اوج هنر جواهرسازی ایران در زیورآلات ترکمن و نیاز به حمایت مستمر

به گفته کارشناسان، ترکمن یا ترکمان نام قومی است ترک در آسیای مرکزی، این نام از قرن پنجم هجری نخست به شکل جمع فارسی "ترکمانان" توسط نویسندگان ایرانی مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استفاده شده است.

محل سکونت اصلی ترکمن‌ها کشور ترکمنستان است اما در ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانه اترک و گرگان‌رود سکونت دارند.

از لحاظ استانی سکونتگاه‌ ترکمن‌ها در استان‌های گلستان بیشتر بخش شمالی، خراسان رضوی روستاهایی در نوار مرزی شمال استان و خراسان شمالی منطقه راز و جرگلان شهرستان بجنورد پراکنده‌ است و از شهرهای مهم ترکمن‌ نشین در ایران می‌توان "بندرترکمن، گنبدکاووس، کلاله، آق‌قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه برون" را نام برد.

صنایع دستی به مانند سایر اقوام ایرانی یکی از جذابیت‌های قوم ترکمن محسوب می‌شود که می‌توان آن را در سه دسته محصولات دامی، چوبی و فلزی تقسیم کرد که شاخص ‌ترین هنر دست آنان در محصولات فلزی زیورآلات است که بیشتر برای زیبایی بخشی به سر و صورت و لباس زنان کاربرد دارد.

البسه و زیورآلات ترکمن جلوه‌ای از شناخت زندگی قوم ترکمن است و با توجه به کوچ‌رو بودن این قوم بدون شک این نوع زندگی آنها نقش ویژه‌ای در تکامل فعلی نقوش البسه و زیورآلات زنان و مردان‌شان داشته است.

اوج هنر ساخت زیورآلات در میان قوم ترکمن

در کتاب گردآوری شده از مریم عزیز مرادی با عنوان "دایره سرخ" با موضوع زیورآلات ترکمن به این نکته اشاره شده است که هیچ یک از عشایر ایران به اندازه ترکمن‌ها، هنر جواهرسازی را به پایه کمال نرساندند و زنان ترکمن از زمان کودکی خود را به زیورآلات نقره مطلا با نقوش برجسته یا مشبک شده، مرصع به فیروزه نیمه گرانبها و شیشه‌های رنگین به تقلید از جواهر و گل‌ میخ‌های مطلا می‌آرایند و در این زیورها به ظاهر طلا غلبه دارد اما ماده اصلی نقره است.

زیورآلات ترکمن را می‌توان به بخش‌های"نیم تاج‌های سنتی، شقیقه بندها، سربندها، آویزهای تزئین گیسو، دستبندها، گوشواره، قلاب‌های تزئینی(گل یقه)، انگشترها، لوح‌های تزئین لباس، روکلاهی، قاب‌های قرآنی، طلسم‌ها، آویزهای سینه، آویزهای تزئینی پشت لباس بچه، مچ بند پای بچه و کمربندها" تقسیم کرد.

نقوش به کار رفته در زیورآلات ترکمن به طور عمده برگرفته از طرح‌های گیاهی، حیوانی و تصاویری هندسی و انتزاعی است و غالبا این نقوش بار مفهومی دارد و برخی نقش‌ها از جمله ستاره هشت‌پر به‌وفور به چشم می‌خورد چرا که زن ترکمن ستاره هشت‌پر را نشانه بخت و اقبال می‌داند و یا اشکال هندسی مثل دایره و مثلث، مربع و مستطیل که هر یک نمادی از جهان پیرامون اطرافشان است.

گلستان ۲۵ هزار هنرمند فعال در حوزه صنایع دستی دارد که ۱۷۶ نفر از آنان به صورت تخصصی در حوزه تولید زیورآلات در ۹ شهرستان استان فعالیت می‌کنند که این روزها فعالیت‌شان به دلیل مشکلات اقتصادی مردم و یا تغییر ذائقه افراد به سمت استفاده از لوازم زینتی سبک‌های جدید، رونق گذشته را ندارد و نیازمند حمایت مسوولان در بحث پرداخت تسهیلات برای حفظ این هنر صنعت و انتقال آن به نسل‌های بعدی هستند.

زیبایی لباس زنان ترکمن با زیورآلات

اسلام بردی آق یکی از استادکاران زیورآلات ترکمن با سابقه بیش از ۴۰ سال فعالیت در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: این نوع از زیورآلات بر پایه نقره و مقدار کمی طلا با استفاده از نگین‌های رنگی که در گذشته سنگ‌های گران قیمت بود و این روزها عقیق و شیشه است ساخته می‌شود.

وی گفت: عمده مشتریان زیورآلات سنتی از میان قوم ترکمن هستند که در جشن‌ها و مراسم مختلف از آنها استفاده می‌کنند و یکی از زیبایی‌های جشن‌های عروسی این قوم پوشش سر و صورت و لباس زنان با زیورآلات سنتی در طرح و اندازه‌های متفاوت است.

