فضای مجازی چگونه هویت فرهنگی جامعه را تغییر می‌دهد؟

«تاثیر فضای مجازی بر عرصه هویت فرهنگی» [۱] عنوان مقاله‌ای به قلم سمیرا وکیل‌ها است. نویسنده در مقاله حاضر دنبال پاسخ به این پرسش‌ها است: آیا فضای مجازی در طول دهه گذشته بر هویت فرهنگی افراد تاثیرگذار بوده است یا خیر؟ آیا فضای مجازی در شکستن مرزهای سنتی خانواده‌های ایرانی نقش داشته است؟ آیا سبک زندگی در پرتو شبکه‌های گسترده اجتماعی تغییرات قابل ملاحظه‌ای داشته است؟ در این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است، فضای مجازی به عنوان متغیر مستقل، هویت فرهنگی نیز به عنوان متغیر وابسته تعریف شده است.

آن چه فضای مجازی به دنبال آورد

ظهور فناوری‌های نوین ارتباطی، دگرگونی بنیادینی را در معاملات و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. از آنجا که انتقال و جریان فرهنگ از طریق ارتباطات صورت می‌گیرد، حوزه فرهنگ که نظام‌هایی از عقاید و رفتارها را شامل می‌شود، با ظهور تکنولوژی جدید دستخوش دگرگونی‌های بنیادین می‌شود.

از مهمترین ویژگی‌های فضای مجازی گسترش اهمیت فرد و حیطه خصوصی در برابر جمع و حوزه عمومی است. افراد در فضای مجازی در عین حال که می‌توانند در گروه‌های مختلف و گاه متضاد با هویت حقیقی خود حضور داشته باشند؛ می‌توانند خود را جدا از دیگران و تنها نیز حس کنند. نبود مراتب قدرت در فضای مجازی باعث می‌شود، فردیت افراد در جمع حل نشود.

نویسنده معتقد است که در جهان واقعی قدرت انتخاب افراد، همواره تحت تاثیر عواملی چون جبر مکان، زمان، فرهنگ، حکومت و... محدود بوده است اما در جهان مجازی مرزهای محدود کننده از میان برداشته می‌شود و شخص در مقیاس جهانی با گزینه‌های فراوانی برای انتخاب روبرو است. بر همین اساس در میان اقوام سنتی و مذهبی شاهد تاثیرات قابل ملاحظه‌ای در ایجاد انعطاف پذیری و شکستن مرزهای محدود کننده اعتقادی– فرهنگی هستیم. در جهان واقعی قدرت انتخاب افراد، همواره تحت تاثیر عواملی چون جبر مکان، زمان، فرهنگ، حکومت و... محدود بوده است اما در جهان مجازی مرزهای محدود کننده از میان برداشته می‌شود

نویسنده مهمترین متغیر در هویت ملی-فرهنگی را وحدت بخشی یا تمایز پذیری اجتماعی می‌داند و بر این باور است که اجتماعی شدن و فردی شدن دو روی سکه تجدد و دوره مدرن هستند یعنی دوره مدرن دارای یک دوگانگی در ساختار اجتماعی است که از یک طرف به اجتماعی شدن افراد منجر می شود و از طرف دیگر فردی شدن را تقویت می‌کند.

حاصل پویایی فرهنگ و سیر تحولی آن، تغییر پوسته ذهنیت اجتماعی است، که طی آن ارزش‌های فرهنگی به صورت لایه‌های تفکیک‌پذیر، در پی یکدیگر قرار می‌گیرند. ارزش‌های منسوخ نیز در بعضی شرایط احیا می‌شوند و رفتار اجتماعی را با ایدئولوژی جدید تحت تاثیر قرار می‌دهند.

فضای مجازی و ارائه هویتی دلخواه

در پژوهش حاضر مشخص شد که شبکه‌های اجتماعی با قابلیت‌هایی که در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند، به چهار اولویت اول کاربران اینترنت تبدیل شده‌اند؛ ۱ -فرد با طیف وسیعی از افراد در ارتباط است. ۲ -علایق خود در زمینه‌های مختلف را با آنها به اشتراک می‌گذارد. ۳ -افراد در شبکه‌های اجتماعی می‌توانند هویتی دلخواه داشته باشند. ۴ -بر پایه همان هویت دلخواه ارتباط مجازی خود را با دیگران گسترش دهند.

از آنجا که ظاهر شبکه‌های مجازی جمع‌گرا است، تغییرات فرهنگی اخیر، موجب شده که مردم ترجیح دهند در عین تنهایی، ارتباطات گسترده‌ای هم با جهان پیرامون خود داشته باشند. شبکه‌های اجتماعی این خواسته را فراهم می‌کنند. شبکه‌های اجتماعی مختلف با سرویس‌ها و خدمات مختلفی که در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند، موجب تاثیرگذاری بیشتر روی زندگی آن‌ها و جامعه و رفتارهای اجتماعی می‌شوند.

در واقع شبکه‌های اجتماعی کارکردهای گوناگون اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ارتباطی دارند و به گفته متخصصان ارتباطات، شبکه‌های اجتماعی بیش از پیش رابطه‌های چهره به چهره را کاهش می‌دهند.

تاثیر فضای مجازی بر سبک زندگی

یکی از مباحث دارای اهمیت که در پرتو تاثیرات فضای مجازی قرار دارد سبک زندگی است که از اهداف و پرسش‌های مورد بررسی این پژوهش است. به گفته متخصصان ارتباطات، شبکه‌های اجتماعی بیش از پیش رابطه‌های چهره به چهره را کاهش می‌دهند

زندگی در فضاهای مجازی، در کنار تاثیرات مثبت آن میتواند آسیب‌پذیری‌های اجتماعی و خانوادگی را نیز همراه داشته باشد.

