وضعیت فوق بحرانی استان یزد در کانون تولید گرد و غبار کشور

طوفان‌های شن و گرد و غبار نه تنها تأثیری مخرب بر سلامتی انسان دارند بلکه محیط زیست، بخش کشاورزی و به طور کلی زیرساخت‌ها مختلف را نیز با مشکلات جدی مواجه می‌کند.

رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور پیش از این اعلام کرده بود: ۷۰ درصد ریزگردهای کشور دارای منشا خارجی با خاستگاه کشورهای اطراف به ویژه عراق، سوریه و عربستان است، ۲۷۰ میلیون هکتار کانون گرد و غبار در اطراف ایران وجود دارد که ۱۲۷ میلیون تن گرد و غبار در این کانون ها تولید می‌شود و باید با دیپلماسی محیط زیستی برای مهار آنها برنامه‌ریزی کنیم.

علی سلاجقه با بیان اینکه ۲۶ استان کشور درگیر پدیده گرد و غباراست، افزوده بود: حتی اگر بارش‌ها نرمال باشد، مناطقی از مرکز، جنوب شرق، یا شمال شرق و جنوب غرب مستعد پدیده گرد و غبار است؛ در داخل کشور هم ۳۵ کانون اصلی گرد و غبار شناسایی شده است که با تغییر اقلیم و کاهش بارش‌ها و از بین رفتن حقابه تالاب‌ها ، این کانون ها افزایش خواهد یافت.

وی با اشاره به تولید چهار میلیون تن گرد و غبار در داخل کشور، تصریح کرد: کاهش بارش‌ها، سوء مدیریت در مصرف آب و وضعیت کشورهای همسایه موجب شده است، موضوع ریزگردها و آلودگی هوا به یک مساله ملی تبدیل شود.

به اعتقاد کارشناسان، تغییرات اقلیم، خشکسالی در سراسر جهان، تغییر پوشش زمین و پدیده بیابان زایی، در ارتباط با عوامل دیگری مانند قرار گرفتن ایران در کمربند خشک و نیمه خشک جهان، کمبود بارش سالیانه و افزایش پدیده گرد و خاک ، استان های مختلف از جمله یزد را به شدت تحت تاثیر قرار داده است.

به گزارش ایرنا، استان یزد به سبب موقعیت خاص جغرافیایی، مجاورت با بزرگترین کویرهای ایران و واقع شدن بر روی کمربند بیابانی جهان دارای ویژگی‌های خاص آب و هوایی است که بارش کم، بالا بودن دما و نوسانات شدید آن و تبخیر بالا و رطوبت اندک از جمله آنهاست؛ این خصوصیات سبب  شده تا این استان به شدت از شرایط بیابانی و کویری متأثر بوده و با توجه به سطح خشک و بیابانی آن، زمینه تولیدگرد و خاک را دارا باشد. 

استان یزد با اقلیم فراخشک و خشک از شاخص ترین استانهای مبتلا به فرسایش بادی و طوفان‌های گرد و غباری در کشور است و وقوع گرد و غبار یکی از نمودهای بارز پدیده بیابانزایی است و  بررسی روند تغییرات شاخص غبارناکی هوا نیز بیانگر تشدید این پدیده طی دهه های اخیر به علت برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی، بروز خشکسالی های مداوم، گسترش فعالیت‌های معدنی و صنعتی و جاده های خاکی در مراتع و اراضی کشاورزی است. 

پدیده گرد و غبار در استان یزد موضوع تازه نیست اما افزایش تعداد روزهای آلودگی به گرد و خاک و همچنین افزایش غلظت آن باعث افزایش نگرانی مردم این استان شده است به طوری برخی اوقات در مناطق مختلف استان دید افقی به حداقل ممکن می رسد.

کل مساحت مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی در استان یزد یک میلیون و ۸۷۶ هزار و ۱۴۱ هکتار است که از این مساحت یک میلیون ۵۲۳ هزار و ۶۵۵  هکتار جزء مناطق برداشت ، ۱۴۴ هزار و ۷۹ هکتار  منطقه حمل و ۲۰۸ هزار و ۴۰۷ هکتار مناطق رسوب گذاری گرد و غبار را تشکل می دهد.