این هنرمند افزود: تا چند سال قبل زیورآلات ترکمن بازار فروش بسیار خوبی داشت و علاوه بر مردم منطقه از کشور ترکمنستان هم برای سفارش کار به ما مراجعه می‌کردند اما این روزها مشکلات اقتصادی در کنار علاقه نسل جوان به استفاده از زیورآلات از جنس طلا به سبک امروزی باعث کم رونقی این هنر صنعت شده است.

آق که در گذشته از چندین شاگرد برای ساخت سفارشات استفاده می‌کرد اما الان فقط خودش به تنهایی کار می‌کند از مسوولان استانی خواست برای رونق دوباره این هنر از استادکاران این حرفه با پرداخت تسهیلات ارزان قیمت حمایت کنند.

فاطمه جوان بخت یکی دیگر از فعالان این حرفه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: زیورآلات ترکمنی یکی از زیورآلات قدیمی و بومی منطقه است که نقش و طراحی هر قطعه آن علاوه بر زیبایی و آراستگی که به پوشش می‌دهد بار مفهومی زیادی دارد و نمادی از محیط پیرامونی است. 

وی تاکید کرد: تلاش فعالان این حرفه زنده نگه داشتن آن است و خیلی از استادکاران قدیمی زیورآلات سنتی ترکمن مانند "غلام آق" در قید حیات نیستند و می‌طلبد در این شرایط قدر هنرمندان زنده این رشته را دانست و برای حفظ این هنر برای نسل‌های بعدی از آنان حمایت کرد.

این هنرمند با موثر دانستن فعالیت سایت‌های فروش برخط و بازارچه‌ها، از مسوولان ادارات خواست در نشست‌ها و همایش‌های خود نوع هدیه اهدایی را از میان آثار صنایع دستی از جمله زیورآلات حاصل زحمت هنرمندان انتخاب کنند تا هم صنایع دستی منطقه معرفی و هم از سازندگان آنها حمایت شود.

جوان بخت ادامه داد: در چند سال اخیر با فرهنگ سازی‌های صورت گرفته نگاه مردم به صنایع دستی بهتر از قبل شده و نیاز است با برپایی دوره‌های آموزشی فعالان رشته‌های مختلف را به کاربردی‌تر کردن محصولات‌شان سوق داد تا همچنان این بازار حفظ شود.

زیورآلات ترکمن تبلور هنردست مردم گلستان

سرپرست اداره‌ کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان با اشاره به جایگاه ارزنده زیورآلات ترکمن در تبلور خلاقیت و هنر دست مردم استان، گفت: این نهاد به دنبال این است تا یکی از شهرهای فعال استان در زمینه زیورآلات ترکمن را به ثبت ملی برساند.

رحمان فرمانی اظهارداشت: هنرمندان این رشته با خلق آثار خود مفاهیم و هویت فرهنگی مردم منطقه را حفظ و به نسل‌های بعدی منتقل می‌کنند و امیدواریم برگزاری همایش‌های تخصصی با این رویکرد در کنار برنامه‌های حمایتی برای افزایش تعداد هنرمندان و رونق بیشتر این رشته ادامه داشته باشند.

وی از فعالیت ۱۷۶ هنرمند در حوزه تولید زیورآلات در ۹ شهرستان استان خبر داد و گفت: به دنبال این هستیم یکی از شهرهایی که هنرمندان فعال و شناخته شده‌تری دارد به عنوان شهر ملی زیورآلات ترکمن به ثبت برسانیم.

فرمانی ادامه داد: هنرمندان این رشته می‌توانند از تسهیلات پیش بینی شده در حوزه مشاغل خانگی، تبصره ۱۸ و از محل صندوق توسعه ملی بنابر فراخور میزان کاری که انجام می‌دهند استفاده کنند.

به گزارش ایرنا، گلستان با وجود چشم‌اندازهای کم نظیر، مناظر رویایی و پیشینه تاریخی‌اش همواره پذیرای گردشگران داخلی و خارجی بسیاری است و در کنار این جاذبه‌ها، صنایع دستی آن به واسطه سکونت اقوام مختلفی مانند فارس، ترکمن، سیستانی، ترک (آذربایجانی و قزلباش)، مازندرانی‌ها، بلوچ و قزاق‌ها نسبت به سایر مناطق کشور دارای تنوع بیشتری است به طوری که هر مسافر و گردشگری را سرشوق می‌آورد.

فرش دستباف، نمد، زیورآلات و سوزن دوزی ترکمن، جاجیم بافی روستای زیارت گرگان، ابریشم بافی قزلباش‌های رامیان و مینودشت، سوزن دوزی شاهکوه و قوم بلوچ و  دوخت‌های سنتی پوشاک از جمله صنایع دستی اقوام ساکن در گلستان است که با هنرمندی زنان و دختران و مردان این استان، هر کدام نام و آوازه خود را در بین خریداران داخلی و خارجی دارد.

به گزارش ایرنا، ۲۵ هزار هنرمند صنایع دستی گلستان در بیش از ۸۰ رشته بومی و غیربومی از جمله فرش دستبافت، ابریشم‌بافی، نمدمالی، البسه محلی اقوام، زیور آلات ترکمنی، حصیر بافی، سوزندوزی ترکمن و جاجیم بافی فعالیت می‌کنند.