگذارید مثالی بزنم، یکی از مشکلاتی که در پهنه‌های آبی مرزی در شرق مثل هیرمند داریم، مقدار حقابه‌ها است. در پیش از انقلاب، ایران قراردادی را با افغانستان منعقد کرد که بر اساس آن، مقدارحقابه ایران از رودخانه هیرمند مشخص شده است در حالی که در عمل بر اساس میزان بارش، حجم این حقابه در هر سال متفاوت است.
بنابراین نیاز است با روش‌های دقیق علمی و با بهره گیری از تصاویر ماهواره ای به طور دقیق برای هرسال آبی، میزان کل آب محاسبه و بعد تخصیص حقابه صورت گیرد. سوم این که مکانیزم‌های نظارتی وجود داشته باشند. نمی‌توان متصور بود که کشور ترکیه با وجود هزینه‌های هنگفتی که برای سدسازی کرده، آب را به آسانی رها کند. بنابراین تنها راه عملی محاسبه میزان آب حوضه و بعد هم تخصیص منابع براساس روش‌های مدیریت جامع حوضه و با روش‌های علمی است.
در آخر پس از بررسی و برنامه ریزی، می‌توان یک برنامه مدیریت جامع حوضه‌ای در منطقه اجرا کرد. در غیر این صورت یا باید برای سالیان سال گردوغبار را تحمل کنیم و یا این که وارد تنش با کشورها شویم که آن بحث دیگری است.
- اگر بپذیریم مردم بخشی از راه حل‌ها هستند، در این صورت آنان چه نقشی می‌توانند برای مهار گرد و غبار ایفا کنند؟
با یک نظر غیر کارشناسی می‌گویم که مردم ایران و منطقه باید یاد بگیرند کشاورزی را با دگرگونی‌های آب و هوایی تطبیق داده و از روش‌های علمی برای این منظور استفاده کنند و سیستم شخم زنی و کاشت و نوع کاشت را تغییر دهند. در مراتع، دامداران باید چرای دام خود را کم کنند و دولت نسبت به خرید و توزیع علوفه مناسب و متناسب حمایت کند.
- مردم غیر کشاورز چطور؟
من در مورد مردم مناطقی صحبت می‌کنم که زمین‌هایشان کانون گرد و غبار شده است. کانون‌های گرد و غبار پنج دسته هستند. زمین‌های کشاورزی، مراتع تخریب یافته، بستر خشکیده رودها، بستر خشکیده تالاب‌ها و مناطق بیابانی. بنابراین نظری در مورد مردم غیرکشاورز و غیر مرتبط با گردوغبار ندارم. حوضه دجله و فرات در حال حاضر تقریباً امن است. گرد و غبار ناشی کشاورزی می‌تواند گاهی به دلیل عوامل خشکسالی تشدید شود. همچنین فشار آوردن به مراتع از طریق چرای بیش از حد دام و افزایش دما عوامل مهمی هستند که هر کدام نیازمند مطالعه جداگانه و راهکار جداگانه است.
- نگاهی هم به اقدامات وزارت جهاد کشاورزی بیندازیم. طی چند سال اخیر طرح‌هایی در کانون‌های بحرانی گرد و غبار مثل مالچ پاشی و نهال کاری انجام می‌شود. اقداماتی از این دست چقدر موثرند؟
پهنه‌های گرد و غبار بسیار وسیع هستند و مقدار زیادی از آنها در اراضی کشاورزی متعلق به بخش‌های خصوصی قرار دارند. بنابراین چنین اقداماتی نمی‌تواند کافی باشد. گرد و غبارهای کنونی بیشتر از بستر خشکیده رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و اراضی کشاورزی رها شده بر می‌خیزند و از این رو هیچ راهی نداریم مگر آن که شناخت دقیقی از آنها پیدا کنیم و سپس آب لازم را به این مناطق برسانیم و همزمان مردم نیز به کشاورزی‌های منطبق با دگرگونی‌های آب و هوایی و افزایش جهانی دما روی بیاورند.
گفتنی است، علی درویشی بلورانی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران - دارای دکتری تلفیق داده‌های ماهواره‌ای از دانشگاه گوتینگن آلمان که دست‌کم در چهار پروژه منطقه‌ای در حوضه آبریز دجله و فرات همکاری‌های بین‌المللی داشته و مدتی نیز مشاور سازمان حفاظت محیط‌زیست بوده است.
نظر شما