مساحت کانون های بحرانی فرسایش بادی در استان یزد هم ۹۷۶ هزار هکتار است که ۲۵۶ هزار هکتار آن دارای شدت زیاد(۱ H) ، ۴۶۸ هزار هکتار آن دارای شدت متوسط (H۲) و ۲۵۲  هزار هکتار مابقی دارای شدت کم (H۳ ) است.

سال گذشته  در کشور ۲۰ میلیون یورو اعتبار برای مقابله با پدیده گردوغبار صرف شد، امسال نیز همین میزان از صندوق توسعه ملی به کارگروه ملی مقابله با پدیده گردوغبار تخصیص می‌یابد تا ظرف ۲ سال ۴۰ میلیون یورو یعنی بیش از یک هزار میلیارد تومان در این مسیر هزینه می شود، اما هنوز کانون‌های خیزش گردوغبار وسعت و تعداد بیشتری نسبت به گذشته دارند. 

خشک شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای هوای ایران است، هم‌اکنون وسعت کانون‌های داخلی گردوغبار ۳۴.۶ میلیون هکتار است و وسعت کانون‌های خارجی نیز ۳۳۰میلیون هکتار برآورد شده است.

عامل اصلی آلودگی‌ هوای یزد طوفان‌های گرد و غبار است

معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست استان یزد در گفت و گو با گزارشگر ایرنا در خصوص منشأ آلودگی هوا در استان گفت: طبق داده‌های بدست آمده از ایستگاه‌های سنجش کیفی هوا، عامل اصلی آلوده کننده هوای استان ذرات معلق است که موجب بالاتر رفتن شاخص آلودگی هوا به بیش از حد استاندارد می شود.

سید مصطفی میرزاده افزود: با توجه به اهمیت این موضوع، طرح مطالعاتی با عنوان "شناسایی کانون های مولد گرد و غبار در استان" در سال ۱۳۹۷ انجام شد که بر اساس این مطالعه ۲۰۷ هزار هکتار کانون فوق بحرانی تولید ذرات معلق در استان شناسایی شد.

وی با اشاره به منابع اصلی و مهم تولید ذرات معلق در استان خاطرنشان کرد: این منابع نقطه‌ای صنایع، معادن و نقاط دفن نخاله ها،کانون های صفحه ای (اراضی ملی فاقد کاربری و مستثنیات با کاربری کشاورزی و یا بایر) و کانون های خطی (جاده ها و حریم های جاده ای و بستر خشکه رودها ) را شامل می شود.

میرزاده اظهار کرد: این منابع در فصول مختلف بر اثر تغییرات اقلیمی و عوامل آب و هوایی از قبیل سرعت و جهت باد، رطوب هوا، میزان بارندگی و دما اثرات مختلفی بر روی میزان آلودگی گذاشته به گونه ای که از اواخر زمستان (اسفند ماه) تا اواخر پاییز (آبان ماه) به مدت ۹ ماه جهت وزش باد غالب استان از سمت غرب و شمال غرب است.

وی از عوامل اصلی آلودگی در این دوره زمانی را ناشی از طوفان های گرد و غبار با اولویت منشأهای طبیعی و البته تأثیرگذاری معادن، جاده های خاکی و غیره دانست و خاطرنشان کرد: طبق داده های حاصله بیشترین تعداد روزهای آلوده هوای استان در این بازه زمانی ثبت شده است که این موضوع در ۲ ماهه ابتدای سال جاری به دلیل خشکسالی های اخیر بسیار چشمگیر بوده است. 

استقرار ۸۰ درصد صنایع یزد در محور مهریز - عقدا

معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست استان یزد در ادامه گفت: با توجه به استقرار تقریباً ۸۰ درصد از واحدهای صنعتی در محور مهریز – عقدا و تمرکز نزدیک به 80 درصد سکونتگاه های استان در این محور طی سه سال گذشته، نظارت و پایش برخط صنایع در این محدوده صورت شبانه روزی انجام می شود و با تدابیر اندیشیده شده برای اولین بار در سطح کشور، مجهزترین مرکز پایش آنلاین صنایع در زمستان ۱۳۹۹ در این محدوده به بهره برداری رسید.