در جامعه ما یکی از مهم‌ترین چالش‌های فرارو، تضادهای فرهنگی جامعه با این ابزارها و دستاوردهای حاصل از آنها است. در این میان، بدیهی است با سرعت گرفتن رشد تکنولوژی‌های ارتباطی و ورود این فناوری‌ها به کشور و در عوض نبود برنامه‌ریزی در داخل، این تضادها به شکل برجسته‌تری نمایان می‌شوند و آسیب بیشتری را متوجه جامعه می‌کنند.

در فضای مجازی، فضای نو و جدیدی برای شکل‌دهی به یک نوع زندگی که «زندگی دوم»  (Life Second ) نامیده می‌شود، در اختیار بشر قرار گرفته است که در آن فرد می‌تواند با چهره مطلوب و دلخواه خود در آن حضور پیدا کرده و با دیگران به تعامل بپردازد و در فضایی مبتنی بر رویاهای خویش زندگی کند که اگرچه هیچ یک از مولفه‌های این زندگی واقعیت ندارند اما به طور چشم‌گیری در زندگی فرد اثرگذارند. ظهور این نوع زندگی با توجه به امکانات گسترده و جذابیت‌های بی‌شمار، به سرعت به فضای محبوب نسل جوان تبدیل شده است.

نویسنده همچنین آسیب‌های روانی شبکه‌های اجتماعی بر سبک زندگی افراد را در چهار دسته تقسیم بندی کرده است:

۱- کاهش احساسات: اغلب ارتباطات در این فضا نوشتاری است و کیفیت ارتباط در فضای واقعی را ندارد و از احساس کمتری برخوردار است و موجب کاهش احساسات در فرد می‌شود.

۲- متن‌گرایی: با وجود امکانات چندرسانه‌ای موجود در فضای مجازی، هنوز هم قسمت بزرگی از ارتباطات در فضای مجازی را ارتباطات متنی (ایمیل، چت) تشکیل می‌دهد.

۳-  انعطاف‌پذیری هویتی: افراد در فضای مجازی می‌توانند چهره‌ها و بازنمایی‌های متفاوتی از خود ارائه دهند.

۴ – دریافت‌های جایگزین: در ارتباطات مجازی می‌توان دیوارها را شکست و به حوزه خصوصی دیگران وارد شد. سرعت گرفتن رشد تکنولوژی‌های ارتباطی و ورود این فناوری‌ها به ایران بدون برنامه‌ریزی در داخل موجب برجسته‌تر شدن تضادهای فرهنگی در جامعه خواهد شد

علاوه بر موارد گفته شده نویسنده بر این باور است که در «سبک زندگی مجازی شده»، یک نوع «از جا کندگی» دیده می‌شود که افراد با اینکه در محلی خاص زندگی می‌کنند، اما بدون مرز، در فضا و زمانی دیگر، در حال سیر هستند که شرط وقوع از جاکندگی است و این با ارزش‌ها و فرهنگ بسیاری از جوامع از جمله جامعه ما همخوانی ندارد.

نتیجه‌گیری

- استفاده جوانان در طبقات مختلف اجتماعی از اینترنت و شبکه‌های مجازی رو به گسترش است.

- وابستگی دو جهان مجازی و واقعی منجر به تعاملات فردی و اجتماعی در قلمروهای زیادی شده است.

- مشخص شده که فضای مجازی به واسطه خاصیت تعاملی بودن و منعطف بودن آن تغییراتی را در ایدئولوژی، عوامل ارزشی و بروز رفتارهای نوپدید اجتماعی ایجاد می‌کند و هویت فرهنگی- ملی یک جامعه را تحت تاثیر و دگرگونی قرار داده است.

- در پژوهش حاضر روشن شد که جامعه ایران به لحاظ قرارداشتن در دوره تاریخی خاص، از جنبه‌های گذار امروز علاوه بر تحولات هویتی در دوره تاریخ صنعتی، تحولات دوره پسا صنعتی، فضای مجازی را نیز تجربه می‌کند و از آنها تاثیر می‌پذیرد. بنابراین پیش‌بینی می‌شود در آینده، ساختارهای اجتماعی فرهنگی نیز همانند هویت فرهنگی افراد جامعه دستخوش تحولات بنیادین و تغییرات اساسی شود و در فضای واقعی جامعه نقش محوریت باورها و عقاید سنتی در تعاملات انسانی کمرنگ‌تر از گذشته باشند.

- ضرورت دارد که دست اندرکاران نظارتی و فرهنگی با بهره‌گیری از امکانات آموزشی رسانه‌ها به خصوص رسانه ملی به ارتقای سطح «سواد رسانه‌ای» جامعه بپردازند تا سطح آگاهی خانواده‌ها ارتقا یابد.

- گنجاندن آموزش مباحث مرتبط با فضای مجازی، سبک زندگی هویت‌یابی فرهنگی در برنامه درسی مدارس و دانشگاه‌ها می‌تواند یاری‌رسان باشد.

پی‌نوشت

[۱] . تاثیر فضای مجازی بر عرصه هویت فرهنگی، سمیرا وکیل‌ها، فصلنامه مطالعات جامعه شناختی ایران، سال سوم، شماره نهم، تابستان ۱۳۹۲، صفحات ۶۳ تا ۷