میرزاده تصریح کرد: نصب و راه اندازی ایستگاه های سنجش آلودگی هوا در شهرهای استان و اطلاع رسانی عمومی از طریق اپلیکیشن پایش کیفی هوای کشور و شبکه های اجتماعی به صورت مستمر برای پایش وضعیت و ثبت تغییرات آن انجام می شود.

علت تشدید ریزگردها، افزایش پدیده بیابانزایی انسانی یا تکنوژنیکی

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان یزد نیز گفت: با توجه به روند فعلی بهره برداری مخرب از عرصه های بیابانی و وسعت این عرصه های حساس به فرسایش بادی در استان و از طرفی الزامات حقوقی و قانونی مانند کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابانزایی و آیین نامه اجرایی آمادگی مقابله با پدیده گرد و غبار، ادامه اجرای فعالیت‌های کنترل فرسایش بادی و گرد و غبار از اهمیت و اولویت خاص در استان برخوردار است. 

کمال کریمی افزود: در دهه های اخیر تشدید ریزگردها  بدنبال تشدید پدیده بیابانزایی انسانی یا بیابانزایی تکنوژنیکی (توسعه شهری و صنعتی) و غیرانسانی مانند خشکسالی ها در استان و کشور ناشی از عواملی مانند افزایش جمعیت، گسترش صنایع و معادن و بطور کلی مدیریت و بهره برداری غیراصولی از منابع آب و منابع خاک و پوشش گیاهی روز به روز جلوه بیشتری پیدا می کند.

وی خاطرنشان کرد: از این رو ایجاد تعادل و انجام تلفیق بین اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی، مستلزم داشتن چشم انداز بلندمدت، ایجاد ساختارهای مشارکتی، هدایتی و حمایتی و تثبیت آنها، وضع قوانین و مقررات، توافق‌های نهادی، همکاری واحدهای دولتی، بخش خصوصی، نهادهای مدنی و غیره است.

کریمی ادامه داد: بنابراین فرایند اجرایی باید با رویکرد مشارکتی و با استفاده از الگوی توسعه جامعه محور انجام شود تا بتواند تمام اهداف توسعه پایدار را همزمان مدنظر قرار دهد با توجه به موارد فوق و همچنین محدودیت اعتبارات موجود، امکان مقابله با بیابانزایی از طریق یک ارگان یا سازمان غیرممکن و  انسجام سازمانی و مشارکت تمام بهره‌برداران عرصه‌های منابع طبیعی ضروری است. 

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان یزد افزود: اقدامات صورت گرفته در سه سطح استفاده از ظرفیت مسئولیت اجتماعی،‌ احاله مدیریت عرصه های بیابانی به متقاضیان سرمایه گذاری و اجرای طرح های متجانس در مناطق بیابانی و واگذاری مدیریت عرصه های بیابانی به بهره برداران دارای حقوق عرفی و قانونی ضروری است.

کریمی تصریح کرد: اجرای طرح های کنترل فرسایش بادی و مقابله با بیابانزایی در استان با توجه به متعهد بودن کشورمان به مفاد کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابانزایی و وجود عرصه های وسیع حساس به فرسایش بادی مجاور مراکز زیستی و اقتصادی تحت عنوان کانون های بحرانی فرسایش بادی در استان، به عنوان یک ضرورت در دستور  کار این اداره کل قرار دارد.

وی خاطرنشان کرد: هر سال به تناسب اعتبارات مصوب و تخصیص های اعلام شده یک سلسله فعالیت هایی در چارچوب طرح های مصوب به  اجرا در می آید که شروع این فعالیت ها در استان به سال ۱۳۴۹ بر می گردد که به موازات انجام فعالیت های احیایی، در سطحی حدود ۱۱۴ هزار  هکتار مالچ پاشی نیز اجرا شده است.

کریمی تصریح کرد: ماحصل این فعالیت ها، تثبیت ماسه های روان از طریق ایجاد جنگل های دست کاشت بیابانی در سطحی بالغ بر ۶۰ هزار هکتار در مناطق بحرانی فرسایش بادی و طوفان خیز استان است که ضرورت ادامه اجرای این فعالیت ها در استان به منظور حفظ خاک، آب و پوشش گیاهی به عنوان سرمایه های اصلی بستر حیات را به دنبال داشته است.

پیشنهادات و انتظارات

وی اظهار کرد: نگاه و برنامه ریزی فرابخشی به معضل بیابانزایی با مشارکت تمام دستگاه‌های مدیریت کننده و بهره بردار از منابع آب، خاک و  پوشش گیاهی، احتساب فعالیت های مقابله با بیابانزایی به عنوان پروژه های اولویت دار اقتصاد مقاومتی و تامین و تخصیص پایدار و به موقع اعتبارات برای حفظ پوشش گیاهی به خصوص جنگلهای دست کاشت موجود و توسعه آن در مناطق مستعد در راستای جلوگیری از تشدید ریزگردها و مقابله با بیانزایی پیشنهاد می شود.

شهرستان‌های میبد، اردکان، اشکذر و یزد با بیشترین فراوانی طوفان گرد و خاک

رییس گروه توسعه هواشناسی کاربردی اداره کل هواشناسی استان یزد نیز گفت: یکی از پدیده های مخرب جوی که مناطق دارای اقلیم خشک و نیمه خشک مانند استان را به شدت تحت تاثیر خود قرار می‌دهد، طوفان های گرد و خاک یا گرد و غبار است.

محمدرضا شیرغلامی افزود: از منظر هواشناسی طوفان‌های گرد و خاک در استان به سبب استقرار سامانه کم فشار در سطح زمین همزمان با عبور سامانه های چرخندی در ترازهای بالایی جو و ریزش هوای سرد از عرض‌های شمالی به سمت منطقه به بوجود می آید.  

وی ادامه داد: بنابر این "گرادیان فشاری" شدید ایجاد شده، باعث ناپایداری و وزش بادهای شدید در منطقه می‌شود که با توجه به مساعد بودن شرایط همرفت و عدم وجود رطوبت در منطقه، خیزش گرد و خاک و رخداد پدیده طوفان گرد و خاک را در استان سبب می‌شود.  

شیرغلامی تصریح کرد: مطالعه طوفان‌های گرد و خاک در استان یزد نشان می‌دهد که اکثر طوفان‌های استان در فصول زمستان و بهار اتفاق می‌‍­افتد و جهت وزش باد در بیشتر این طوفان‌ها غربی و شمال غربی است.

وی گفت: بنابراین مناطق کویری و خشک شمال و شمال غربی استان و قسمت­‌های خشک شده باتلاق گاوخونی می‌تواند به عنوان کانون‌­ها و چشمه های این طوفان‌­ها محسوب شود.  

شیرغلامی ادامه داد: بررسی آماری ایستگاه‌­های هواشناسی استان هم نشان می‌دهد که مناطق شمالی و مرکزی استان یعنی شهرستان های میبد، اردکان، اشکذر و یزد بیشترین فراوانی طوفان گرد و خاک را ثبت کرده‌اند.

وی گفت: وزش بادهای شدید با سرعت بیش از صد کیلومتر بر ساعت در ماه های اسفند تا خرداد شدت می یابد که گاهی به صورت طوفان‌های سیاه یا سرخ در منطقه خودنمایی می‌­کند که عامل این طوفان‌ها، وجود ماسه های روان در منطقه است که تا شعاع نسبتا وسیعی از اطراف خود را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث کاهش دید افقی، خسارات فراوان به بخش‌­های کشاورزی، حمل و نقل و زیرساخت های استان شده و مشکلات تنفسی و بهداشتی فراوانی را برای مردم منطقه به وجود می‌­آورد.

شیرغلامی افزود: در سال‌های اخیر کم بارشی، خشکسالی های متوالی، از بین رفتن پوشش گیاهی و همچنین فعالیت های بشری مانند برداشت بی­‌رویه آب‌های زیرزمینی و به ویژه سدسازی هایی که در کشورهای خاورمیانه از جمله ایران اتفاق افتاده و باعث خشک شدن رودخانه ­ها، دریاچه ها و تالاب های مختلف شده، بر شدت این پدیده افزوده است.

راهکارهای مقابله با پدیده گرد و خاک

رییس گروه توسعه هواشناسی کاربردی اداره کل هواشناسی استان یزد نیز گفت: از آنجا که منبع اصلی پدیده گرد و غبار در استان یزد، چشمه ­های داخلی می باشد، پیشنهاد می‌­شود این منابع و کانون‌­ها به صورت دقیق شناسایی شده و برای جلوگیری از خیزش گرد و غبار با اتخاد روش­‌های مناسب از قبیل کاشت گیاهان مناسب اقلیم منطقه، مالچ پاشی، مقابله با بیابان‌زایی، ایجاد کمربند فضای سبز اطراف شهرها، حفظ و گسترش فضای سبز درون‌شهری، کنترل فعالیت‌های عمرانی و منابع ساکن تولید کننده گرد و غبار و مدیریت صحیح منابع آب و خاک، اقدام به تثبیت خاک در مناطق مورد نظر شود.

وی تصریح کرد: با توجه به اینکه تحت تاثیر پدیده تغییر اقلیم و گرمایش جهانی، پیش بینی می شود بر شدت و فراوانی پدیده های فرین جوی مثل تغییر الگوهای بارندگی، خشکسالی و طوفان های گرد و خاک افزوده شود، لذا توجه هر چه بیشتر به این راهکارها ضرروی است.

شیرغلامی ادامه داد: همچنین تعاملات بین المللی و منطقه ای جهت شناسایی و کنترل کانون‌های گرد و غبار فرامرزی و کاهش اثرات نامطلوب زیست محیطی آن، بسیار کارگشا و الزامی است.

بارش کم و خشکسالی علت اصلی گرد و خاک در استان

مدیرکل هواشناسی استان یزد پیش از این پیرامون منشأ گرد و خاک در استان گفت: امسال تعداد روزهای همراه با پدیده وزش باد و گرد وخاک در استان در مقایسه با شرایط مشابه سال گذشته تقریبا دو تا سه برابر شده است.

رضا برهانی افزود: یکی از علت‌های اصلی گرد و خاک و طوفان در استان ، کم‌بارشی و خشکسالی است به طوری که چند ماه گذشته بارندگی مؤثری در منطقه غرب آسیا نداشته‌ایم و این شرایط خشکسالی و کم‌بارشی باعث شده که رطوبت خاک از دست برود و تا حدی پوشش گیاهی دستخوش تغییر و ضعیف شود؛ همچنین تالاب‌هایی که معمولا بصورت موقت آبگیری می‌شد، امسال به آن شکل در این منطقه آبگیری نشده که این مسئله نیز تأثیرگذار است.

وی با بیان اینکه بحث تغییر اقلیم نیز بصورت کلی اثرگذار است، خاطرنشان کرد: البته مسئله تغییر اقلیم فقط مربوط به امسال نیست؛ تغییر اقلیم وقتی که اتفاق می‌افتاد تا حدودی نظم و روال عادی جو دستخوش تغییر می‌شود و باعث بارش‌های رگباری شده و بارش مؤثر کمتر می شود که می‌تواند سیلاب ایجاد کند و موجب تخریب پوشش گیاهی و سطح خاک شود.

برهانی خاطرنشان کرد: یک‌سری منابع داخلی هم هستند که در ایجاد طوفان و گرد و خاک تأثیرگذارند، مخصوصا برای استان یزد تالاب گاوخونی که خشک شده از کانون های اثرگذار است و وقتی وزش باد از آن طرف داشته باشیم و سرعت باد هم به حد لازم برسد، می‌تواند از عوامل گرد وخاک باشد.

متوسط سالانه بارندگی در استان یزد به عنوان کم بارش ترین استان کشور کمتر از 100 میلیمتر است و این استان در کنار مهمترین کانون های گرد و غبار داخلی کشور قرار دارد.